Frantscha

Republica franzosa République française (franzos)
Parola: Liberté, Égalité, Fraternité (Libertad, egualitad, fraternitad)
Lingua uffiziala	franzos
Chapitala	Paris
Furma da stadi	republica semipresidenziala
Schef da stadi	Emmanuel Macron (president dal stadi)
Schef da la regenza	Élisabeth Borne (primminister)
Surfatscha	674 843 km² Frantscha metropolitana: 547 026 km²
Abitants	66 317 994 Frantscha metropolitana: 64 204 247 (prim da schaner 2015)[1]
Spessezza	98,4 abitants per km² Frantscha metropolitana: 118,1 abitants per km²
Munaida	euro (€), franc CFP en ils territoris d’ultramar pacifics
Fundaziun	843 (Tractat da Verdun)
Imni naziunal	La Marseillaise
Di da festa naziunala	14 da fanadur
Zona d'urari	UTC+1
Numer da l'auto	F
TLD d'internet	Frantscha metropolitana: .fr Territoris d’ultramar: .bl, .gf, .gp, .mf, .mq, .nc, .pf, .pm, .re, .tf, .wf, .yt
Preselecziun	Frantscha metropolitana: +33 Territoris d’ultramar: +262, +508, +590, +594, +596, +681, +687, +689

La Frantscha (uffizial Republica franzosa, franzos République française [ʁe.py.ˈblik fʁɑ̃.ˈsɛz], en furma curta (la) France [fʁɑ̃s]) è in stadi unitar, democratic ed intercontinental ch’è situà en l’Europa dal Vest e che cumpiglia inslas e territoris d’ultramar sin plirs continents. La France métropolitaine, vul dir la part europeica dal territori statal, s’extenda da la Mar Mediterrana fin al Chanal da la Mongia e la Mar dal Nord sco er dal Rain fin a l’Ocean Atlantic. Pervi da sia furma caracteristica vegn la terra franca dal pajais er numnada Hexagone. Areguard la surfatscha furma la Frantscha il pli grond pajais da l’Uniun europeica e dispona dal terz grond territori dal stadi en l’Europa insumma (suenter la Russia e l’Ucraina). Paris è la chapitala dal pajais e furma ensemen cun l’Île-de-France la pli gronda zona d’aglomeraziun dal pajais, avant Lyon, Marseille, Toulouse e Lille.

En il 17avel e 18avel tschientaner ha la Frantscha occupà ina posiziun egemoniala entaifer l’Europa. Da muntada è stada tant l’irradiaziun politica sco er culturala: La curt da Louis XIV è daventada l’exempel per ils stadis absolutistics en tut l’Europa; la Revoluziun franzosa cun la Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais e l’occupaziun tras Napoleun ch’è suandada han mess ad ir en blers pajais il svilup da la democrazia, il qual è però adina puspè vegnì interrut. En territoris d’ultramar ha la Frantscha erigì duas giadas in imperi colonial: l’emprim cumpigliava tranter auter vastas parts da l’America dal Nord ed è per gronda part ì a perder ils onns 1756–1763 durant la Guerra da set onns; il segund ha surtut cumpiglià vastas parts da l’Africa e furmava en il 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner la segund gronda pussanza coloniala dal mund. En il 21avel tschientaner vala la Frantscha ensemen cun la Germania sco forza motorica da l’integraziun europeica.

La Republica franzosa vegn declerada en la constituziun sco indivisibla, laicistica, democratica e sociala. La maxima da quella sa cloma: ‹Regenza dal pievel tras il pievel e per il pievel›. La Frantscha vala sco in dals pajais ils pli sviluppads dal mund. Partind dal product naziunal brut sa tracti da la tschintgavel gronda economia dal mund e da la terz gronda paritad da la capacitad da cumpra en l’Europa. Il standard da viver, il grad da furmaziun e l’aspectativa da vita valan generalmain sco auts. Ultra da quai sa tracti dal pajais dal mund che vegn visità il pli savens: onn per onn visitan radund 83 milliuns turists da l’exteriur la Frantscha.^[2]

La Frantscha mantegna la terz gronda armada entaifer la NATO e la pli gronda armada da l’Uniun europeica. Il pajais furma in dals commembers stabels dal Cussegl da segirezza da las Naziuns unidas e disponiva il 2010 sco pussanza atomara dal terz grond arsenal d’armas nuclearas. La Frantscha è stada in commember fundatur da l’Uniun europeica e da las Naziuns unidas, è commembra da la Francophonie, dals G7, dals G20, da la NATO, da l’Organisaziun da cooperaziun e svilup economic en Europa (OECD), da l’Organisaziun mundiala da commerzi (OMC) e da l’Uniun latina.

La terra franca europeica da la Frantscha, cun sia furma hexagonala caracteristica, cumpiglia ina surfatscha da 543 965 kilometers quadrat.

Sco in dals pli gronds pajais da l’Europa è la Frantscha segnada da numerusas furmas da la cuntrada che sa differenzieschan marcantamain ina da l’autra. Per gronda part prevalan en il maletg da la cuntrada planiras u collinas miaivlas. En il sidost ed al cunfin cun la Peninsla Iberica è il pajais segnà da muntognas. Las muntognas principalas furman las Pireneas en il sidvest, il Massiv Central en la part meridiunala da l’intern dal pajais sco er – dal nord al sid – las Vogesas, il Giura e las Alps en l’ost dal pajais. La pli auta muntogna da la Frantscha è il Mont Blanc (4810 m s.m.); quel furma a medem temp il pli aut piz da l’Europa Centrala e dal Vest.

La Frantscha dispona da rivas maritimas en il sid (Mar Mediterrana), sco er en il vest e nord (Ocean Atlantic, Chanal da la Mongia e Mar dal Nord). En il sidvest cunfinescha il pajais cun la Spagna ed Andorra, en il nord ed ost cun la Belgia, il Luxemburg, la Germania, la Svizra e l’Italia sco er en il sidost cun il Monaco.

Tut en tut è la Frantscha dividida en 18 regiuns; da quellas sa chattan 13 en l’Europa e tschintg furman territoris franzos d’ultramar (France d’outre-mer) – Guyana Franzosa, Guadeloupe, Martinique, Mayotte e Réunion. Fin il 2015 eran las parts europeicas da la Frantscha divididas en 22 regiuns, uschia ch’il dumber total da las regiuns muntava a 27.

La zona d’aglomeraziun per lunschor la pli gronda ed impurtanta furma la chapitala Paris cun bundant 10 milliuns abitants en la regiun Île-de-France. Las regiuns grondas enturn Lyon, Marseille, Toulouse e Lille dumbran medemamain bundant in milliun abitants. Las pli grondas citads èn (situaziun dal 2011 senza e cun aglomeraziun): Paris (2 250 000 / 12 300 000), Marseille (850 500 / 1 721 000), Lyon (472 000 / 2 289 000), Toulouse (447 000 / 1 250 000), Nizza (344 000 / 1 004 000), Nantes (288 000 / 884 000), Strasbourg (272 000 / 764 000), Montpellier (264 500 / 561 000), Bordeaux (235 000 / 1 141 000), Lille (227 500 / 1 159 500) e Rennes (208 000 / 680 000).^[3]

La Frantscha mantegna territoris da protecziun da la natira da differentas categorias tant en il coc europeic dal pajais sco er en ses territoris d’ultramar. Igl èn quai:

• nov parcs naziunals cun ina surfatscha totala da ca. 4,5 milliuns hectaras

• 45 parcs natirals regiunals cun ina surfatscha da bundant set milliuns hectaras

• in grond dumber da zonas da protecziun sco reservats da la natira, territoris da protecziun da la natira da l’Uniun europeica e reservats da biosfera da l’UNESCO.

L’onn 1750 è la populaziun dal pajais vegnida stimada sin ca. 25 milliuns. Cun quai furmava la Frantscha il pajais da l’Europa dal Vest per lunschor il pli populà. Fin il 1850 è il dumber d’abitants creschì sin ca. 37 milliuns; alura è suandada ina stagnaziun ch’era da ses temp senza paregl en l’Europa.^[4] Sco motivs vegnan inditgads la bainstanza relativa e la civilisaziun ch’era vaira avanzada. Il cumportament sexual cuntraceptiv era sviluppà pli ferm ch’en auters pajais; a medem temp era l’influenza da la baselgia catolica gia flaivlentada. Uschia è il dumber d’abitants creschì en stgars 100 onns per be trais milliuns: l’onn 1940 dumbrava la Frantscha, malgrà grondas immigraziuns suenter il 1918, be radund 40 milliuns abitants. Questa stagnaziun da la populaziun vegn resguardada sco in dals motivs, daco che la Frantscha ha pudì sa defender durant las duas guerras mundialas be cun stenta cunter la Germania vischina ch’era demograficamain bundant pli dinamica. Ultra da quai aveva l’armada franzosa subì ils onns 1914/18 sperditas relativas che tutgavan tar las pli autas da tut las naziuns cumpigliadas en las acziuns da guerra. Suenter la Segunda Guerra mundiala è alura suandà in augment da las naschientschas e la populaziun è puspè creschida; per ina buna part è quest svilup er stà d’attribuir ad immigraziuns nà da las anteriuras colonias franzosas. L’onn 1990 han ins eruì 56,6 milliuns abitants e per il 2010 han ins stimà 64,7 milliuns abitants incl. ils territoris d’ultramar, da quai 62,8 milliuns en la Frantscha metropolitana.^[5]

Suenter la Germania furma la Frantscha il pajais da l’Uniun europeica cun il segund aut dumber da la populaziun; en tut il mund sa chatta ella sin la 20avla plazza. Il 2009 dumbrava la Frantscha entaifer l’Uniun europeica ina cumpart da la populaziun da radund 13 %.^[6]

L’onn 2009 èn vegnidas serradas 256 000 lètgs; diesch onns avant eran quai anc stadas 294 000. Persuenter han dapli Franzos elegì l’uschenumnà patg da solidaritad civil sco furma da convivenza. Quests partenadis han ins introducì il 1999; il 2009 èn vegnids serrads 175 000 patgs. La rata da fritgaivladad giascheva il 2008 cun 2,0 uffants per dunna sin il terz plaz europeic suenter l’Irlanda e l’Islanda; ella è però crudada da trais uffants per dunna en ils onns 1960. L’aspectativa da vita muntava il 2008 a 84 onns per dunnas e 78 onns per umens.^[7]

