Frantza
Limba Sarda Comuna. Abbàida sas àteras bariedades gràficas:
Sa Frantza (in frantzesu: France) o a manera prus longa dae su 1875 sa Repùblica Frantzesa (in frantzesu: République française) est un'istadu soberanu trascontinentale e su territòriu metropolitanu (in frantzesu: territoire métropolitain) suo s'agatat in Europa Otzidentale. Tenet làcanas terrinas cun su Bèlgiu, su Lussemburgu, sa Germània, s'Isvìtzera, s'Itàlia, s'Ispania sos duos printzipados de Andorra e de Mònaco. Sa Frantza tenet duos litorales mannos subra s'Atlànticu e su Mediterràneu. Su territoriu frantzesu addae de s'Europa (territoires d'outres mers in frantzesu) s'agatat in sos ocèanos Indianu, Atlànticu e Pacìficu e fintzas in Sud-Amèrica ue làcanat cun su Brasile, su Suriname e sos Paìsos Bàscios.
Sa Frantza est una repùblica costitutzionale unitària chi tenet unu regìmene semi-presidentziale. Dae su 1875 su motu de sa Repùblica est «Liberté, Égalité, Fraternité» (Libertade, Agualidade, Fraternidade) e sa bandera est cumposta de sos tres colores natzionales: biaitu, biancu e ruju. S'innu natzionale est La Marseillaise (sa marsilliesa), cantu patriòticu eredadu dae sa Rivolutzione Frantzesa. Su printzìpiu costitutivu suo est sa democratzia: le «gouvernement du peuple, par le peuple et pour le peuple» (su guvernu de su pòpulu, [fatu] dae su pòpulu e pro su pòpulu). Sa capitale sua est Paris (o Parigi, dae s'italianu) e sa limba ufitziale cosa sua est su frantzesu dae su 1539, in tames de su latinu[10][11]. Sas monedas suas sunt s'èuru dae su 2002 in sa parte prus manna de su territòriu e su Francu Patzìficu in sos territòrios de s'Otzèanu Patzìficu. Sas tzitades printzipales sunt: Marsìllia, Lione, Tolosa, Lilla, Bordeaux, Strasburgu, Nitza, Nantes, Rennes, Montpellier.
Est un'istadu chi s'est formadu a su cumintzu de s'Artu Medioevu. Su nùmene suo benit deretu de su pòpulu de sos Francos. Dae su cumintzu de su de XVII sèculos a sa prima metade de su de XX sèculos, at possèdidu un'ampru imperu coloniale. In sa segunda metade de su sèculu est istadu unu de sos istados fundadores de s'Unione Europea. In prus, est sa de tres potèntzias nucleares mundiale, unu de sos membros permanentes de su Cunsìgiu de Seguridade de sas Natziones Unidas e un'istadu aderente a sa NATO. In manera aguale est membru de su G7, de su G20, de sa Zona Èuru, de s'Ispàtziu Schengen e acasàgiat sa sede de su Cunsìgiu de Europa, de su Parlamentu Europeu e de s'UNESCO. Sa Frantza possèdit una certa influèntzia in matèria polìtica, econòmica, militare e culturale in Europa e in su mundu comente a mèdia potèntzia[12].
Est, in su 2014, sa de tres potèntzias econòmicas europea a pustis de sa Germània e su Rennu Unidu, e sa de sete potèntzias econòmicas mundiales pro produtu internu lordo nominale[13] (sa de noe a paridade de pòdere de achistu) e possèdit unu livellu de vida artu meda[14]. Su 1º ghennàrgiu 2021 sa populatzione totale de sa Frantza est de belle 67,4 miliones de abitantes, segundu sas istimas publicadas dae s'INSEE[15], de cale 65 250 000 in sas regiones metropolitanas, 2 172 000 in sas chimbe provìntzias ultramarinas (Départements d'Outre-Mer). Est su segundu istadu prus pobuladu de s'Unione europea a pustis de sa Germània. Est fintzas s'istadu prus estèndidu de s'Unione europea e su de tres paisos prus ampros de s'Europa a pustis de sa Russia e de s'Ucraina.
