Francuska revolucija

Francuska revolucija (1789.—1799.) je bila važan deo istorije Francuske, Evrope i zapadne civilizacije. Tokom tog perioda, republika je zamenila apsolutističku monarhiju, a Rimokatolička crkva je bila primorana da izvrši radikalnu reorganizaciju. Dok je Francuska oscilovala između republike i carstva 75 godina nakon što je Prva republika pala posle državnog udara, revolucija se smatra glavnom prekretnicom u istoriji zapadne demokratije - od vremena apsolutizma i aristokratije do doba građanstva kao glavne političke snage.

Dio serije na temu
Historija Francuske
Prahistorija Paleolitik Mezolitik Neolitik Bakreno doba Brončano doba Željezno doba
Antika Grčke kolonije   Keltska Galija   Rimska Galija 50 pne. – 486
Rani srednji vijek Franci   Merovinzi 481–751 Karolinzi 751–987
Razvijeni i kasni srednji vijek Dinastija Capet 987–1328 Dinastija Valois 1328–1498
Francuska do 1789. godine Valois-Orléans 1498–1515 Valois-Angoulême 1515–1589 Dinastija Bourbon 1589–1792 Kraljevina Francuska 1492–1791
XIX. vijek Francuska revolucija 1789 Kraljevstvo Francuza 1791–1792 Prva Republika 1792–1804  • Nacionalni konvent 1792–1795  • Direktorij 1795–1799  • Konzulat 1799–1804 Prvo Carstvo 1804–1814 Restauracija 1814–1830 Julska revolucija 1830 Julska monarhija 1830–1848 Revolucija 1848. 1848 Druga Republika 1848–1852 Drugo Carstvo 1852–1870 Treća Republika 1870–1940 Pariška komuna 1871
XX. vijek Slobodna Francuska • Višijevska Francuska 1940–1944 Privremena vlada 1944–1946 Četvrta Republika 1946–1958 Peta Republika 1958–danas
Wikiprojekt
p r u

U vreme kada je Engleska doživljavala industrijsku revoluciju, Francuska je bila pretežno agrarna zemlja. Od oko 25 miliona stanovnika, 23 miliona su pripadala seljaštvu. Francuska je u drugoj polovini 18. veka bila feudalno-apsolutistička država. Postojanje feudalnih prava na zemlju sputavalo je razvoj zemljoradnje i industrije^{[nedostaje referenca]}. Društvo je bilo podeljeno u tri staleža:

1. sveštenstvo,
2. plemstvo,
3. buržoazija, građanstvo, seljaštvo i ostali (treći stalež).

Sveštenstvo i plemstvo su bili privilegovani neradnici koji su činili 2 % od ukupnog broja stanovnika, dok je najbrojnije bilo francusko seljaštvo (90 %) i buržoazija i radništvo 8 %.

Sveštenstvo je imalo veliki uticaj u društvu i ubiralo je znatne prihode sa crkvenih imanja, ali nije bilo jedinstveno po sastavu i poreklu. Privilegovani položaj uživalo je više sveštenstvo — plemićkog porekla, dok je niže sveštenstvo imalo skromne prihode, pa je po položaju bilo bliže pripadnicima trećeg staleža nego višem sveštenstvu.

Plemstvo je bilo drugi privilegovani stalež u Francuskoj i sa sveštenstvom je činilo aristokratski deo francuskog društva. Ekonomski položaj plemstva obezbeđivali su feudalni zemljišni posedi. Aristokratski deo društva ubirao je prihode i od brojnih državnih službi i penzija koje je kralj delio sveštenstvu i plemstvu kao vladajućim staležima. Niže plemstvo je, po svom ekonomskom položaju i ugledu u društvu, bilo znatno ispod visokog plemstva, ali je i ono ljubomorno čuvalo svoja feudalna prava.