Pervi da la creschientscha da la populaziun ralentada ha la Frantscha gia enconuschì vers la mesadad dal 19avel tschientaner il problem da la mancanza da forzas da lavur. Dapi il cumenzament da l’industrialisaziun èn perquai immigrads lavurers esters nà dals stadis vischins (Italia, Pologna, Germania, Spagna, Belgia) en Frantscha, per exempel en l’aglomeraziun da Paris u en las regiuns da minieras e d’industria d’atschal Nord-Pas-de-Calais e Lorena. A partir dal 1880 han uschia vivì e lavurà en Frantscha radund in milliun esters; lur dumber muntava a 7 fin 8 % da las persunas activas. Il fenomen d’ina emigraziun en massa, sco che quai era il cas da quel temp en Germania, en l’Italia ed en auters pajais vischins, n’ha la Frantscha betg enconuschì. Durant l’Emprima Guerra mundiala derivavan radund 3 % da la populaziun da la Frantscha da l’exteriur ed igl èn sa mussadas emprimas tendenzas xenofobas. Fin il 1931 è la cumpart dals esters creschida fin a 6,6 %; silsuenter han ins restrenschì fermamain l’immigraziun e bandischà u internà fugitivs, per exempel da la Guerra civila spagnola. Suenter la Segunda Guerra mundiala ha la Frantscha puspè recrutà lavurers esters da la Spagna e dal Portugal ed ha trategnì fin il 1974 ina politica d’immigraziun fitg liberala. Europeans, surtut Talians e Polacs, avevan cumpiglià il 1931 fin a 90 % da la cumpart dad esters; en ils onns 1970 muntava lur cumpart be pli a radund 60 %; la gronda gruppa furmavan uss ils Portugais.^[8]

Il 2006 cumpigliava la cumpart da la populaziun estra 5,8 %; latiers vegnan 4,3 % Français par acquisition, pia umans ch’èn naschids a l’exteriur e ch’han surpiglià la naziunalitad franzosa. L’onn 2008 vivevan 5,23 milliuns immigrants en Frantscha, quai che correspunda a 8,4 % da l’entira populaziun. Da quels avevan 5,23 milliuns acquistà la naziunalitad franzosa. Descendents d’immigrants, dals quals almain in genitur era naschì a l’exteriur, èn vegnids stimads il 2010 sin radund 10,4 % da la populaziun totala. Oz deriva la gronda part dals emigrants da l’Africa dal Nord (Algeria, Maroc, Tunesia), alura suondan ils pajais da l’Europa dal Sid (Portugal, Italia, Spagna). En il decurs dals ultims onns èn vegnids vitiers immigrants da las anteriuras colonias franzosas situadas al sid da la Sahara ed en la Caribica. La pli auta concentraziun d’immigrants viva en il sidost dal pajais ed en l’aglomeraziun da Paris.^[9]

La constituziun da la tschintgavla Republica franzosa definescha che l’access a la furmaziun e cultura haja dad esser egual per tut ils burgais e ch’i saja l’incumbensa dal stadi da mantegnair in sistem da scola public gratuit e laicistic. Tenor quai è il sistem da furmaziun en Frantscha organisà a moda centralistica; las corporaziuns territorialas han da metter a disposiziun las localitads.

La scolina sa numna en Frantscha École maternelle e porscha educaziun prescolara per uffants a partir da 2 onns. Quella vegn frequentada d’ina fitg auta procentuala dals uffants, dura l’entir di ed è be colliada cun custs per ils geniturs, sche quels fan diever da las purschidas opziunalas (gentar, tgira supplementara la damaun u la saira). L’École maternelle vegn resguardada en Frantscha bler pli ferm sco scola che quai ch’igl è il cas en la gronda part dals auters stadis. Las persunas che tgiran ils uffants han frequentà ina furmaziun da magister e vegnan engaschads da l’autoritad da scola naziunala che fixescha er ils plans d’instrucziun.

L’École élémentaire che suonda a la Maternelle dura tschintg onns. Suenter avair finì quella frequentan ils uffants il Collège, ina scola cumplessiva da quatter onns ch’els termineschan cun il Brevet des collèges.

Silsuenter sa porschan al giuvenil differentas pussaivladads. El po frequentar ina scola professiunala, la quala el terminescha cun il Certificat d’aptitude professionelle. Il Lycée correspunda pli u main al gimnasi. Quel maina suenter dudesch onns da scola al Baccalauréat. I vegnan distinguidas differentas direcziuns (cun accent economic, litterar, scienzas natiralas e.a.). Tgi che frequenta in Lycée professionnel u in Centre de formation d’apprentis po terminar suenter 13 onns da scola cun in Baccalauréat professionnel. En l’instrucziun da linguas estras domineschan l’englais ed il spagnol.

La furmaziun academica ha lieu a las universitads e Grandes écoles. Questas ultimas han ina meglra reputaziun, in pli bass dumber da students ed in pli aut grad d’assistenza persunala.^[10]

La lingua franzosa è sa sviluppada dal francien che vegniva discurrì en il temp medieval en la regiun Île-de-France odierna. Questa furma uffiziala è sa derasada ensemen cun l’expansiun dal domini dals retgs franzos. Il 1539 ha retg François I fixà che la lingua franzosa duaja esser la suletta lingua en ses reginavel. Tuttina discurriva en il 18avel tschientaner be radund la mesadad dals subdits dal retg franzos la lingua franzosa. Suenter la Revoluziun franzosa han ins cumbattì activamain las linguas regiunalas; pir ina lescha ch’è entrada en vigur il 1951 ha admess l’instrucziun en linguas regiunalas. Er oz determinescha l’artitgel 2 da la constituziun dal 1958 che la lingua franzosa saja la suletta lingua uffiziala da la Frantscha. Quella na furma betg be la lingua discurrida generalmain en Frantscha, mabain è purtadra da la cultura franzosa en tut il mund. Pervi da las migraziuns a l’intern dal pajais ed il diever quasi exclusiv da la lingua franzosa en las medias electronicas èn las linguas che vegnan discurridas a nivel regiunal smanatschadas da svanir. La Charta europeica da las linguas regiunalas u minoritaras ha la Frantscha bain suttascrit, ma betg ratifitgà. Tranter auter ha il cussegl da la constituziun franzos giuditgà il 1999 che parts da la Charta na sajan betg cumpatiblas cun la constituziun franzosa. Dapi il 2008 menziunescha la constituziun en l’artitgel 75-1 las linguas regiunalas sco ierta culturala da la Frantscha.

Linguas regiunalas che vegnan discurridas en Frantscha furman las linguas d’oïl romanas en il nord da la Frantscha – che vegnan per part resguardadas sco dialects franzos (sco picard, norman, gallo, poitevin-saintongeais, vallon e champenois) – il francoprovenzal en il territori da las Alps e dal Giura franzos e svizzer, l’occitan en la Frantscha dal Sid, il catalan en il Département Pyrénées-Orientales, l’alsazian e loren en il nordost dal pajais, il basc e ses dialects en il sidvest, il breton en il nordvest, il cors a Corsica ed il flam en il nord dal pajais. Ultra da quai vegnan discurrids en ils territoris d’ultramar las pli differentas linguas sco las linguas polinesianas, las linguas creolas u las linguas canacas.

Cuntrari a la situaziun per exempel en l’Italia na datti en Frantscha naginas linguas regiunalas cun in status uffizial. Er tar nums locals e toponims èn sa mantegnidas be parzialmain influenzas regiunalas. Uschia èn anc derasadas vastamain denominaziuns tudestgas en l’Alsazia, ma betg en la Lorena. Analog èn ils nums talians sa mantegnids suenter che l’insla Corsica è vegnida integrada en il pajais, betg però sin la terra franca (Savoia, contadi da Nizza resp. Alpes-Maritimes) – territoris ch’eran pli baud associads cun l’Italia. Il num local Nizza deriva bain dal talian, al lieu vegn però duvrà uffizialmain be la noziun franzosa Nice. Il pli en il nord dal pajais, en ils territoris da cunfin vers la Flandra, datti intgins nums locals neerlandais; en il territori da cunfin cun la Spagna sa laschan distinguer influenzas dal basc e catalan.

Il franzos è lingua da lavur tar las Naziuns unidas, l’Organisaziun per la segirezza e la cooperaziun en l’Europa, en la Cumissiun europeica ed en l’Uniun africana. La Frantscha enconuscha diversas instituziuns e mecanissems che gidan ed evitar che anglicissems prendian suramaun entaifer la lingua franzosa. Las autoritads èn obligadas da far diever dals neologissems che vegnan creads da la Commission générale de terminologie et de néologie e decretads da la Délégation générale à la langue française et aux langues de France.

La Frantscha è uffizialmain in stadi laicistic, quai che signifitga ch’il stadi e las cuminanzas religiusas èn spartids cumplettamain in da l’auter. Il stadi na relevescha er naginas datas davart l’appartegnientscha religiusa; quellas sa basan pia sin stimaziuns u sin indicaziuns da las cuminanzas religiusas sezzas. Tenor ina retschertga da ‹Le Monde› èn 51 % dals Franzos catolics, 9 % muslims, 3 % protestants ed 1 % gidieus. 31 % inditgeschan d’appartegnair a nagina religiun; ils ulteriurs 5 % appartegnan ad autras cuminanzas religiusas (surtut ortodoxs, budists e hindus) u n’han fatg naginas indicaziuns.

