Teodosije II

Flavije Teodosije (lat: Flavius Theodosius), poznatiji kao Teodosije II ili Teodosije Mlađi, bio je istočnorimski (vizantijski) car od 408. do 450. godine. Njegovu dugotrajnu vladavinu obeležilo je nekoliko teških udaraca (npr navale Atilinih Huna), ali i dostignuća kao što su bili osnivanje Carigradskog univerziteta (425. god.) i kodifikacija rimskog prava u Teodosijev zakonik (Codex Theodosianus) 438. godine. Sam Teodosije je pre svega bio obrazovan i bojažljiv vladar koji je čitavu vladavinu proveo u Carigradu prepuštajući državničke poslove svojim velikodostojnicima, a pre svih ambicioznoj sestri Pulheriji.

Teodosije se rodio u aprilu 401. godine kao četvrto a prvo muško dete u braku cara Arkadija i njegove supruge Elije Eudoksije. Već u januaru 402. mali Teodosije je proglašen za avgusta i očevog savladara. što je imalo za cilj da obezbedi mirnu predaju vlasti kada za to dođe vreme. Međutim, Teodosije i njegove sestre su brzo ostali bez roditelja pošto je carica Eudoksija umrla usred komplikacija nakon pobačaja 404., a Arkadije je prerano umro 408. godine. Sedmogodišnji Teodosije je bez potresa nasledio oca. Po Prokopiju iz Cezareje, Arkadije je poverio starateljstvo nad svojim malim sinom persijskom kralju Jezergerdu I koji je zapretio Carstvu ratom ako se ne ispoštuje Teodosijevo pravo na presto. Prvih godina Teodosijeve vladavine upravljanje Carstvom je efikasno sprovodio pretorijanski prefekt Antemije. Obrazovanju malog Teodosija posvećena je velika pažnja, a za vaspitača mu je određen evnuh Antioh. Antemije je sigurnom rukom vodio poslove Istočnog Rimskog carstva. Sa Jezergerdom je sklopljen unosan trgovački sporazum, a hunski podanici Skiri su 409. potučeni na Balkanu. Veliki broj ovih varvara naseljeni su u Maloj Aziji kao koloni. Teodosijev regent je isto tako dodatno utvrdio balkanske gradove, ali i sam Carigrad. Posle šokantne vesti da su Vizigoti 410. opljačkali Rim, Antemije je 413. godine završio izgradnju novog sistema gradskih bedema oko Konstantinopolja. Ove Teodosijeve zidine, koje su i danas delimično očuvane, su za trećinu povećale površinu Konstantinovog grada i predstavljale su najveće srednjevekovno utvrđenje koje će sve do 1204. godine uspešno odolevati opsadama.

Teodosije je imao tri sestre: Pulheriju (rođ. 399.), Arkadiju i Marinu. Najstarija među njima, Pulherija, važila je i za najotresitiju i najpobožniju. Zajedno sa sestrama, a na podsticaj carigradskog patrijarha Atika (406.-425.), zavetovala se na čednost, a nakon Antemijeve smrti (ili uklanjanja?) u julu 414. godine proglašena je za avgustu. Po prvi put je od vremena cara Trajana careva sestra je dobila titulu avguste. Iako samo dve godine starija od brata, u svojoj 15. godini, Pulherija je postala de facto regent, a na sebe je preuzela i obrazovanje svog brata. Teodosije je od tada podučavan striktno u hrišćanskom duhu. Međutim, mladi car je pohađao i časove besedništva, kaligrafije, jahanja i rukovanja oružjem, a Pulherija ga je upućivala u dvorske manire. I car i njegova sestra su odlično poznavali i grčki i latinski, što već početkom 5. veka nije bilo uobičajeno u Carigradu. Na dvoru je zavladala manastirska atmosfera, car je sakupljao teološka dela i neretko diskutovao o spornim pitanjima, dok su njegove sestre posvetile dobrotvornom radu. Carstvo je ipak još dobrim delom bilo pagansko, a Pulherijina politika je prikriveno podržavala agresivne istupe hrišćana. Na dvoru je svakako postojala struja koja se zalagala za umereniju politiku prema paganima i Jevrejima. Svoju zaštitnicu oni su našli u Teodosijevoj supruzi Eliji Eudokiji. Po tradiciji sačuvanoj u 6. veku, Eudokija je rođena u Atini (oko 400. god.) kao Atenaida, kći paganskog učitelja retorike Leontija. Bila je vrlo obrazovana i upućena u neoplatonsku filozofiju i prirodne nauke. Radi ostavinskog spora sa braćom uputila se iz Atine u Carigrad i izložila svoj problem avgusti Pulheriji. Careva sestra bila je očarana Atenaidinom rečitošću i obrazovanjem, a Teodosije i lepotom. Atenaida je krštena od strane patrijarha Atika i dobila je ime Elija Eudokija. Ubrzo, 7. juna 421. god. udala se za Teodosija i krajem 422. mu je rodila ćerku Eudoksiju, buduću nevestu Valentinijana III. Rođenjem deteta, Eudokijin položaj je ojačao i, kao poklon za novu 423. godinu, suprug joj je darovao titulu avguste što ju je učinilo ravnopravnom sa Pulherijom. Rivalstvo između stroge zaove Pulherije i paganski obrazovane Eudokije obeležiće ne samo porodične prilike, već i vladavinu Teodosija II.