Neprivilegovani deo francuskog društva pripadao je trećem staležu, koji je po socijalnom sastavu bio veoma raznorodan. Najbrojniju kategoriju trećeg staleža činili su seljaci. Iako nisu bili formalno vezani za zemljoposed svojih gospodara - plemića i sveštenika, oni su bili opterećeni brojnim feudalnim dažbinama. Crkvi su davali desetinu prizvoda, a državi brojne poreze. Nezadovoljstvo seljaka je bilo opšte i oni su želeli ukidanje feudalnih odnosa kako bi postali vlasnici zemlje koju su obrađivali.

Trećem staležu je pripadalo i gradsko stanovništvo, osim plemstva i sveštenstva. Tu se ubrajala i buržoazija koja se delila na:

krupnu — bankare, krupne trgovce, vlasnike manufaktura i zakupce poreza;

srednju — srednje trgovce, bogate zanatlije; i

sitnu — zanatlije i sitne trgovce.

Poseban sloj buržoazije je inteligencija iz redova trećeg staleža: književnici, naučnici, umetnici, kao i sitni i srednji službenici, lekari, nastavnici, advokati i drugi.

Osamdesetih godina 18. veka, Francuska je ušla u duboku krizu. Razvoj proizvodnih snaga došao je u neposredan sukob sa apsolutističko-feudalnim poretkom. Manufaktura je pretvorena u industriju, brodarstvo raspolaže celim flotama. Banke se množe i snaže, kapital se grupiše u akcionarska društva. Filozofi i književnici svojim shvatanjima o jednakosti, slobodi, bratstvu, naciji, religiji, humanizmu, podrivali su postojeći režim, a u narod je sve dublje prodirala misao o jednakosti ljudi.

Buržoazija je raspolagala najvećim delom francuskog bogatstva, ali nije imala političku vlast koja je i dalje bila u rukama privilegovanog plemstva i sveštenstva. Glavni protivnik režima bila je buržoazija, ali i neki slojevi privilegovanih staleža (plemstvo i sveštenstvo). Kralj je bio apsolutni vladar, ali je njegov uticaj na vlast u zemlji bio ograničen. I pored privrednog prosperiteta bile su potrebne korenite reforme, pre svega oporezovati plemstvo i sveštenstvo. Reforme se ne sprovode što izaziva demonstracije, bune i nemire.

Budući da je privredna politika Francuske bio kameralizam (što znači da se količina novca u državi zadržavala punjenjem državne blagajne), to je u pravilu značilo da su većine poreza prva dva staleža bila oslobođena, dok su oni bili nametnuti trećem, ionako najsiromašnijem staležu. U to doba je francuski kralj bio Luj XVI koji je zbog čestih ratova, novčane pomoći američkim državama u borbi za oslobođenje od Velike Britanije i brojnih drugih troškova toliko iscrpio državnu riznicu da je 1788. godine proglašen bankrot.

Ministar finansija Žak Neker traži od kralja Luja XVI „saziv državnih staleža“ u kojem će treći stalež imati isti broj poslanika kao i plemstvo i sveštenstvo. Kralj prihvata zahtev i 1789. godine, nakon 175 godina od poslednjeg zasedanja je objavljeno sazivanje državnih staleža i način izbora predstavnika za njih. Svakom je staležu bio osiguran jednak broj mesta, što je vladajućim staležima automatski davalo natpolovičnu većinu, pa se Odbor tridesetorice, udruženje liberalnih Parižana, pobunio i počeo da traži dupliranje trećeg staleža i glasanje po zastupnicima, a ne po staležima kako je bilo određeno (prvo sveštenstvo, zatim plemstvo i na kraju treći stalež). Neker, govoreći ispred vlade, je izjavio da bi treći stalež trebalo udvostručiti, ali je pitanje glasanja ostavljeno za sam sastanak staleža. Ipak, nezadovoljstvo se rasplamsalo zbog razmirica koje su ostale nerešene i pamfleti, poput onog opata Sijesa „Šta je treći stalež?“ koji je govorio da su privilegovani redovi paraziti, a treći stalež sam narod, je održavao ovo nezadovoljstvo. Sijes je napisao na ovom pamfletu: „Šta je treći stalež? Sve. Šta je on bio do sada u političkom poretku? Ništa. Šta on traži? Da postane nešto.“

Poslanici izabrani na izborima širom Francuske sastali su se 5. maja 1789. u Versaju. 28. maja, Opat Sijes je pokrenuo da treći stalež počne sa verifikacijom svoje vlasti i pozvao je druga dva staleža da im se pridruže, ali nije čekao na njih. Ovaj proces je završen 17. juna, a onda su glasali za mnogo radikalnije mere, proglasivši sebe Nacionalnom skupštinom, skupštinom naroda, a ne staleža. Opet su pozvali ostale da im se pridruže, ali su im stavili do znanja da nameravaju da upravljaju državnim pitanjima sa ili bez njih.