Entaifer la cumpart catolica pratitgescha be ina pitschna part activamain la cretta; da l’autra vart èn però er represchentads fitg ferm ils moviments dal tradiziunalissem catolic. Tenor enquistas actualas inditgeschan 58 % dals Franzos da crair en in Dieu; la cumpart dals giuvenils che crain en ina vita suenter la mort è però creschida dapi il 1981 da 31 % sin 42 %.^[11] Tenor in studi dal PewResearch Center fan 27 % dals Franzos valair d’esser «religius» e 10 % d’esser «fitg religius». Omaduas valurs èn fitg bassas cumpareglià cun auters stadis.^[12]

Istoricamain è la Frantscha stada sur lung temp in stadi en il qual dominava il catolicissem. Dapi Louis XI († 1483) han ils retgs franzos purtà cun il consentiment dal papa il titel d’in roi très chrétien. Dal temp da la refurmaziun è la Frantscha adina stada per gronda part catolica, cumbain ch’i deva fermas minoritads protestantas (ughenots). Il pli tard suenter la mazzacra da la Notg da Baltramieu 1572 han quests ultims però stuì dar si lur speranzas areguard ina Frantscha protestanta. Cur ch’il protestant Henri IV è daventà ertavel dal tron, ha el midà per motivs tactics-politics a la cretta catolica («Paris vaut bien une messe», per rumantsch «Paris vala tuttavia ina messa»); a medem temp ha el però garantì als protestants en furma da l’Edict da Nantes (1598) dretgs spezials e surtut la libertad da cretta. Il 1685 ha Louis XIV revocà l’Edict da Nantes; malgrà ch’igl è vegnì smanatschà cun sancziuns penalas ordvart severas, ha quai manà ad ina fugia en massa dals ughenots en l’exteriur cunfinant ch’era da cretta protestanta. Pir curt avant la Revoluziun franzosa è puspè vegnida admessa als protestants ina libertad da cretta parziala. La Revoluziun franzosa ha alura abolì tut las limitaziuns da la libertad da la cretta. En ils onns suenter la Revoluziun, dal temp da l’emprima Republica franzosa, hai dà ina curta fasa ch’è stada segnada da fitg fermas tendenzas anticlericalas, damai che la baselgia catolica vegniva resguardada sco represchentanta da l’ancien régime. Betg be ils privilegis da la baselgia èn vegnids dismess, mabain schizunt il chalender cristian ed ils servetschs divins e remplazzads tras in chalender revoluziunar resp. tras in «cult da l’esser suprem». Sut Napoleun Bonaparte è il stadi però puspè sa cunvegnì cun la baselgia catolica en furma dal concordat dal 1801. Ed a chaschun da la restauraziun bourbonica suenter il 1815 han las ideas monarchic-catolicas schizunt puspè survegnì il suramaun: las truppas bourbonicas ch’èn vegnidas tramessas il 1823 en Spagna per abatter la revoluziun liberala vegnivan numnadas ils ‹100 000 figls da son Ludvic› ed en ils territoris da surmar han ins promovì la missiun gesuitica.

Dal temp da la Terza Republica è danovamain prorut in conflict tranter la baselgia ed il stadi. Quel ha manà il 1905 ad ina lescha, en la quala è vegnida fixada la separaziun stricta da baselgia e stadi.

La cuminanza giudaica en Frantscha è segnada d’ina istorgia muventada. La preschientscha dals gidieus è documentada dapi il temp dals Romans. En il decurs dal temp medieval han ins però stgatschà quels en duas undas cumplettamain dal pajais: il 1306 sut Philippe IV ed il 1394 sut Charles VI. Sur plirs tschientaners ha silsuenter strusch pli existì en Frantscha ina vita e cultura giudaica. La suletta excepziun han furmà ils territoris en l’ost dal pajais ch’èn vegnids acquistads en il 18avel e 19avel tschientaner – surtut l’Alsazia – ils quals han profità sur lung temp d’in status spezial. La Revoluziun franzosa ha la finala concedì als gidieus l’egualitad burgaisa. Fin l’entschatta dal 20avel tschientaner è la Frantscha però restada in pajais cun ina populaziun gidieua relativamain pitschna. Suenter l’Emprima e surtut suenter la Segunda Guerra mundiala èn blers gidieus immigrads nà da l’Europa da l’Ost, uschia che la Frantscha represchenta oz il stadi europeic cun la pli gronda gruppa da la populaziun gidieua insumma. Pervi da tendenzas antisemiticas creschentas, surtut da vart da muslims, e la stagnaziun economica datti actualmain però ina grond’unda d’immigraziun gidieua. I vegn supponì che be tranter il 2010 ed il 2015 hajan bundant 100 000 gidieus bandunà il pajais, uschia che la cuminanza gidieua en Frantscha dumbra be pli radund 400 000 persunas.

Medemamain dapi la fin da la Segunda Guerra mundiala è la cumpart dals muslims creschida fermamain, e quai surtut pervi da l’immigraziun nà da las anteriuras colonias.^[13]

Ins stima che la Frantscha odierna saja vegnida colonisada avant ca. 48 000 onns. Dal temp paleolitic èn sa mantegnids en ils Cuvels da Lascaux impurtantas picturas muralas. A partir da 600 a.C. han ils Fenizians e Grecs fundà basas commerzialas a la costa da la Mar Mediterrana, entant ch’ils Celts – ch’èn pli tard vegnids numnads dals Romans Gals – han colonisà il pajais nà dal nordvest. Ils Gals celtics cun lur religiun da druids vegnan oz savens designads sco ils perdavants dals Franzos e Vercingetorix vegn idealisà sco erox naziunal da la Frantscha, e quai cumbain ch’elements gallics n’èn strusch sa mantegnids en la cultura franzosa.

Tranter 58 e 51 a.C. ha Caesar conquistà la regiun en rom da la Guerra gallica; sinaquai èn vegnidas installadas las provinzas romanas Gallia Belgica, Gallia Cisalpina e Gallia Narbonensis. En ina perioda da prosperitad e pasch han questas provinzas surpiglià il progress roman sin ils champs da la tecnica, agricultura e giurisdicziun; igl èn sa furmadas citads grondas, elegantas. A partir dal 5avel tschientaner èn immigrads adina pli stedi pievels germans en Gallia; en consequenza dal declin da l’Imperi roman l’onn 476 han quels cumenzà a furmar agens reginavels. Suenter ina dominanza temporara dals Visigots han ils Francs sut Chlodwig I fundà il reginavel dals Merovings. Els han surpiglià diversas valurs ed instituziuns romanas, tranter auter il catolicissem (496). L’onn 732 als èsi reussì, en la Battaglia da Tours e Poitiers, da rebatter l’expansiun islamica nà da la Peninsla Iberica. Als Merovings èn suandads ils Carolings. L’onn 800 è Carl il Grond daventà imperatur; il 843 è il Reginavel dals Francs vegnì repartì entras il Contract da Verdun sin ses biadis; la part occidentala da quel correspundeva pli u main a la Frantscha odierna.

Il temp medieval franzos è stà segnà da l’avanzament da la pussanza roiala en il cumbat permanent cunter l’independenza da la noblezza auta ed ils dominis seculars da las claustras e congregaziuns. Partind da l’Île-de-France odierna han ils Capetings fatg valair l’idea dal stadi unitar; la participaziun a diversas cruschadas ha gidà a consolidar lur pussanza. Nà dal nord èn ils Normans penetrads repetidamain en la Normandia ch’ha perquai survegnì lur num; l’onn 1066 han els er conquistà l’Engalterra. Sut Louis VII ha cumenzà ina lunga seria da conflicts guerrescs cun l’Engalterra, quai suenter che la dunna divorziada da Louis, Éléonore d’Aquitania, aveva maridà il 1152 Henry Plantagenet, uschia che radund la mesadad dal territori statal franzos era crudà a l’Engalterra. A Philipp II Auguste èsi reussì fin il 1299 cun agid dals Staufers da stgatschar ils Englais dal pajais; il retg englais Henry III ha plinavant stuì acceptar Louis IX sco signur feudal. A partir dal 1226 è la Frantscha daventada ina monarchia ereditara; l’onn 1250 era Louis IX in dals pli pussants regents da l’Occident.

Suenter la mort da l’ultim dals Capetings è Philippe VI vegnì elegì l’onn 1328 sco nov retg da la Frantscha; el ha fundà la dinastia dals Valois. La populaziun dal pajais vegn stimada da quel temp sin radund 15 milliuns. Cun la scholastica e l’architectura romana e gotica dominava il pajais impurtants champs culturals e spiertals. Pretensiuns al tron da vart dad Edward III Plantagenet, retg da l’Engalterra e duca d’Aquitania, han manà il 1337 a la Guerra da tschient onns. Suenter che l’Engalterra aveva pudì conquistar l’entir nordvest dal pajais, èsi l’emprim reussì als Franzos da chatschar enavos ils invasurs. Alura hai però dà ina rebelliun da vart da la Burgogna ed il retg da la Frantscha è vegnì assassinà; sinaquai ha l’Engalterra schizunt pudì occupar Paris e l’Aquitania. Pir grazia a la resistenza naziunala che Jeanne d’Arc ha mess ad ir èsi reussì da reconquistar fin il 1453 ils territoris pers (cun excepziun da Calais). Ultra da la Guerra da tschient onns ha furià la pestilenza dal 1348 ch’ha chaschunà la mort da radund in terz da la populaziun.

Cun incorporar la Burgogna e la Bretagna en il territori statal, ha la roialitad franzosa cuntanschì in emprim punct culminant da sia pussanza. Durant la renaschientscha è quest domini però vegnì periclità adina pli fitg da vart dals Habsburgais – l’imperatur habsburgais Karl V regiva sur in imperi, dal qual ils pajais sa gruppavan enturn l’entira Frantscha. Ils calvinists franzos, numnads ughenots, èn vegnids supprimids fermamain en lur exercizi da la cretta; las Guerras dals ughenots e surtut la Notg da Baltramieu 1572 han manà a l’emigraziun da tschientmillis ughenots. Pir l’emprim regent or da la chasa dals Bourbons, Henri IV, ha concedì als ughenots en l’Edict da Nantes il 1598 libertad da religiun.

Il temp da la renaschientscha è er stà segnà d’ina ferma centralisaziun; il retg è daventà independent tant da la baselgia sco er da l’aristocrazia. Als ministers e cardinals Richelieu e Jules Mazarin èsi reussì d’eriger in stad absolutistic. Sin iniziativa da Richelieu è la Frantscha intervegnida il 1635 a moda activa en la Guerra da trent’onns che furiava en l’Europa Centrala; en quest connex è er prorutta la guerra cun la Spagna. En rom da la Pasch da Vestfalia (1648) han ins concedì a la Frantscha l’Alsazia, entant ch’il Sontg Imperi roman e la Spagna han pers ina part da lur pussanza. Igl ha cumenzà l’epoca da la dominanza franzosa en l’Europa. Tut ils regents europeics s’orientavan a l’exempel da la cultura franzosa. La lingua franzosa è daventada la lingua da furmaziun dominanta. Las guerras che chaschunavan gronds custs e l’opposiziun da vart da la noblezza han però manà al bancrut statal (Fronde). Cun l’Edict da Fontainebleau dal 1685 è la libertad da cretta dals ughenots puspè vegnida schliada; danovamain èn fugids tschientmillis ughenots. Sut Louis XIV, l’uschenumnà roi soleil, il qual è vegnì intronisà l’onn 1643 (en la vegliadetgna da quatter onns) ed ha regì fin il 1715, ha l’absolutissem cuntanschì ses punct culminant. Da quel temp han ins erigì il chastè da Versailles.