Odnosi između Istočnog i Zapadnog Rimskog carstva bili su loši tokom vladavine Teodosijevih sinova. Likvidacija Stilihona 408. i smrt cara Honorija 423. otvorili su perspektivu boljih odnosa. Honorije je pred smrt proterao iz Ravene sestru Galu Placidiju, udovicu Konstancija III. Kada se posle smrti beščednog Honorija u Raveni pojavio uzurpator Jovan, Teodosije i Pulherija su odlučili da podrže Placidijinog sina Valentinijana III. Stari sukobi između dve grane Teodosijeve dinastije su zaboravljeni i Placidija je proglašena za avgustu (423.), a zauzvrat je Dalmaciju i Panoniju prepustila carigradskom dvoru. Teodosije je svečano proglasio svog brata od strica Valentinijana za cezara 424. godine i verio ga sa ćerkicom Eudoksijom. Valentinijan III i njegova majka su zatim otplovili u Italiju u pratnji dobro opremljene vojske pod komandom Alana Ardaburija i njegovog sina Aspara. Ekspedicija je uspela da svrgne Jovana i obezbedi Valentinijanovo proglašenje za avgusta u Rimu 23. oktobra 425. godine. Teodosije je poželeo da lično kruniše svog zapadnog savladara, ali se na putu za Italiju razboleo u Solunu. Krunisanje su ipak obavili njegovi emisari. Sve do kraja Teodosijeve vladavine opstali su srdačni odnosi između dva rođačka dvora u Carigradu i Raveni. Teodosije je, kao stariji među savladarima, još u dva navrata pomogao Valentinijana. Aspar je 431. ponovo poslat na zapad, ovoga puta u Afriku gde je zajedno sa vojskovođom Bonifacijom pokušao da spreči napredovanje Vandala. Ovoga puta, Aspar je poražen, ali su mnogi smatrali ovaj neuspeh posledicom tajnog sporazuma između Aspara i vandalskog kralja Gejzeriha. Osvajanjem Kartagine 439. godine Vandali su okončali potčinjavanje rimske Afrike, a Gejzerih je 441. opljačkao Sardiniju. Pokušaj Teodosija II da preko Sicilije 442. zauzme Kartaginu okončan je i pre početka presudnih akcija. Mnogobrojna carska flota morala se vratiti sa Sicilije pošto su Istočnom carstvu zapretili Huni i Persijanci. Najzad, Teodosije i Valentinijan su morali priznati Vandale ne kao rimske saveznike naseljene na teritoriji Carstva, već kao nezavisne gospodare Afrike. Zapadno carstvo je doduše još kontrolisalo zaleđe rimske Afrike, ali je Gajzerih čvrsto držao isporuke žita za Italiju u svojim rukama. Zapadni dvor je zastupao politiku popuštanja Vandalima, Carigrad se morao okrenuti svojim problemima, a sporazum iz 442. se pokazao kobnim po Zapadno Rimsko carstvo.