Luj XVI je zatvorio zgradu u kojoj se skupština održavala. Vremenske prilike nisu dopuštale donošenje odluka na javnom mestu, pa je skupština premestila svoje zasedanje u obližnje zatvoreno tenisko igralište gde su se 20. juna 1789. zakleli da se neće razilaziti dok ne donesu ustav Francuskoj. Većina predstavnika sveštenstva im se uskoro pridružila, kao i 47 predstavnika plemstva. Do 27. juna, rojalistička partija je bila nadjačana, iako je vojska u velikim brojevima počela da pristiže oko Pariza i Versaja. Poruke podrške su stizale iz Pariza i drugih francuskih gradova. Dana 9. jula, Skupšina je preimenovana u Nacionalnu ustavotvornu skupštinu, koja će trajati do 30. septembra 1791. kada je konačno bila raspuštena.

Dana 11. jula 1789, kralj Luj, pod uticajem konzervativnog plemstva iz svog ličnog saveta, kao i svoje supruge Marije Antoanete i brata grofa d'Artoe, je smenio reformističkog ministra Nekera i kompletno rekonstruisao vladu. Mnogo Parižana je krenulo u otvorenu pobunu. Deo vojske se pridružio rulji; drugi su ostali neutralni.

Dana 14. jula 1789. nakon nekoliko sati borbe, pobunjenici su osvojili zatvor Bastilju, ubivši upravnika markiza Bernara de Lonaja i nekoliko njegovih stražara. Iako su oslobodili samo sedam zatvorenika: četiri lopova, dvojicu ludaka i jednog seksualnog prestupnika, Bastilja je služila kao jak simbol svega što je omraženo pod starim režimom. Vrativši se ispred gradske skupštine, masa je optužila gradonačelnika Žaka de Flesela za izdaju; ubijen je na putu ka kraljevskoj palati gde je trebalo da se održi javno suđenje.

Kralj i njegove vojne pristalice su se povukle, barem na privremeno. Markiz Lafajet je preuzeo komandu nad Narodnom gardom u Parizu. Žan Silvan Beli, predsednik Narodne skupštine u vreme Teniske zakletve, je postao gradonačelnik u novoj administrativnoj strukturi znanom kao komuna. Kralj je posetio Pariz, gde je 27. jula prihvatio trikoloru, dok su povici „Živeo kralj“ promenjeni u „Živela nacija“.

Ipak nakon ovog nasilja, plemstvo, malo ohrabreno ovim prividnim i kako je dokazano, privremenim pomirenjem, počelo je da beži iz zemlje, od kojih su neki počeli da pripremaju građanski rat u kraljevstvu i tražili evropsku koaliciju protiv Francuske.

Neker, koji je vraćen na vlast, je uživao u svom kratkotrajnom trijumfu. Lukav ekonomista, ali manje lukav političar, Neker je precenio sebe zahtevanjem i dobijanjem opšte amnestije, izgubivši tako mnogo popularnosti u narodu u trenutku svog navodnog trijumfa.

Do kraja jula, pobuna se proširila Francuskom. U seoskim krajevima, mnogi su otišli dalje od ovog; neki su spalili povelje o vlasništvu i nemali broj dvoraca, kao deo opšte agrarne pobune koja je poznata kao Veliki strah. Kao dodatak, zavere i agitacije izbeglog plemstva su doveli do neobuzdanih glasina i paranoja (posebno u seoskim područjima) koji su izazvale velike nemire i koje su doprinele Velikom strahu.

U spomen na pad Bastilje, danas se 14. jul u Francuskoj slavi kao Dan republike.