Las guerras ch’ils retgs absolutistics manavan (p.ex. la Guerra da devoluziun, la Guerra ollandaisa, la Guerra da la successiun ereditara dal Palatinat, la Guerra da la successiun ereditara spagnola, la Guerra da set onns e la participaziun a la Guerra d’independenza americana), ils custs immens da la curt sezza sco er nauschas racoltas han manà ad ina gronda crisa da finanzas, la quala ha sfurzà il retg Louis XVI da convocar ils Stans generals. L’Assamblea naziunala ha elavurà ina constituziun, limità la pussanza dal retg e terminà l’ancien régime. Las cundiziuns da viver dal pievel cumin ch’èn pegiuradas vinavant, han manà il 1789 a la Revoluziun franzosa cun la Decleraziun dals dretgs da l’uman e dal burgais sco prestaziun centrala. La baselgia han ins exproprià ed in nov chalender ha remplazzà il vegl. La Constituziun ch’è vegnida deliberada il 1791 ha transfurmà la Frantscha en ina monarchia constituziunala. Suenter l’emprova dal retg da fugir en l’exteriur, è quel vegnì mess a ferm ed executà il 1793; sinaquai è suandada la proclamaziun da l’Emprima Republica. Las emprimas experientschas cun la furma statala republicana, la quala sa basava sin il princip da l’egualitad, èn però idas a finir en il caos ed en il reschim da terrur sut Robespierre.

En questa situaziun ha Napoleun Bonaparte surpiglià il 1799 cun in culp da stadi la pussanza ed è daventà Emprim Consul; il 1804 ha el curunà sasez sco imperatur. Igl èn suandadas las Guerras da coaliziun, en il decurs da las qualas Napoleun ha dumagnà bunamain l’entira Europa sut sia controlla. Sia campagna militara cunter la Russia l’onn 1812 ha però fatg naufragi; la Battaglia dals pievels sper Lipsia il 1813 ha sigillà la terrada da las truppas franzosas. Durant l’exil da Napoleun sin l’insla d’Elba ha puspè regì in Bourbon, Louis XVIII; il 1815 è Napoleun returnà ed ha regì ulteriurs tschient dis. Suenter la sconfitta en la Battaglia sper Waterloo è el vegnì bandischà definitivamain. La restauraziun ha puspè manà ils Bourbons a la pussanza; quels èn sa mess londervi da reconstruir l’imperi colonial ch’era ì a perder. En Frantscha ha gì lieu a medem temp la Revoluziun industriala ed igl è sa furmada plaunsieu ina classa dals lavurants. La Revoluziun da fanadur dal 1830 ha cupitgà Charles X che regiva a moda despotica, al remplazzond tras il ‹retg dals burgais› Louis-Philippe I. En rom d’in’ulteriura revoluziun burgaisa è vegnida installada il 1848 en Frantscha la Segunda Republica.

Sco president da la Segunda Republica han ins elegì Louis-Napoléon Bonaparte, il qual ha gia laschà curunar sai il 1852 sco imperatur. Sut sia regenza è l’opposiziun vegnida supprimida cun la forza; sin il champ da la politica exteriura ha el però pudì registrar divers success sco l’acquist da Nizza e da la Savoia, l’incorporaziun da l’Africa equatoriala e da l’Indochina en l’imperi colonial e l’erecziun dal Chanal da Suez. A medem temp è sa sviluppada la Germania, sut l’egida da la Confederaziun da la Germania dal Nord, ad in stadi naziunalistic. La Guerra tudestg-franzosa ha Napoléon III mess ad ir cun l’intenziun da metter terms al concurrent pussant areguard l’egemonia en l’Europa; ma la guerra è ida a fin cun la sconfitta da la Frantscha e Wilhelm I è vegnì proclamà en la Galaria dals spievels da Versailles sco imperatur tudestg. La Communa da Paris, in’insurrecziun che sa drizzava cunter la capitulaziun, è vegnida abattida cun la forza.

La Terza Republica ha durà dal 1871 fin il 1940. Durant quest temp è l’imperi colonial franzos s’extendì sin ina surfatscha totala da 7,7 milliuns kilometers quadrat. L’industrialisaziun da la Frantscha ha manà ad in grond svilup economic: ils onns 1878, 1889 e 1900 han gì lieu a Paris exposiziuns mundialas.

Tranter la Frantscha ed il Reginavel Unì è prorut in conflict pervi da la dominanza en l’Africa. Omadus pajais pratitgavan in imperialissem intensiv.^[14] Il punct culminant da questa ‹cursa› ha furmà la Crisa da Faschoda dal 1898 tranter ils dus pajais. Il Reginavel Unì aveva la finamira da conquistar ina zona da colonias che tanscheva dal sid al nord dal continent (l’uschenumnà «Plan Cap-Cairo»). La Frantscha percunter aveva en mira ina zona da colonias che tanscheva dal vest a l’ost, da Dakar fin Dschibuti. Las pretensiuns dals dus stadis èn collidadas en il pitschen lieu sudanais Faschoda. La finala ha la Frantscha dà suenter senza cumbat; il mars 1899 han ils dus pajais definì lur zonas d’interess (Contract dal Sudan). Cun il Scandal da Panama (1889–1893), la Crisa da Faschoda e l’Affera Dreyfus (1894–1905) ha la Terza Republica subì entaifer diesch onns trais grondas crisas.

La baselgia catolic-romana ha pratitgà sur decennis ina tenuta antimodernistica; pervi da quai ed er en rom da l’Affera Dreyfus è la Frantscha sa sviluppada ad in stadi d’orientaziun decididamain laicistica.

Il 1904 ha la Frantscha concludì cun il Reginavel Unì l’Entente cordiale ed il 1914 è ella entrada en l’Emprima Guerra mundiala cun la finamira da reconquistar l’Alsazia e la Lorena e d’indeblir a moda decisiva la Germania. Suenter la guerra ha la Frantscha bain tutgà tar ils victurs; la Frantscha dal Nord era però devastada per gronda part. Tar ils 1,5 milliuns schuldads ch’eran crudads èn anc vegnids vitiers 166 000 unfrendas da la Grippa spagnola dal 1918/1919.

Il tranterguerra è stà segnà en Frantscha d’instabilitad politica. En rom dal Contract da Versailles è la Germania vegnida obligada il 1919 da prestar a las pussanzas victuras auts custs da reparaziun. Surtut il primminister franzos e minister da l’exteriur Poincaré insistiva che las prestaziuns vegnian ademplidas punctualmain e senza resalvas. Pervi da retardaments èn truppas franzosas penetradas repetidamain en territoris betg occupads. Ils 8 da mars 1921 han truppas franzosas e beltgas per exempel occupà las citads Duisburg e Düsseldorf en la zona demilitarisada. Per in tschert temp han ins silsuenter schizunt occupà l’entir territori da la Ruhr.

Il Front populaire che regiva dapi il 1934 è surtut sa stentà da mantegnair il status quo, uschia che la Frantscha era preparada mal sin l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala. En rom da lur champagna dal vest èn las truppas tudestgas guntgidas la lingia da Maginot ed èn marschadas en la chapitala franzosa senza che quella fiss vegnida defendida. Ils 22 da zercladur 1940 ha marschal Pétain stuì segnar il «Segund armistizi da Compiègne» (che vegn numnà en Frantscha Armistice de Rethondes). Il pajais è vegnì sutdividì en ina zone occupée ed ina zone libre, ma er en quest’ultima regiva il reschim da Vichy conservativ-autoritar ch’era dependent dal Reich tudestg. Gia curt temp suenter avair segnà l’armistizi, èn sa furmadas gruppas da la Résistance ed a Londra ha Charles de Gaulle fundà la regenza d’exil Forces françaises libres. En rom da l’operaziun Overlord han ils Alliads reconquistà il 1944 la Frantscha dal Nord. In mais suenter la liberaziun da Paris l’avust 1944 ha de Gaulle furmà ina regenza provisorica. Quella ha tranter auter admess l’october 1944 il dretg da votar da las dunnas che las era vegnì refusà fin qua.

La constituziun da la Quarta Republica è vegnida concludida ils 13 d’october 1946 tras decisiun dal pievel. La Frantscha, che sa chattava da la vart dals victurs, è daventada in commember fundatur da las Naziuns unidas ed ha survegnì il dretg da veto en il Cussegl da segirezza. Per promover la reconstrucziun dal pajais ha la Frantscha tranter auter pudì profitar da prestaziuns da sustegn or dal Plan da Marshall; l’effect economic da quellas giuditgeschan ils economs a moda cuntraversa. Il boom economic dal suenterguerra è vegnì enconuschent en Frantscha sut il term Trente Glorieuses (per ils onns 1945–1975).^[15] Il 1949 è la Frantscha stada in dals commembers fundaturs da la NATO; cun la fundaziun da la Communitad europeica da charvun e d’atschal è vegnì mess il 1951 il crap da fundament da l’integraziun europeica. Il 1957 han ins segnà ils Contracts da Roma ed instituì per il 1958 la Communitad economica europeica, da la quala è resortida en il fratemp l’Uniun europeica; entaifer quella furma la Frantscha in commember activ e dominant.

Il suenterguerra è er segnà dal declin da l’imperi colonial. L’Emprima Guerra d’Indochina (1946–1954) è ida a fin cun la Battaglia da Điện Biên Phủ e la perdita da tut las colonias franzosas en l’Asia dal Sidost. Ina cesura anc pli gronda ha muntà la Guerra d’Algeria (1954–1962); quella ha la Frantscha manà a moda ordvart stinada, ma a la fin ha l’Algeria stuì vegnir relaschada en l’independenza. Tschientmillis pieds-noirs han stuì vegnir manads enavos en Frantscha.

A l’intern dal pajais han ins remplazzà la Quarta Republica, ch’era sa mussada sco instabila, tras la Tschintgavla Republica che prevesa in ferm president che pudeva agir relativamain independent da la legislativa. Questa Tschintgavla Republica è vegnida scurlattada fermamain il matg 1968, quai ch’ha manà a lunga vista a refurmas culturalas, politicas ed economicas. L’onn 1971, pia gia avant la crisa dad ieli dal 1973, ha la Frantscha decidì da daventar pli independenta da l’ieli cun augmentar l’utilisaziun da l’energia nucleara.

In’ulteriura cesura ha muntà il 1981 la surpigliada da la pussanza tras la Partida socialistica e la presidenza da François Mitterrand ch’ha durà fin il matg 1995. Durant quests onns han ins tranter auter realisà vastas statalisaziuns, dismess la paina da mort, introducì l’emna da 39 uras e ratifitgà il 1992 il Contract da Maastricht. Il successur da Mitterand, Jacques Chirac, ha realisà l’introducziun da l’euro e refusà il 2002/2003 da sa participar a la Guerra da l’Irac.