Iako je u početku bio prijateljski nastrojen prema hrišćanima, persijski kralj Jezergerd I je pred kraj života pokrenuo progon hrišćana. Nekoliko persijskih podanika hrišćanske vere su pobegli na teritoriju Carstva i Teodosije je odbio da ih izruči. Zauzvrat, car je naredio utvrđivanje isturenih tvrđava na granici sa Persijom. Nakon što je Jezergerd ubijen 421. godine, njegov sin Vararan V je nastavio da progoni hrišćane. Teodosije je ovoga puta poslao na istok već pomenutog vojskovođu Ardaburija, docnijeg pobednika nad uzurpatorom Jovanom. Alan je porazio Persijance u blizini grada Nizibisa, a pokušaj kralja Vararana da pokrene ofanzivu neuspešno se završio. Najzad, 422. sklopljen je Stogodišnji mir i persijski kralj se obavezao na tolerantnu politiku prema hrišćanima. U čast ovog uspeha carica Eudokija je sastavila epsku pesmu, a na carigradskim zidinama je podignuta Zlatna kapija kroz koju će u budućnosti u prestonicu trijumfalno ulaziti carevi. Odnosi sa Persijom ostali dobri sve do 441. godine kada je vrhovni vojni zapovednik Istoka (magister militum per Orientem) Anatolije dodatno utvrdio granicu rimske Jermenije. Jezergerd II je takav potez smatrao izazivačkim i opljačkao je rimske pogranične krajeve. Rimsko carstvo je upravo u to vreme bilo pod teškim pritiskom Atilinih Huna i nije moglo vojno da parira Persijancima. Srećom, Huni iz Zakavkazja (Beli Huni ili Heftaliti) su zapretili Persiji i mir je obnovljen nakon što je Jezergerdu isplaćena otkupnina. Mir između Rima i Sasanidske Persije, dve supersile antičkog sveta, održao se neprekidno do 502. godine.

Upravo u vreme vladavine Teodosija II, Rua i njegov sestrić Atila su doveli hunsku moć do vrhunca. Granica na Dunavu je bila dobro utvrđena, ali je Teodosije 424. pristao da najuticajnijem među hunskim poglavarima, Rui, redovno isplaćuje godišnji danak. Atila i njegov brat Bleda su 433. godine zatražili dupliranje danka na 700 libara zlata. Teodosije je pristao da neće prihvatati varvare koji bi izbegli pred Hunima na teritoriju Carstva i da se neće udruživati sa drugim plemenima protiv Huna. Kada je Atila pokorio svoje istočne susede, 441. se ponovo okrenuo planskoj politici slabljenja Istočnog Carstva, kombinacijom pljačke balkanskih provincija i iznuđivanja visokog danka. Huni su 441. god., koristeći zauzetost carske vojske na Istoku i na Siciliji, razorili balkanske gradove sve do Naisa (Niša) i Filipopolja (Plovdiva). Carska vojska dovedena sa Sicilije teško je poražena u Trakiji i Atila je 443. dobio odštetu od nečuvenih 6000 libara i godišnji danak od 2100 libara zlata.

Ovi uspesi su samo podstakli gramzivost hunskog kralja. Njegova vojska je ponovo upala na Balkan 447. i stigla na jug sve do Termopila, dok je na istoku spalila manastire izvan carigradskih zidina. Sem obnove plaćanja danka, Atila je zahtevao i da mu Teodosije II prepusti levu obalu Dunava od Singidunuma (Beograda) do Nove (Svištova) pet dana hoda u dubinu. Najseverniji rimski grad na Balkanu postao je Niš. I na ovaj hunski zahtev je odgovoreno potvrdno i brojna poslanstva su razmenjena, a u jednom od njih bio je i istoričar Prisk koji je zapisao svoja sećanja na posetu Atilinom dvoru. Najzad, Teodosijev glavni savetnik, prepredeni evnuh Hrisafije pokušao je bezuspešno da organizuje atentat na Atilu 449. godine. Rimljani su za ovaj posao angažovali Atilinog dvoranina Edekona, skirskog poglavara, koji je u poslednjem trenutku odao plan hunskom kralju. Atila se razbesneo, prezirivo se obratio Teodosiju kao robu koji je pokušao da ubije svog gospodara, ali se na kraju primirio. Dolazak na presto cara Marcijana 450. godine prekinuo je snishodljivu politiku prema Atili koji se uostalom ubrzo okrenuo Zapadnom Rimskom carstvu.