U kolovozu su donesena dva akta, koja su vrijedila za cijelu Francusku:

1. 4. kolovoza je došlo do ukinuća feudalizma - ukidaju se sve obaveze i podavanja od strane feudalaca seljacima, te se ukida desetina i sudovi.
2. 26. kolovoza, Deklaracija o pravima čovjeka i građanina koju donosi Ustavotvorna skupština. U njoj se ističe da se ljudi rađaju i ostaju slobodni i jednaki u pravima. Deklaracija je štitila neotuđiva prava čovjeka, slobodno vlasništvo, sigurnost i otpor protiv tlačenja, ističući da svaki suverenitet počiva u narodu, a ne na kralju. Svi su jednaki pred zakonom. Proglašava slobodu govora i pisanja i jamči nepovredivost prirodnog vlasništva.

Ona u najvećem dijelu teksta utvrđuje postavke prosvjetitelja i američke Deklaracije nezavisnosti.

Zakup koji su plaćali seljaci feudalcu je ostao, ali su se seljaci mogli otkupiti od toga. Prestala je postojati apsolutna monarhija i feudalni odnosi – otvoren je put prema ravnopravnosti. Krajem kolovoza plasirala se vijest da kralj priprema vojsku u Versaillesu, i da će udariti na nove vlasti. Početkom listopada dolazi do pokreta žena prema Versaillesu, a za njima je išla Narodna garda; nema kruha. Kralj je primio žene, Marija Antoaneta je izjavila: "Ako nemaju kruha, neka jedu kolače". Došlo je do prodora mase u odaje. Kralj je pristao prijeći u Pariz, gdje je smješten u dvorac. Nakon toga došlo je do pada autoriteta monarhije i kralja. Kralj je formalno prihvatio odluke skupštine. Ustavotvorna skupština je i dalje zasjedala.

Tijekom 1790. dolazi do pripreme ustava, doneseni su akti – promijenjen je sustav vladanja u Francuskoj. Doneseno je tada preko 3000 zakona. Umjesto dotadašnje promjene na provincije i grofovije (srednjovjekovna podjela), sada se Francuska dijeli na departmane. Uvedena je centralizirana podjela Francuske na 83 departmana (u njima se vlasti biraju). Ukinute su unutrašnje carine, uvođenje jedinstvenog sustava mjera i vaga (vrijedi od 1795.), što je otežavalo trgovinu. Ukinute su plemićke titule, odbačen je staleški sustav, ukinute su cehovske korporacije u gradovima. Francuska je trebala postati jedna jedinstvena zemlja sa snažnom centralnom vlašću.

Pripremanje ustava i deklaracije ne znači da svi imaju ista i jednaka prava, a političko pravo da se bira i bude izabran i dalje je ograničeno. Sada više nije presudna titula, nego imetak. Biračko izborno pravo (danas aktivno) tada je bilo definirano i aktivno (birati i biti biran – na to je imalo pravo 3 milijuna ljudi), i pasivno (samo biraju – oko 4 milijuna ljudi). Ostali nisu imali dovoljan imetak. Francuska postaje ustavna monarhija. Kralj je imao pravo veta.

Lipanj 1791. Le Chapelierov zakonski projekt – predviđa se da se najamni radnici ne smiju udruživati u udruge, niti organizirati štrajkove.

U studenom 1789. su konfiscirana crkvena imanja, kako bi se financirale reforme i nove vlasti. Kao odšteta su izdani asignati – vrijedni papiri, koji su ubrzo izgubili na vrijednosti, te je zavladala inflacija.

Svećenstvo je došlo pod vlast države, a 1790. je u okviru zakona donijet ustavni zakon svećenstva. U njemu je definiran položaj svećenstva. Svećenstvo je bilo zaduženo za matične knjige i pokapanja mrtvih, za što su dobivali državnu plaću. Biskupi su trebali biti birani, a ne da ih izabire papa. Svećenici su trebali zaprisegnuti, inače bi ih država lišila moći (propovijedanja). Zajedno s Crkvom, zavisili su o državnoj plaći. To je dovelo do raskida s papinstvom – problem je bio odnos s papom. Država nije mogla "odrediti" svećenike jer su bili podređeni – to je bio kamen spoticanja.