Al president Nicolas Sarkozy ch’ha regì a partir dal 2007 è suandà il 2012 François Hollande, il candidat da la Partida socialista. En rom da la crisa da l’euro han ins discutà a moda critica l’indebitament public e la quota statala. Il 2017 è Emmanuel Macron daventà president dal stadi.

Il 2015 è Paris stà pertutgà da pliras attatgas da terror, commessas tenor atgnas indicaziuns da l’organisaziun da terror Stadi islamic: ils 7 da schaner èn 28 persunas vegnidas per la vita tar in attentat sin la redacziun dal magazin da satira ‹Charlie Hebdo›. E la saira dals 13 da november han terrorists commess en sis differents lieus en la citad attentats, ils quals han chaschunà la mort da 130 persunas.

Dapi ch’è entrada en vigur il 1959 ina nova constituziun discurr’ins da la Tschintgavla Republica. Quella fa da la Frantscha ina democrazia organisada a moda centralistica cun in sistem guvernamental semipresidenzial. En congual cun constituziuns precedentas han ins rinforzà la rolla da l’executiva e surtut quella dal president. Quai è stà ina reacziun sin l’instabilitad politica dal temp da la Quarta Republica. Tant il president sco er il primminister giogan ina rolla activa en la vita politica; il president è percunter be responsabel envers il pievel. La pussanza dal parlament han ins bain reducì en la Tschintgavla Republica; la constituziun al ha però surdà funcziuns da controlla decisivas.

La constituziun na cuntegna nagin catalog da dretgs fundamentals, mabain renviescha a la Decleraziun dals dretgs umans e da burgais dal 1789 sco er als dretgs fundamentals socials ch’eran vegnids fixads en la Constituziun da la Quarta Republica.

Tenor la constituziun furma il president dal stadi, che vegn elegì dal pievel, l’organ statal superiur. El stat sur tut las autras instituziuns. El surveglia la constituziunalitad da l’agir statal, segirescha che las pussanzas publicas funcziuneschian, procura per la cuntinuitad dal stadi, l’independenza, l’inviolabilitad dal territori statal e guarda che cunvegnas serradas cun auters stadis vegnian tegnidas. En cas da dispitas intermediescha el tranter las instanzas statalas. El proclamescha leschas ed ha il dretg da suttametter quellas al cussegl da la constituziun per examinaziun. El dastga refusar leschas u parts da quellas al parlament per in’ulteriura deliberaziun, na dispona però da nagin dretg da veto. Decrets ed ordinaziuns vegnan decidids dal cussegl dals ministers, il qual vegn manà dal president; envers quels ha il president il dretg d’in veto suspensiv. Areguard la politica da l’exteriur e da segirezza dispona il president dal stadi da la cumpetenza da las lingias directivas e da ratificaziun, uschia ch’el furma a moda decisiva la politica da l’exteriur dal pajais e concluda a moda lianta cunvegnas dal dretg internaziunal. Questa pratica è sa sviluppada durant il temp d’uffizi da de Gaulle e na resorta betg exnum da la constituziun. Sin dumonda da la regenza u dal parlament po il president iniziar votaziuns dal pievel. El nominescha commembers d’impurtants gremis, tranter auter trais dals nov commembers dal cussegl da la constituziun, tut ils commembers dal cussegl superiur per la magistratura sco er ils procuraturs publics. Il president n’è suttamess a nagina controlla tras la giudicativa; envers il parlament è el be responsabel en cas d’auttradiment. Ultra da quai cumonda il president las forzas armadas (incl. las bumbas atomaras); en cas da stadi d’urgenza dispona el d’autoritad quasi illimitada. Il president vegn cusseglià e sustegnì da l’uffizi presidial.

L’autoritad statala ch’al è vegnida surdada dat il president vinavant al primminister ed a la regenza; er quest’ultima ha da sa tegnair vi da las lingias directivas che vegnan dadas avant dal president (e betg sco en blers auters pajais dal primminister). Quests entretschaments e mecanissems pretendan ina stretga collavuraziun tranter president e primminister; quella po esser difficila en il cas d’ina Cohabitation, vul dir sch’il president ed il primminister derivan da champs politics opposts. Il president nominescha formalmain, senza naginas restricziuns, in primminister e, sin proposta dal primminister, ils commembers da la regenza. La regenza dependa silsuenter da la confidenza dal parlament; il president na po betg relaschar ina regenza suenter che quella è vegnida instituida. La regenza sa cumpona da ministers, ministers dal stadi, ministres délegués, pia ministers cun incumbensas spezialas, e da secretaris statals.^[16]

Il Parlament da la Tschintgavla Republica consista da duas chombras. L’Assamblea naziunala (Assemblée Nationale) sa cumpona da 577 deputads che vegnan elegids a moda directa per tschintg onns. Il Senat dumbra 348 commembers (dapi il 2011, situaziun dal 2015). Quels vegnan elegids a moda indirecta per in temp d’uffizi da sis onns. L’elecziun dal Senat ha lieu al nivel dals Départements; il collegi d’elecziun sa cumpona dals deputads dals Départements, dals cussegls generals e dals represchentants da las vischnancas.

L’iniziativa areguard l’elavuraziun da leschas po derivar dal primminister u d’ina da las duas chombras dal parlament. Suenter la debatta sto il text da lescha vegnir deliberà dad omaduas chombras. Alura dispona il president dal dretg da refusar il text da la lescha; quai po el però far be ina giada. Il parlament ha ultra da quai l’incumbensa da controllar la lavur da la regenza tras dumondas e discussiuns. L’Assamblea naziunala ha la pussaivladad da cupitgar la regenza. Il parlament n’è betg autorisà da provocar politicamain il president dal stadi. Il president percunter po schliar l’Assamblea naziunala; da quest dretg è vegnì fatg diever repetidamain per terminar fasas da Cohabitation difficilas.^[17]

Il 1974 è stà l’ultim onn che la Frantscha ha segnà nagins novs indebitaments. Il 2010 cumpigliava la bilantscha dal stadi expensas da 1094 milliardas euros ed entradas da 957 milliardas euros. Il deficit ha pia muntà a 137 milliardas euros resp. 7,1 % dal product naziunal brut.

Il 2010 eran s’accumulads debits dal stadi da 1591 milliardas euros u 82,3 % dal product naziunal brut. Tant la quota dal deficit annual sco er quella dals debits publics en general sa chattan uschia lunsch sur ils criteris da convergenza che l’Uniun europeica ha relaschà (Criteris da Maastricht) che muntan a maximal 3 % per onn resp. a 60 %. Quest trend ha er cuntinuà ils ultims onns, cumbain sin in nivel in pau pli bass.^[18]

Il 2006 ha la Frantscha impundì 11,0 % da las expensas per la sanadad, 5,7 % per la furmaziun e 2,6 % per il militar.^[19]

Il spectrum da partidas franzos è ordvart fragmentà e segnà d’ina gronda dinamica. Savens naschan novas partidas e midan partidas existentas lur num. Las partidas franzosas han per ordinari in dumber da commembers relativamain pitschen ed ina structura d’organisaziun plitost flaivla che sa concentrescha sin Paris sco il lieu, nua che vegn prendida la gronda part da las decisiuns.^[20]

La sanestra vegn dominada dal Parti socialiste (PS), da la quala derivan ils dus presidents François Mitterrand e François Hollande. Entaifer ils conservativs dominescha la partida gaullista ch’ha midà diversas giadas il num e che sa cloma dapi il 2015 Les Républicains. Sper Charles de Gaulle ha ella tschentà entaifer la Tschintgavla Republica ils presidents dal stadi Georges Pompidou, Jacques Chirac e Nicolas Sarkozy. Bundant pli a dretga èn situads il Mouvement pour la France ed il Front National.

Suenter la Segunda Guerra mundiala han la Germania e la Frantscha renunzià a l’ostilitad ch’aveva dominà dapi il 1870/71 lur relaziun. Tranter ils dus stadis èn sa sviluppadas relaziuns ordvart stretgas. Omadus pajais han appartegnì als commembers fundaturs da l’Uniun europeica; per part è schizunt vegnida discutada in’‹Europa da duas spertadads› cun la Germania, la Frantscha ed intgins auters stadis sco zona centrala da l’avischinaziun.

Ultra da quai s’engascha la Frantscha en l’Organisaziun per la segirezza e la collavuraziun en l’Europa, en l’Organisaziun dal pact da l’Atlantic dal Nord (NATO) ed entaifer las Naziuns unidas, tranter auter sco commember permanent dal Cussegl da segirezza. Sut de Gaulle è la Frantscha sa sviluppada ils onns 1960 ad ina pussanza atomara.

Medemamain da grond’impurtanza en connex cun las relaziuns da l’exteriur da la Frantscha è la politica da cultura e la promoziun da la francofonia. A nivel internaziunal giauda la lingua franzosa ina gronda stima e vegn discurrida da radund 140 milliuns persunas. Quai sustegna il ministeri da l’exteriur cun mantegnair radund 280 scolas en ca. 130 pajais; quellas frequentan radund 16 000 giuvenils. Da la purschida da stgars 1000 localitads da l’Agence française fan diever radund 200 000 students en tut il mund.^[21]

Vitiers vegn l’engaschament en l’Africa suenter la fin dal domini colonial. En intgins pajais è la Frantscha restada fin oz la pussanza principala per garantir il mantegniment da l’urden.

La Frantscha dispona d’in dals pli auts budgets d’armament dal mund e tutga tar las pli impurtantas pussanzas militaras insumma. Quella furma dapi la fin dals onns 1990 in’armada da professiun e cumpiglia radund 350 000 umens e dunnas. 20 000 schuldads èn staziunads en ils territoris d’ultramar, ulteriurs 800 en stadis africans, cun ils quals la Frantscha ha fatg cunvegnas da defensiun. Las forzas armadas èn divididas en las trais partiziuns classicas forzas terrestras, aviatica militara e marina. Las forzas armadas nuclearas cun radund 350 detunaturs tutgan per gronda part tar la marina, per ina part pli pitschna tar l’aviatica militara. Ultra da quai è la Gendarmerie nationale, in’autoritad da polizia centrala, suttamessa al ministeri da defensiun. In’enconuschenta secziun entaifer l’armada franzosa furma la legiun estra (légion étrangère).^[22]

Sin il pli tard dapi Louis XIII e cardinal Richelieu vala la Frantscha sco stadi centralistic par excellence. Bain han ins prendì diversas mesiras da decentralisaziun; quellas han però plitost gì l’intenziun da manar la pussanza centrala pli datiers al burgais. Pir dapi la refurma administrativa dals onns 1982/83 han ins spustà tschertas cumpetenzas da la regenza centrala sin las corporaziuns territorialas.