Kada je carigradski patrijarh Nestorije (428.431.), učenik antiohijske teološke škole, počeo da poriče Isusovoj majci Mariji titulu Bogorodice, to je otvorilo široku raspravu o odnosu božanskog i ljudskog u Hristovoj ličnosti. Nestorijevo učenje je napao energični Kirilo Aleksandrijski i rimski papa Celestin I, a sukobi su se proširili po provincijama carstva. Teodosije je stoga u Efesu u Maloj Aziji 431. godine sazvao Treći vaseljenski sabor, na kome su pristalice Kirila uživale podršku avguste Pulherije. Iako su istočni episkopi predvođeni Jovanom Antiohijskim najavili kašnjenje, Kirilo je sproveo osudu Nestorija. Sa druge strane Nestorije je odbijao da se pojavi u Efesu i, kada je Jovan sa pristalicama antiohijske škole najzad stigao, zavladao je otvoren rascep. Samo je carska vojska sprečila dalje sukobe i razračunavanja. Nestorije je svrgnut i poslat u izgnanstvo, dok je Kirilova stranka doživela trijumf. Ishod Trećeg vaseljenskog sabora ipak nije doneo mir ni duhovnim ni svetovnim krugovima. Carigradski monah Eutihije je 448. pokrenuo drugo veliko teološko pitanje proisteklo upravo iz kritike nestorijanstva. Tvrdio je da je u Hristu diminantna Božanska priroda, a ovo učenje je prihvatio Kirilov naslednik, Dioskur Aleksandrijski. Teodosije je, uz protivljenje papa Lava I sazvao novi vaseljenski sabor, ponovo u Efesu. Na njemu je potvrđeno učenje Eutihija kao ispravno, a papskim legatima nije bilo dozvonjeno da pročitaju Lavov Tomus. Zbog toga je sabor u Efesu 449. godine i nazvan "Razbojnički" sabor. Pobeda eutihijanaca, obezbeđena dominacijom evnuha Hrisafija na dvoru, bila je samo privremena. Posle Teodosijeve smrti, Pulherija i njen suprug Marcijan su organizovali Četvrti vaseljenski sabor u Halkedonu koji je osudio monofizitizam.

Po tradiciji, Atenaida je sa sobom dovela u Carigrad i sedmoricu paganskih filozofa iz Atine. Intelektualni uticaj učene carice svakako je bio snažan na dvoru i u prestonici. Moguće da je jedno od njegovih posledica bilo i osnivanje univerziteta na carigradskom Kapitolu 425. godine. Konstantinopolj je već bio prestonica carstva i važno središte hrišćanske vere, ali su u intelektualnom pogledu kao centri, pre svega paganske učenosti, važili Atina i Aleksandrija. Prestonica je i na ovom polju morala da se izdigne iznad provincijskih gradova slavne prošlosti i demonstrira vrednosti nove pohrišćanjene učenosti. Univerzitet u Konstantinopolju je zvanično osnovan 27. februara 425. godine, a nastava se izvodila i na grčkom i na latinskom. Grčki predavači su ipak bili nešto brojniji što nam ukazuje da je u Carigradu helenski jezik već preuzeo primat kao jezik učenosti i nauke. Nastavu je izvodio 31 predavač: po deset grčkih i latinskih gramatičara, tri latinska i pet grčkih retora, dva pravnika i jedan filozof. Prednost je dakle data praktičnim disciplinama, potrebnim budućim vlastodršcima Carstva. Usled nedostatka izvora, teško je pratiti dalji razvoj i ulogu Teodosijevog univerziteta, naročito u "mračnim vremenima" 7. i 8. veka. Poznato nam je ipak da je neku vrstu visokoškolske ustanove obnovio na Magnavarskom dvoru sredinom 9. stoleća cezar Varda, ujak cara Mihaila III.

Najtrajniji rezultat vlade Teodosija II bilo je izdavanje Teodosijevog zakonika. Radovi na kodifikaciji započeti su po nalogu oba cara 429. godine sa ciljem pribiranja svih vrsta carskih pravnih uredbi od vremena Konstantina I, njihovog sortiranja po tematskim celinama i ispravke i dopune u skladu sa realnošću 5. veka. Komisija od 16 pravnika završila je posao 438., a Zakonik je svečano obnarodovan 1. januara 439. u ime careva-savladara Teodosija II i Valentinijana III na teritoriji čitavog, ideološki gledano jedinstvenog, Rimskog carstva. Podeljen na 16 knjiga, Zakonik je sadržao preko 2 500 pravnih propisa pisanih isključivo na latinskom iz perioda između 311. i 437. godine. Teodosijev zakonik nije samo važan izvor za pravnu, već i za privrednu i društvenu istoriju kasnoantičkog Rimskog carstva. Pored toga, u Zapadnoj Evropi poslužiće varvarskim vladarima kao uzor za njihove prve pravne zbirke u duhu rimskog prava npr zbirka pravnih propisa vizigotskog kralja Alariha II Lex Romana Visigotorum, sa početka 6. veka. U Vizantiji Teodosijevo delo će zameniti Corpus Juris Civilis u vreme cara Justinijana I.