Prema ustavu iz 1791, Francuska je funkcionisala kao ustavna monarhija. Kralj je morao da deli vlast sa izabranom Zakonodavnom skupštinom, ali je zadržao pravo na veto i pravo da bira ministre.

Zakonodavna skupština se prvi put sastala 1. oktobra 1791. i izrodila se u haos nakon manje od godinu dana. Sastojala se od 165 feulitanaca (ustavnih monarhista) na desnici, oko 320 žirondinaca i jakobinaca na levici i oko 250 predstavnika koji nisu pripadali nijednoj stranci.

Odmah na početku, kralj je stavio veto na zakon koji je pretio smrću izbeglom plemstvu i nalagao da sve sveštenstvo mora u roku od 8 dana da položi zakletvu odanosti državi po „Aktu o civilnoj organizaciji sveštenstva“. Tokom godine, neslaganja poput ovih će dovesti do ustavne krize i dovešće Revoluciju na viši nivo.

Od jeseni 1789. se počinju organizirati političke organizacije (stranke i klubovi):

1. Jakobinci (društvo prijatelja ustava) – sastajali su se u samostanu sv. Jakova. Na čelu im je bio Maximillien Robespierre. Jakobinci su počeli djelovati u Parizu, pa se dalje šire.
2. Kordeljeri – društvo prijatelja prava čovjeka – insistiraju na pravima pojedinaca. Dobivaju ime prema franjevačkom samostanu, i dijelu odjeće.
3. Fejani – od naziva cistercita i samostana; dio jakobinaca koji se odvojio od matice 1791. godine.

Početak organiziranja političkog života i stranaka je omogućila aktivnost rada, što je omogućilo aktivizaciju velikoga broja gradskih stanovnika u političkom životu. Pojavljuju se brojne novine i brošure. Politički život buja na razini parlamenta – vrenje diskusija – javila se podjela na ljevicu i desnicu. Organizirali su se i protivnici revolucije. Veliki broj aristokrata i neki biskupi su napustili Francusku. Odlaze u Veliku Britaniju i Njemačku, gdje se organiziraju krugovi proturevolucionarne emigracije, koji se žele vojno organizirati protiv francuske revolucionarne vlasti. I u Francuskoj su postojali pristaše kralja i monarhije – rojalisti.