Geografia
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Localizatzione e làcanas
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]Sa parte europea de sa Frantza si narat France métropolitaine (Frantza metropolitana). S'agatat a s'estremidade otzidentale de s'Europa e sas làcanas suas non sunt cambiadas dae sa Segunda Gherra mundiale e su tratadu de Paris in su 1947. In inghìriu s'agatant: su Mare de su Nord in sa parte prus setentrionale de su Pas-de-Calais, sa Mànica (in frantzesu: Manche) intre sas costeras de s'Inghilterra e sa Normandia, su Mare Cèlticu a Nord-Ovest ue s'agatat su Finistèrru (Finistère in frantzesu, Penn Ar-Bed in brètone), su Golfu de Gascògna (una parte de s'Ocèanu Atlànticu) a ovest e su Mare Mediterràneu a sud-est ue b'at sas costeras de sa Regione Otzitània (Région Occitanie in frantzesu) e sa Regione Proventza-Alpas-Costa Asula (PACA o Provence-Alpes-Côte d'Azur in frantzesu). Làcanat cun su Bèlgiu a su nord-nord-est, cun su Lussemburgu a su nord-est, cun sa Germània a s'est-nord-est, cun s'Isvìtzera a est, cun s'Itàlia a est-sud-est, cun Mònaco a sud-est e cun s'Ispagna e s'Andorra a sud-sud-ovest.
Sas làcanas a est, a sud-est e a sud-ovest de su territòriu metropolitanu sunt istabilidas pighende in cunsìderu sos rios, sos frùmenes, sos lagos e sas cadenas de montes, est a nàrrere su frùmene Rhin, sos montes de su Jura, su lagu Léman, sas Alpas e sos Pireneos, mentras a nord-est sa làcana non s'est istabilida sighende s'impostatzione de sos elementos naturales.
Sa Frantza est fintzas cumpostas de unos cantos territòrios in foras de su continente europeu: est sa Frantza Ultramarina (France d'Outre-Mer in frantzesu). Custu permìtit a sa Frantza de istare in totu sos continentes de su mundu in foras de s'ocèanu Àrticu.
Custos territòrios tenent istatutos diversos in s'amministratzione de sa Frantza e s'agatant:
- In America de su Nord: Saint-Pierre-et-Miquelon;
- In America de su Sud: sa Gujana Frantzesa;
- In sas Antillas: sa Guadalupa, sa Martinica, Saint-Barthélemy e Saint-Martin;
- In s'ocèanu Patzìficu: sa Caledònia Noa, sa Polinèsia frantzesa, Wallis e Futuna e s'ìsula Clipperton;
- In s'ocèanu Indianu: sa Reunione e Majota, sas ìsulas Isparghinadas (îles éparses in frantzesu), sas ìsulas Kerguelen, s'artzipèlagu de Crozet e sas ìsulas Saint-Paul e Amsterdam Noa qui formant sas Terras Australes e Antàrticas Frantzesas (TAAF);
- In s'ocèanu Atlànticu: sas domìnios frantzesos de Saint-Hélène;
- In s'Oriente Mèdiu: su domìniu natzionale frantzesu in Terra Santa (crèsia Saint-Anne de Jerusalem)
- In Antàrticu: sa Terra Adélie, inclùdida issa puru in sos TAAF.
Riferimentos
[modìfica | modìfica su còdighe de orìgine]- ↑ Insee - Populations légales 2008 - 75056-Paris
- ↑ Riformas Costitutzionales de Charles De Gaulle e nàschida de Sa de bator repùblica frantzesa
- ↑ Est unu de sos 51 istados chi ant fundadu s'ONU in su 1945.
- ↑ Membru fundadore.
- ↑ countrymeters.info/fr/France
- ↑ Su Franco CFP l'impreant in Polinèsia Frantzesa, Noa Caledònia, Wallis e Futuna.
- ↑ 7.0 7.1 7.2 7.3 (EN) World Economic Outlook Database, April 2019, in IMF.org, Fondo Monetario Internazionale. URL consultadu su 22 maju 2019.
- ↑ (IT) Tasso di fertilità nel 2010, in data.worldbank.org. URL consultadu su 12 freàrgiu 2013.
- ↑ Sa Vallée Étroite frantzesa in suta de s'amministratzione de su comune de Névache tenet su prefissu italianu de Bardonecchia +39 0122
- ↑ (FR) Ordonnance du 25 août 1539 sur le fait de la justice (dite ordonnance de Villers-Cotterêts)., in Légifrance.
- ↑ (FR) ordonnance de Villers-Cotterêts (août 1539), in Larousse.
- ↑ Pascal Boniface, Is France still a Great Power?, in Queen's University, ISBN 0-88911-888-4.
- ↑ (EN) World Economic Outlook Database, in Fundu Monetàriu Internatzionale.
- ↑ (EN) France and the IMF, in Fundu Monetàriu Internatzionale.
- ↑ Bilan démographique 2020, in INSEE (Institut National de Statistiques et des Études Économiques).
| ||||||||||||||