Al stgalim superiur è la Frantscha dividida dapi il 2016 en 18 regiuns (régions); quellas collian per part duas da las 27 regiuns d’avant (p.ex. Bourgogne-Franche-Comté u Auvergne-Rhône-Alpes). Las regiuns existan pir dapi il 1964, dapi il 1982/83 han ellas il status da corporaziuns territorialas. Mintga regiun elegia in cussegl regiunal (conseil régional), il qual fixescha da sia vart in president. En pli nominescha il president dal stadi mintgamai in prefect regiunal. Las regiuns èn cumpetentas per l’economia, l’infrastructura e la furmaziun professiunala e gimnasiala. Ellas sa finanzieschan sur taglias ch’ellas incasseschan directamain sco er sur pajaments da transfer da vart da la regenza centrala. La Corsica posseda in status spezial e figurescha tranter las regiuns sco collectivité territoriale. Tschintg regiuns (Guadeloupe, Martinique, la Guayana franzosa, Mayotte e Réunion) sa cumponan da territoris d’ultramar.

Las regiuns èn sutdivididas en departaments (départements). Quels han remplazzà dapi il 1790 las provinzas tradiziunalas per rumper l’influenza dals suverans locals. Dals 101 departaments odierns sa chattan 96 en l’Europa. L’aut dumber da questas unitads d’administraziun relativamain pitschnas vegn adina puspè discussiunà a moda cuntraversa. Ils departaments elegian in cussegl general (conseil général), il qual installescha in president sco organ executiv. La persuna decisiva entaifer il departament furma però il prefect che vegn nominà dal president dal stadi. Ils departaments s’occupan dal servetsch social e da sanadad, dals Collèges, dals indrizs da cultura e da sport sco er da las vias dals departaments.

Ils 335 arrondissements, da quels 13 d’ultramar, na furman nagina persunalitad giuridica. Quels servan surtut a distgargiar l’administraziun dals departaments. Medemamain servan ils 2054 chantuns (cantons), 72 d’ultramar, be sco districts electorals per l’elecziun dals cussegls generals. Ils arrondissements da las citads da Paris, Lyon e Marseille han il status da chantuns.

L’unitad organisatorica la pli pitschna ed a medem temp la pli veglia furman las vischnancas (communes). Quellas èn suandadas il 1789 a las plaivs e citads. L’entschatta 2012 devi 36 700 vischnancas, da quellas 129 d’ultramar. Malgrà il grond dumber da vischnancas, las qualas dumbran per gronda part be paucs abitants, hai strusch dà ils ultims onns stentas da refurmar quest nivel statal. Mintga vischnanca elegia in cussegl da vischnanca (conseil municipal), il qual nominescha alura da ses mez in president communal (maire). Dapi il 1982 disponan las vischnancas cleramain da dapli dretgs e na vegnan betg pli survegliadas uschè ferm dal stadi. A nivel communal èn organisadas la furmaziun da basa, la planisaziun locala, la gestiun dals ruments e las activitads culturalas; er las vischnancas sa finanzieschan sur atgnas taglias e cun agid da pajaments da transfer.

Ils territoris d’ultramar che n’èn betg attribuids a regiuns u departaments n’appartegnan – cun excepziun da Saint-Barthélemy e Saint-Martin – betg a l’Uniun europeica. Er leschas che vegnan relaschadas en Frantscha valan per quests territoris be sche quai vegn menziunà explicitamain.^[23]

Al Cussegl constituziunal cumpeta la funcziun da controlla entaifer il sistem politic. En quest gremi elegian il president dal stadi ed ils presidents da l’Assamblea naziunala e dal Senat mintgamai trais represchentants per in temp d’uffizi da nov onns; quest mandat na po betg vegnir prolungà. Sin dumonda dal parlament examinescha il Cussegl leschas; en pli controllescha el che las elecziuns ed ils referendums vegnian realisads confurm a la lescha.

Datoteca:La Défense from the Arc de Triomphe, Paris 6 March 2015 003.jpg

Tradiziunalmain pratitgeschan ils acturs statals en Frantscha ina politica economica ed industriala vaira activa; las intervenziuns statalas èn relativamain grondas cumpareglià cun auters stadis. Las ideas dal mercantilissem – surtut dal colbertissem – sa fan valair fin oz en Frantscha.

Suenter l’Emprima Guerra mundiala han ins creà il model da l’‹interpresa maschadada›.^[24] Quest’allianza tranter chapital privat e public dueva pussibilitar a l’industria naziunala da penetrar sin champs che fissan stads memia ristgads u difficils per s’engaschar be a basa da chapital privat (p.ex. industria d’ieli, chemia). Avant eri usità en cas sumegliants ch’il stadi deva ad ina singula firma ina concessiun exclusiva.

Il 1946 ha la regenza da quel temp mess ad ir in sistem da planificaziun. Il 1981 è François Mitterrand daventà l’emprim president dal stadi socialistic; el ha manà il pajais fin il 1995 e realisà numerusas statalisaziuns.

La Frantscha vala sco economia publica dirigida. Ina paja minimala fixada dal stadi segirescha als emploiads ina paja brutta per ura da stgars 10 euros (situaziun dal 2016).^[25]

Ils exports franzos derivan per gronda part da la construcziun da maschinas, da l’industria d’autos, da la tecnica d’aviaziun e navigaziun spaziala, da l’industria farmaceutica, da l’electronica, da la viticultura e da la branscha da victualias.

Il product naziunal brut è creschì tranter il 1995 ed il 2005 en media per 2,1 % l’onn ed ha cuntanschì il 2005 la valur da 1689,4 milliardas euros. En cumparegliaziun cun il product naziunal brut da l’Uniun europeica – exprimì en standards da la capacitad da cumpra – ha la Frantscha cuntanschì il 2014 in index da 107 (EU-28: 100).

Il 2003 lavuravan be pli 4 % da las persunas cun activitad da gudogn en l’agricultura, selvicultura e pestga; en l’industria eran quai 24 % ed en il sectur da servetschs 72 %.

Il 2003 ha la Frantscha exportà 14,9 % da ses volumen d’export en Germania, la quala ha attribuì a medem temp 19,1 % da l’import. Dapi blers onns furma la Germania il pli impurtant partenari da commerzi da la Frantscha. Il 2009 ha la Frantscha importà martganzias en la valur da 532,2 milliardas dollars ed exportà raubas en la valur da 456,8 milliardas dollars, uschia ch’i resulta in deficit da la bilantscha commerziala. Ils ultims onns ha quest trend negativ cuntinuà, cumbain en dimensiun pli pitschna.^[26]

Las pli grondas interpresas franzosas eran il 2003 (senza bancas ed assicuranzas; mintgamai cun indicaziun da la svieuta dal dumber d’emploiads): Total (104,7; 111 000), Carrefour (70,5; 419 000), PSA Peugeot Citroën (54,2; 200 000), France Télécom (46,1; 222 000), Électricité de France (44,9; 167 000), Suez (39,6; 171 000), Les Mousquetaires (38,4; 112 000), Renault (37,5; 160 000), Publicis Groupe (32,2; 35 000); Saint-Gobain (29,6; 172 000).

La cumpart che la cultura contribuescha a l’economia è en Frantscha bundant pli auta ch’en auters stadis. Il volumen total munta a 74 milliardas euros (situaziun dal 2012); da quai derivan 61,4 milliardas directamain da purschidas culturalas. L’industria da cultura generescha en Frantscha dapli svieuta che la branscha dad autos u ils products da luxus e sa chatta be stgars davos la telecommunicaziun.

En champs centrals da la cultura han grondas interpresas lur sedia en Frantscha; uschia l’Universal Music Group che furma la pli gronda chasa editura da musica dal mund, la Groupe Lagardère (pli baud Hachette) che furma la segund gronda chasa editura da cudeschs ed Ubisoft, il terz grond furnitur da gieus da computer. La Frantscha sa chatta sin il segund plaz dals pajais che produceschan films e furma il quart grond martgà d’art dal mund.

Pli baud disponiva la Frantscha da vaira gronds giaschaments da charvun. Il 1958 ha l’explotaziun da quels cuntanschì sia culminaziun cun 60 milliuns tonnas; alura ha cumenzà ina fasa da l’ieli bunmartgà e la crisa da la cotgla. Il 1973 han ins anc explotà 29,1 milliuns tonnas, il 2004 ha la davosa miniera da charvun en Frantscha serrà sias portas. Oz vegn il charvun surtut importà da l’Australia, dals Stadis Unids e da l’Africa dal Sid e duvrà en la siderurgia ed en implants per producir energia termica. La Frantscha n’ha però strusch resursas dad ieli u da gas natiral; quellas bastassan teoreticamain per cuvrir sur dus mais il consum total dal pajais. Tant l’ieli sco er il gas natiral ston perquai medemamain vegnir importads en grondas quantitads.