Venčanje Valentinijana III i Eudoksije 437. u Carigradu označilo je na određen način vrhunac Teodosijeve porodične sloge. Pomalo rastužena odlaskom ćerke, Eudokija je u društvu svetiteljke Melanije Mlađe, oponašajući Jelenu, majku Konstantina Velikog, otišla na hodočašće u Svetu zemlju. Na Istoku je posetila Antiohiju i Jerusalim, gde je bogato obdarila lokalne crkve, a zauzvrat je u Carigrad prenela nekoliko vrednih hrišćanskih relikvija. Najzad, caričin povratak sa hodočašća 439. predstavljao je i njenu pobedu nad strogom hrišćankom Pulherijom. Eudokijin štićenik, učeni paganin i pesnik Kir iz Panopolja postavljen je na mesto prefekta Carigrada. Na toj poziciji Kir je stekao veliku popularnost i prestonicom je kružila izreka: "Konstantin je osnovao Grad, ali ga je Kir obnovio !" Izgleda da je sa godinama Teodosije postao sve ljubomorniji, tako da je Kir svrgnut u jesen 441. godine. Morao je da se odrekne paganstva i prihvati mesto episkopa Kotjea u Frigiji. Svrgavanje Kira mogli su izvesti i Pulherijini sledbenici. Eudokija je zatim uz pomoć carevog komornika, evnuha Hrisafija pokušala da natera Pulheriju da se povuče u manastir. Pulherija nije pristala, ali se sklonila sa dvora na jedno od svojih imanja u prestonici. Iz sukoba dve avguste najviše koristi je u stvari izvukao Hrisafije. Optužena za preljubu sa carevim prijateljem iz detinjstva Paulinom, sada poglavarom carske kancelarije (magister officiorum), osramoćena Eudokija je izmolila da joj bude dozvoljeno da se naseli u Jerusalimu. Eudokija je tako zauvek napustila Carigrad i supruga 443. godine, a Paulin je prognan u Kapadokiju gde je i pogubljen 444. godine. Svojom ktitorskom delatnošću Eudokija je stekla naklonost građana Jerusalima, tako da ju je car ubrzo stavio pod diskretan nadzor. Umrla je 460. godine, nadživevši tako i supruga i Pulheriju. Pulherija se vratila na dvor nakon pada njene snaje, ali je sada najveći uticaj na cara vršio evnuh Hrisafije. Njegova politika bila je stalno podmićivanje Huna i podrška monofizitima potvrđena na saboru u Efesu 449. godine. Danak koji je isplaćivan Atili ispraznio je carsku riznicu, a nije okončao razaranje Balkana. Na Istoku su obnovljeni napadi saracenskih i isavrijskih pljačkaša, a Pulherija i pravoslavni su se obratili za pomoć papi Lavu I. Komornik Hrisafije je najposle svrgnut sa vlasti i Pulherija je ponovo najuticajnija figura na dvoru. Njen brat Teodosije je međutim u lovu pao sa konja, teško povredio kičmu i umro nekoliko dana kasnije 28. jula 450. godine.

Teodosije II bio je prosvećen, pobožan i blag vladar koji je čitavu vladavinu proveo u Carigradu. Državnički poslovi ga nisu interesovali koliko teologija, lov i astrologija. Poslednjih godina života navodno je mehanički potpisivao dokumenta koja su mu podnošena na uvid ne obraćajući pažnju na njihov sadržaj. Pokazao se i kao pokrovitelj istoričara kome su i paganin Olimpijodor iz Tebe i istoričar crkve Sokrat Sholastik posvetili svoja dela. Njegovu dugačku vladavinu obeležili su sposobni regenti i tri važna poduhvata: proširivanje carigradskoh zidina, otvaranje univerziteta u Konstantinopolju i velika kodifikacija rimskog prava oličena u Teodosijevom zakoniku.

Teodosije II na Wikimedijinoj ostavi

• Reign of Theodosius II (chapter of J. B. Bury's History of the Later Roman Empire)
• Theodosian Code: Sections concerning religious observances (English)
• George Long, "Codex Theodosianus"
• Nathan, Geoffrey, "Theodosius II (408-450 A.D.)", De Imperatoribus Romanis