Sredinom 1791. dolazi do ubrzanja u definiranju državnopravnog uređenja (donošenje ustava). Kraljev pokušaj bijega u inozemstvo (da dobije pomoć drugih vladara) rezultirao je time što je bio zatočen i izgubio autoritet. Oduzeto mu je sve i više nije imao nikakve ovlasti. To što je monarh tražio pomoć protiv vlastitih podanika kod stranaca mu je srušen autoritet. Pristaše da Francuska krene u rat su bili žirondinci. Smatrali su da će Francuska poraziti neprijatelja. Protiv rata su bili jakobinci, koji su se bojali poraza, te su smatrali da Francuska ne treba trošiti snagu vani, već raditi na rješavanju unutrašnjih problema i reformi. Od 1788. do 1791-92. u Europi se vodio rat Austrije protiv Turske i Rusije protiv Turske; zato se nije žurilo s objavom rata Francuskoj. U travnju 1792. je Francuska započela rat s Austrijom. Rat sa ostalim državama je trajao 20 godina. Završio je 1814. Bečkim kongresom. Na stranu Austrije došla je i Pruska. To je bio drugačiji rat. Do tada su se uglavnom vodili vjerski ratovi, a ovo je bio ideološki rat. U jesen 1792. je skupština donijela zakon: Francuski se narod obvezuje na pomoć onima koji se žele osloboditi monarha. Francuska je započela križarski rat u ime "oslobođenja naroda. "Rusija i Pruska su to smatrali križarskim ratom "poretka". Došlo se do pitanja: da li biti lojalan revolucionarnim vlastima ili vladaru? Pojam Francuske se povezivao sa revolucijom. Patriot je bio građanin Francuske koji je priznavao revolucionarnu vlast. Samo manji dio bio je lojalan kralju i emigraciji. Došlo je do podjele na pristaše i protivnike revolucije – revolucionarni zanos jačao je u ratu. Na početku rata javila se još jedna politička grupacija: sankiloti. U nju su se ubrajali siromašni i niži slojevi Pariza. Pariz je počeo sumnjičiti kralja da je u dogovoru s Austrijom i da se želi osvetiti. Sankiloti su bili sitni obrtnici i trgovci, radnički sloj. Natjeralo se kralja da se izjednači sa nižim slojevima i da nazdravi revoluciji – mase su prodrle u kraljevu rezidenciju. Zakonska skupština izdala je proglas: Domovina je u opasnosti – poziva se na borbu u ratu. Izdao se i jedan drugi proglas, zapovijed austrijsko – pruske vojske. U slučaju nasilja protiv kralja i obitelji, austrijsko – pruska vojska će potpuno uništiti Pariz i pobiti svo stanovništvo. Situacija je bila krajnje napeta. U ljeto 1792. sankiloti su proglasili novu vlast u Parizu. Nastala je nova pariška komuna. U kolovozu su sankiloti pobili stražare i zarobili kralja. Uslijedila su hapšenja svećenstva, koje nije zaprisegnulo. Raspisani su opći izbori za novo nacionalno tijelo – Nacionalni konvent. Izabrani su pristaše republike, a u parlament je došao veliki broj jakobinaca s novim nazivom; društvo prijatelja slobode i ravnopravnosti. Izabrana je privremena nova vlada Danton. Početkom rujna došlo je do masakra uhapšenih – 1500 ljudi je bilo ubijeno. U jesen, 22. rujna 1792. Francuska je postala republikom (kralj je izjednačen sa čudovištem). Istog dana započelo je i novo računanje vremena, prva godina nove ere. Monarhija je bila ukinuta, nasilje je djelomično splasnulo, zaustavljene su austrijska i pruska vojska na granicama.

Glavni članak: Nacionalni konvent

Zakonodavna vlast nove republike je prešla na Nacionalni konvent, dok je izvršna vlast pala na Komitete javne bezbednosti. Žirondinci su postali najuticajnija partija u Konventu i Komitetima.

U Brunsvikškom manifestu, austrijske i pruske vojske su pretile odmazdom nad stanovništvom Francuske ako se odupre njihovom napredovanju ili ponovnom uspostavljanju monarhije. Kao posledica toga, kralj Luj je viđen kako kuje zaveru sa neprijateljima Francuske. 17. januara 1793, kralj Luj XVI je osuđen na smrt zbog „zavere protiv javne slobodne i opšte bezbednosti“ od strane slabe većine u Konventu. Pogubljenje 21. januara 1793. je dovelo do još više ratova sa ostalim evropskim državama. Lujeva žena, Marija Antoaneta, je pogubljena na giljotini 16. oktobra.

Kada je rat krenuo loše po Francuze, cene su skočile i siromašni radnici i jakobinci su se pobunili; kontra-revolucionarne aktivnosti su počele u nekim regionima. Ovo je ohrabrilo jakobince da državnim udarom preuzmu vlast, mobilišući podršku javnosti protiv žirondinaca i uz podršku snaga siromašnih radnika. Savez jakobinaca i radnika je tako postao element koji je bio jezgro nove vlade. Politika je postala značajno radikalnija.

Komitet javne bezbednosti je došao pod kontrolu Maksimilijana Robespjera i jakobinci su pokrenuli Vladavinu terora (1793-1794). Najmanje 1.200 ljudi je ubijeno pod giljotinom ili na drugi način nakon optužbi za kontra-revolucionarne aktivnosti. Najmanji naznak kontra-revolucionarnih misli ili aktivnosti (ili u slučaju Žaka Hebera, revolucionarni fanatizam koji je nadmašivao one na vlasti) je mogao dovesti pod sumnju, a suđenja nisu vršena prema savesti.