Pervi dal schoc dal pretsch d’ieli dals onns 1970 ha la regenza franzosa inizià in program nuclear ch’è vegnì extendì cuntinuadamain. Il 2009 eran en funcziun en Frantscha 21 ovras atomaras cun 59 reacturs ed ina prestaziun totala da 63,3 GW. Pervi da l’auta cumpart d’energia atomara da ca. 80 % ston las ovras atomaras er restar en funcziun en cas ch’il consum d’energia sa chatta sut il maximum. La Frantscha posseda ina da las pli grondas raits da conducts en l’Europa; pliras ovras electricas pon uschia egualisar communablamain fluctuaziuns dal consum. Tenor in rapport dal 2012 custan la perscrutaziun, il svilup e la construcziun da las ovras atomaras franzosas tut en tut 188 milliardas euros. Fin qua han pudì vegnir amortisads ca. 75 % da quests custs tras la vendita d’electricitad. Damai che la gronda part da las ovras è anc en funcziun, vegn ins probablamain a pudair cuvrir fin la fin tut ils custs numnads. Percunter èn strusch vegnidas stgaffidas reservas per custs consecutivs e per las consequenzas dal deposit definitiv, las qualas sa laschan strusch calcular.^[27]

Actualmain sa stenta la politica da reducir la cumpart da la forza atomara sin 50 %, quai er pervi da la gronda maioritad dals Franzos che s’exprima mintgamai a chaschun d’enquistas a favur d’in augment da las energias regenerablas. Questas ultimas giogan fin qua praticamain be ina rolla en furma da la forza idraulica; l’energia da vent e fotovoltaica vegnan pir promovidas ils ultims onns da vart da la politica. Il 2009 han ins gudagnà 5,5 % da l’energia primara or da la forza idraulica, 8,7 % or da lain, 2,1 % or d’ulteriura biomassa, 1,2 % or da ruments e 0,49 % (2012: 2,7 %) or da l’energia da vent. Il 2011 ha la Frantscha furnì entaifer ils stadis commembers da l’Uniun europeica 15 % da l’energia producida cun forza idraulica. L’ovra idraulica da la serra da Roselend producescha mintg’onn 1070 GWh; l’ovra da cumulaziun a pumpa da la serra da Grand-Maison furma cun ina prestaziun da pumpa da 1200 MW ina da las pli grondas en tut il mund.^[28]

Ina spessa rait d’autostradas collia surtut l’aglomeraziun da Paris cun las regiuns cunfinantas. Per quest intent han ins schlargià successivamain dapi ils onns 1960 las vias naziunalas che mainan vers la chapitala. Cun il temp han ins alura er stgaffì colliaziuns traversalas tranter las ulteriuras regiuns grondas. Las vias da traffic tutgan en Frantscha al stadi; la gronda part da las autostradas vegnan però manischadas dapi il 2006 a basa privata. Ultra da quai èn las autostradas suttamessas a taxas (péage).

Ils gronds centers disponan d’ina fitg buna rait da traffic a curta distanza. A Paris na datti nagin lieu che fiss pli lunsch davent d’ina staziun da metro che 500 m. Er autras citads sco Lyon, Lille, Marseille u Toulouse enconuschan vastas raits da viafiers sutterranas. Ordaifer ils gronds centers exista però ina purschida da traffic a curta distanza bundant pli pitschna.

En tut ils pajais han ins construì a partir dals onns 1980 ina vasta rait da trens ad auta sveltezza (Train à grande vitesse, TGV). Questa rait vegn schlargiada vinavant e cuntanscha oz per gronda part er ils cunfins dals stadis vischins. Dapi il 2003 è la viafier statala (Société Nationale des Chemins de fer Français, SNCF) exposta a la concurrenza privata; de facto dispona ella però anc adina d’in quasi-monopol en tut las regiuns dal pajais.

Il traffic aviatic en Frantscha sa preschenta a moda fitg centralisada: las duas plazzas aviaticas da Paris (Charles de Gaulle ed Orly) han dumbrà il 2008 en tut 87,1 milliuns passagiers.^[29] Charles de Gaulle è la segund gronda plazza aviatica da l’Europa; qua sa splega praticamain tut il traffic aviatic a lunga distanza. Las pli grondas plazzas aviaticas ordaifer Paris èn Nizza (cun radund 10 milliuns passagiers), alura suondan Lyon e Marseille. L’Air France ha fusiunà il 2004 cun KLM ad Air France-KLM e furma dapi lura ina da las pli grondas societads aviaticas dal mund; ella fa er part da l’allianza SkyTeam.

Per motivs economics e militars ha la Frantscha sviluppà e schlargià da vegl ennà la rait da las vias d’aua natiralas ed artifizialas a l’intern dal pajais (flums e chanals). Sia culminaziun ha la rait da vias navigablas cuntanschì en il 19avel tschientaner cun ina lunghezza da 11 000 kilometers. Pervi da la concurrenza tras viafier e via è quella sa reducida fin oz sin radund 8500 kilometers. Per gronda part vegnan las vias d’aua ed ils bastiments gestiunads da l’interpresa naziunala Voies navigables de France (VNF).

Il 2007 èn vegnidas transportadas sin las vias d’aua martganzias d’in pais total da 61,7 milliuns tonnas. Resguardond en la statistica er la distanza, resultan da quai 7,54 milliardas tonnas kilometricas. Per ils ultims 10 onns munta quai in augment da 33 %. La navigaziun da persunas è oz be pli da muntada turistica, furma là però in factur economic en cumplain svilup.

Sco pli impurtants meds da massa stampads valan las gasettas dal di naziunalas ‹Le Figaro› (da tempra conservativa), ‹Le Monde› (liberala sanestra) e ‹Libération› (orientà a la sanestra). Ils pli impurtants magazins da novitads èn ‹L’Obs›, ‹L’Express›, ‹Le Point› e ‹Marianne›.^[30]

Sco en blers auters pajais da l’Europa datti en Frantscha ina coexistenza tranter emetturs da radio e televisiun da dretg public (France Télévisions resp. Radio France) e privats. Il pli grond emettur da televisiun franzos è TF 1 (fin il 1987 da dretg public, dapi lura privat). ARTE è in emettur che vegn realisà en coproducziun tudestg-franzosa.

La Frantscha deducescha ses renum en l’Europa ed en il mund tranter auter da sias atgnadads culturalas, las qualas sa defineschan er sur la lingua (legislaziun da protecziun e da tgira da la lingua). En la politica da medias vegn l’atgna cultura e lingua promovida tras quotas per films e musica. Entaifer l’Uniun europeica, l’UNESCO e l’Organisaziun mundiala da commerzi s’engascha la Frantscha decididamain per sia concepziun da vulair defender la diversitad culturala: la cultura na saja nagina rauba, cun la quala sa laschia martgadar a moda illimitada. Il sectur da cultura furma perquai in’excepziun cumpareglià cun l’ulteriura activitad economica (exception culturelle).

La tgira e la protecziun da la vasta ierta culturala materiala vegn considerada sco incumbensa da muntada naziunala. Questa chapientscha vegn intermediada effizientamain envers la publicitad tras mesiras organisadas e promovidas dal stadi che servan a furmar ina schientscha culturala naziunala. Dis da l’ierta culturala naziunala, da la musica u dal kino han lur plaz fix en il chalender cultural annual e chattan buna accoglientscha tar la populaziun. Occurrenzas culturalas pulpidas correspundan al maletg da sasez da la Frantscha sco naziun da cultura e da Paris sco metropola da cultura. En ils centers regiunals da las provinzas sustegna il stadi la tgira d’in agen profil cultural.

Ils origins da la litteratura franzosa èn da chattar en il temp medieval. Da quel temp na disponiva la Frantscha betg d’ina lingua singula ed unifurma; ils scripturs scrivevan en differentas linguas e dialects e faschevan mintgin diever da si’atgna ortografia e grammatica. D’intgins texts medievals n’èn ils auturs betg enconuschents (p.ex. ‹Tristan et Iseut› u ‹Lancelot-Graal›); tar ils enconuschents tutgan Chrétien de Troyes e Guillaume IX d’Aquitania che scriveva en occitan. Bleras ovras litteraras medievalas èn vegnidas influenzadas dal corpus da legendas naziunal, sco la ‹Chanson de Roland› u las diversas chansons de geste. Il ‹Roman de Renart›, scrit il 1175 da Perrout de Saint Cloude, furma in ulteriur exempel per la litteratura franzosa tempriva. Menziun speziala merita er François Villon.

In impurtant scriptur dal 16avel tschientaner è stà François Rabelais cun si’ovra ‹Gargantua e Pantagruel›. Michel de Montaigne è daventà enconuschent cun ses ‹Essais› che valan sco punct da partenza da quest gener. Ils dus poets Pierre de Ronsard e Joachim du Bellay han mess ad ir il moviment litterar da La Pléiade.

En il 17avel tschientaner ha Madame de La Fayette publitgà anonimamain ‹La Princesse de Clèves›, in’ovra che vegn considerada sco ina da las emprimas novellas psicologicas insumma. Jean de La Fontaine è daventà famus da quel temp cun sias fablas. E da Blaise Pascal vegnan legids fin oz sias ‹Pensées›.

Sco ils gronds dramatichers da l’epoca dad aur vegnan considerads Jean Racine, Pierre Corneille (Le Cid) e Molière. Surtut las ovras da Molière (t.a. ‹Le Misanthrope›, ‹L’Avare›, ‹Le Malade imaginaire› u ‹Le Bourgeois Gentilhomme›) èn daventadas talmain enconuschentas ch’ins discurra magari dal franzos sco la ‹lingua da Molière›.

Dal 18avel e l’entschatta dal 19avel tschientaner èn da menziunar – sper ils gronds illuminists Voltaire, Rousseau e Diderot (che n’ha betg mo redigì l’‹Encyclopédie›, mabain er scrit litteratura) – Charles Perrault, Charles Baudelaire, Paul Verlaine e Stéphane Mallarmé.

Sco pli enconuschent scriptur franzos dal 19avel tschientaner vala Victor Hugo (‹Les Misérables›, ‹Notre-Dame de Paris› e.a.). Ulteriurs poets da quest’epoca èn Alexandre Dumas, Gustave Flaubert, Jules Verne, Émile Zola, Honoré de Balzac, Guy de Maupassant, Théophile Gautier e Stendhal.

Impurtants auturs dal 20avel tschientaner èn Marcel Proust, André Gide, Louis-Ferdinand Céline, Albert Camus e Jean-Paul Sartre, en pli ils dramatichers Jean Giraudoux, Jean Cocteau ed Eugène Ionesco. Antoine de Saint-Exupéry ha scrit il Pitschen Prinzi ch’è restà fin oz ina da las ovras las pli populars tant tar uffants sco er tar creschids. Da nagin auter pajais han uschè blers auturs gudagnà fin oz il Premi Nobel da litteratura.

L’art franzos ha enconuschì sur lung temp in svilup ch’è stà segnà da las tendenzas europeicas generalas. Dal temp da la renaschientscha prevalevan surtut las influenzas da l’art talian e flam. En il 17avel e 18avel tschientaner èn sa fatgs valair en Frantscha Jean Fouquet (renaschientscha) sco er Nicolas Poussin e Claude Lorrain (baroc). I suondan il rococo cun Antoine Watteau, François Boucher e Jean-Honoré Fragonard ed il stil neoclassic da la Revoluziun franzosa cun Jacques-Louis David.