1794, Robespjer je imao uklonjene ultra-radikale i umerene jakobince; međutim, kao posledica toga, njegova popularnost je dramatično opala. 27. jula 1794, narod Francuske se pobunio protiv Roberspjerovog terora u onome što će postati poznato kao „Termidorska reakcija“. Ona se završila tako što su umereni članovi Konventa smenili i pogubili Robespjera i nekoliko drugih vodećih članova Komitete javne bezbednosti. Nova vlada su uglavnom sastojala od žirondinaca koji su preživeli Teror, a nakon preuzimanja vlasti, oni su vršili osvetu čak i nad onim Jakobincima koji su im pomogli da zbace Robespjera, zabranivši klub jakobinaca i pogubljenjem mnogih njegovih bivših članova u onome što je poznato kao „Beli teror“.

Konvent je usvojio novi „Ustav godine treće“ 17. avgusta 1795; referendum ga je ratifikovao u septembru i stupio je na snagu 26. septembra 1795.

Glavni članak: Direktorijum (Francuska)

Novi ustav je uveo Direktorijum i stvorio prvo dvodomno zakonodavno telo u istoriji Francuske. Skupština se sastojala od 500 poslanika (Savet pet stotina) i 250 starešina (Savet seniora). Izvršna vlast je prešla na pet direktora, koji su birani jednom godišnje od strane Saveta seniora iz liste koju je sastavio Savet pet stotina.

Novi režim se susreo sa otporom preostalih jakobinaca i rojalista. Armija je ugušila pobune i kontra-revolucionarne aktivnosti. Na ovaj način su vojska i njen uspešan general, Napoleon Bonaparta, stekli veliku moć.

9. novembra 1799, Napoleon je izvršio državni udar kojim je uveo Konzulat; ovo je efikasno dovelo do njegove diktature i na kraju (1804) njegovog proglašenja za cara, sa kojim je došao kraj republikanske faze Francuske revolucije.

Ovakvo stanje u Francuskoj odražavalo se na rasploženje i shvatanje tadašnjeg francuskog društva. Sav obrazovani svet Francuske pred revoluciju protivio se svemu što je sputavalo čovečiju misao i akciju. Oformila se ideologija jednog društva koje je osetilo da ima dovoljno snage da se bori za napredak. Istupajući protiv starog shvatanja i zaostalog uređenja, pobornici novih ideja izvršili su duhovnu revoluciju i tako pripremili masu za borbu protiv apsolutizma i feudalizma. Pobornici novog pravca u filozofiji - racionalisti - snažno su pokrenuli misao koju preko enciklopedista i drugih snažnih ličnosti u oblasti nauke i umetnosti rađa u Evropi sjajno doba francuske prosvećenosti. Od tih velikih ideologa najznačajniji su: Monteskje, Volter i Ruso. Najstariji među ideolozima bio je Monteskje (1689 - 1755.) poreklom iz aristokratske porodice. Kao istaknuti pisac i pravnik kritikuje poredak u Francuskoj. U svom glavnom dijelu „Duh zakona“ daje predlog novog uređenja Francuske. Po njemu najbolje državno uređenje je ustavna monarhija engleskog tipa. Zakonodavnu vlast treba da ima narodna skupština, a izvršnu vlast vladar. Njegove ideje naišle su na odobravanje organizacije vlasti za vreme Francuske revolucije. On predlaže striktnu podelu vlasti prema njenim funkcijama na zakonodavnu, izvršnu i sudsku. Na javno mnjenje uticao je i Volter (1694 - 1778).

Francuskom revolucijom ukinut je feudalizam i uspostavljen kapitalizam u Francuskoj. Francuska revolucija je bitno uticala na razvoj kapitalističkih odnosa u celoj Evropi.

• Francuski revolucionarni ratovi

• The French Revolution on Encyclopedia
• Open University course on French Revolution Arhivirano 2012-12-05 na Archive.is-u
• Primary source documents on French Revolution Arhivirano 2008-04-10 na Wayback Machine-u
• Liberty, Equality, Fraternity: Exploring the French Revolution Američki socijalni povijesni projekt
• The Origins of the French Revolution
• The Musée de Veygoux - Музеј посвећен Француској револуцији