En il 19avel tschientaner èn da numnar Théodore Géricault ed Eugène Delacroix (romanticissem) sco er Camille Corot, Gustave Courbet e Jean-François Millet (realissem, natiralissem). Ils pli enconuschents impressiunists da la segunda mesadad dal 19avel tschientaner èn stads Camille Pissarro, Édouard Manet, Edgar Degas, Claude Monet ed Auguste Renoir, suandads da Paul Cézanne, Paul Gauguin, Toulouse-Lautrec, Georges Seurat e dals fauvists Henri Matisse, André Derain e Maurice de Vlaminck.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner han Georges Braque e l’artist spagnol Pablo Picasso che viveva a Paris sviluppà il cubissem. Ulteriurs artists da l’exteriur ch’han vivì e lavurà en la regiun da Paris èn stads Vincent van Gogh, Marc Chagall, Amedeo Modigliani, Wassily Kandinsky ed Alberto Giacometti.

Paris porscha intginas da las pli famusas exposiziuns da maletgs en tut il mund cun il Musée du Louvre, il Musée d’Orsay, il Centre Georges Pompidou u il Musée d’Art moderne de la Ville de Paris.

Ils pli vegls fastizs architectonics en Frantscha han laschà enavos ils Romans, e quai surtut en la Frantscha dal Sidost (p.ex. l’amfiteater da Nîmes u la Pont du Gard). Suenter il declin dal domini roman èn l’emprim vegnids erigids nagins edifizis che fissan sa conservads fin oz. Dal temp medieval èn surtut sa mantegnids edifizis sacrals (sco il battisteri Saint-Jean dal temp dals Carolings), baselgias en il stil roman (p.ex. St-Sernin de Toulouse, Ste-Foy de Conques u Ste-Marie-Madeleine de Vézelay) e baselgias en il stil gotic (p.ex. la catedrala da Beauvais). Daspera han ins erigì citads-fortezza sco Carcassonne u Aigues-Mortes.

Cura che la renaschientscha è er sa fatga valair en Frantscha, han ils architects franzos interpretà questa furma d’art en lur moda ed han erigì en l’entir pajais numerus chastels. Il chastè Ancy-le-Franc è restà il sulet exempel ch’è vegnì erigì dal tuttafatg tras Talians. Dal temp da l’absolutissem è il baroc classicistic daventà il stil dominant; quel serviva a simbolisar la pussanza dal retg. Tar ils pli impurtants edifizis da quell’epoca tutgan il Louvre ed il chastè da Versailles; quels han er figurà sco model per edifizis a l’exteriur, per exempel il chastè da Sanssouci a Potsdam sper Berlin. Il progress tecnic ha lubì d’eriger edifizis sco il Panthéon ch’ha duvrà per lez temp fitg pauc material da construcziun en relaziun cun il spazi che l’edifizi enzuglia.

En il temp suenter la Revoluziun franzosa ha dominà il classicissem ch’è segnà d’in’architectura reservada, disciplinada ed eleganta. Exempels furman l’Arc de Triomphe u la baselgia La Madeleine a Paris. Il 1803 han ins fundà l’Académie des Beaux-Arts. L’architectura franzosa è vegnida imitada en numerus pajais, surtut en ils Stadis Unids. A medem temp han ins introducì en Frantscha novas materialias da construcziun. Igl èn vegnids erigids monuments sco la Tur d’Eiffel u il martgà central Les Halles a Paris; a medem temp han ins cumenzà a restaurar monuments architectonics.

A l’entschatta dal 20avel tschientaner è l’emprim sa fatg valair il jugendstil, dal qual è spert sa sviluppà en Frantscha l’art déco. Da quests stils dattan fin oz perditga numerusas entradas da staziuns da metro a Paris sco er il Théâtre des Champs-Élysées. Il stil internaziunal, il qual è surtut segnà da Le Corbusier, sa distingua tras furmas geometricas senza ornaments; in exempel è la Villa Savoye. Suenter la Segunda Guerra mundiala èn intgins edifizis da prestige en Frantscha vegnids construids per l’emprima giada tras architects da l’exteriur, sco il Centre Pompidou u la piramida en il Louvre. Tar las pli novas ensainas architectonicas tutgan l’Institut du monde arabe e la Bibliothèque Nationale François Mitterrand.^[31]

La musica franzosa ha cuntanschì en il baroc in’emprima fluriziun cun cumponists sco Jean-Baptiste Lully, Marc-Antoine Charpentier (17avel tschientaner), François Couperin, Jean-Philippe Rameau (18avel tschientaner), Hector Berlioz, Charles Gounod e Georges Bizet. La musica franzosa classica vala però sco orientada fermamain a la tecnica ed a las furmas. La transiziun a la moderna, tant ord vista sociopolitica sco er musicala, represchenta il meglier Debussy; ulteriurs cumponists da muntada furman en quest’epoca Maurice Ravel ed Erik Satie ch’han omadus lavurà a moda experimentala. Il cumenzament da l’avantgarda en la musica è colliada cun la Groupe des Six. La figura centrala da la musica contemporana furma Pierre Boulez.

Dapi l’entschatta dal 20avel tschientaner è la musica populara sa fatga valair adina dapli. Il gener indigen il pli enconuschent furma il chanson, in gener da chanzun che sa concentrescha fermamain sin il text. Tar ils pli impurtants artists dal chanson tutgan Charles Trenet, Édith Piaf, Gilbert Bécaud, Boris Vian, Georges Brassens, Charles Aznavour ed Yves Montand. Suenter la fin da l’Emprima Guerra mundiala ha er il jazz cumenzà ad influenzar la musica franzosa; artists sco Django Reinhardt e Stéphane Grappelli han cuntanschì renum mundial en quest gener.

Entaifer la musica da rock e pop han per exempel Daft Punk ed Étienne de Crécy marcà il french house, Gotan Project è in precursur da l’uschenumnà electrotango e St Germain cumbineschan jazz e house. In enconuschent represchentant da la musica dad ambient è Air. Er il rap è vegnì adattà a las relaziuns franzosas; il pli enconuschent represchentant da la scena da hip-hop franzosa è MC Solaar.

Stils da musica derasads a nivel regiunal èn la musica bretona cun artists sco Alan Stivell u la musica corsa cun bands sco I Muvrini. Numerus artists africans e dal Magreb vivan e lavuran en Frantscha; uschia datti per exempel ina viva scena da raï e numerusas occurrenzas cun musica africana.

Ils tschintg musicists franzos ch’han vendì tranter il 1955 ed il 2009 las pli bleras plattas en Frantscha èn stads Claude François, Johnny Hallyday, Sheila, Michel Sardou e Jean-Jacques Goldman. ‹Samedi soir sur la Terre› da Francis Cabrel è cun bundant quatter milliuns exemplars vendids l’album d’in musicist franzos ch’ha gì il pli grond success en sia patria.^[32]

La Frantscha vala sco lieu da naschientscha dal film. L’onn 1895 han ils frars Lumière manà tras a Paris l’emprima projecziun da film commerziala. Industrials sco Charles Pathé e Léon Gaumont han investì grondas summas en la tecnica e realisaziun da films, uschia ch’interpresas franzosas dominavan da quel temp il martgà mundial. A Paris existivan l’onn 1907 gia dapli che 100 hallas da represchentaziun, en l’entira Frantscha eran quai il 1920 dapli che 4500. Suenter l’erupziun da l’Emprima Guerra mundiala èn numerus cineasts emigrads en ils Stadis Unids; quai sco er il fatg che la Frantscha n’ha a l’entschatta betg introducì la tecnica dal film sonor, ha gì per consequenza ch’il center da la producziun da film è sa spustà pli e pli en ils Stadis Unids.

Ils onns 1930 valan sco l’epoca dad aur dal film franzos. La crisa economica ha pretendì da quel temp budgets plitost bass; giuvens reschissurs sco Jean Renoir, René Clair e Marcel Carné e stars sco Jean Gabin, Pierre Brasseur ed Arletty han realisà ovras fitg creativas e per part er fitg politicas (realissem poetic). Er suenter l’erupziun da la Segunda Guerra mundiala ha il film prosperà vinavant; malgrà l’economia da stgarsezza, censura ed emigraziun èn vegnids realisads radund 220 films che sa concentreschan surtut sin l’estetica da quai che vegn mussà.

Suenter il 1945 ha la regenza franzosa prendì en mira da puspè etablir l’industria da film. Ins ha fundà il Festival da film da Cannes e per rumper la dominanza dal film american èn vegnidas fixadas quotas. En ils onns 1950 èn surtut vegnidas realisadas versiuns cinematograficas d’ovras litteraras, e quai cun drizzar ina speziala attenziun sin la qualitad; il 1956 – cun l’apparientscha d’in nov star, Brigitte Bardot, – han ins alura scuvert la sexualitad feminina per il film.

La nouvelle vague ch’è vegnida purtada a partir da la fin dals onns 1950 d’ina giuvna generaziun da reschissurs sco Jean-Luc Godard, François Truffaut, Jacques Rivette, Claude Chabrol e Louis Malle, ha purtretà antieroxs, tematisà lur vita interna, fatg films plain tempo e cun finiziun averta. Novas tecnicas han pussibilità ina nova estetica e lubì a mez profis da realisar films a basa d’in pitschen budget. La creativitad da la nouvelle vague ha gì grond’influenza a nivel internaziunal, quai ch’è anc vegnì promovì cun endrizzar ils Cinémas d’art et d’essai. Popularitad han er cuntanschì protagonists da divers films da la nouvelle vague sco Jean-Pierre Léaud e Jean-Paul Belmondo. L’onn 1968 ha manà en il film franzos ad ina cesura, da la quala èn resultads films politics ed ina ferma preschientscha da las dunnas.

Durant ils onns 1980 ha la nova regenza socialistica investì fermamain en la cultura; ils budgets per la producziun da films èn creschids, entant ch’ins ha empruvà a medem temp da cumbatter la predominanza americana. Da quel temp èn vegnidas realisadas versiuns cinematograficas da classichers da la litteratura. Parallelamain è sa sviluppà il moviment dal cinéma du look nunpolitic, en il qual las colurs, las furmas ed il stil surcuvrivan l’acziun sco tala.^[33]

La cuschina franzosa vala dapi l’entschatta dal temp modern sco ina da las cuschinas naziunalas las pli influentas en l’Europa. Ella è enconuschenta tant per sia qualitad sco er per sia multifariadad. Il mangiar furma en Frantscha in’impurtanta part da la vita quotidiana e la tgira da la cuschina vegn considerada sco part indispensabla da la culturala naziunala. Il ‹past gastronomic dals Franzos› è vegnì approvà il 2010 da l’UNESCO sco bain cultural mundial immaterial.

L’onn 1958, sut Charles de Gaulle ed il minister Maurice Herzog, han ins creà in Ministeri per giuventetgna e sport. Quai ha manà ad in grond svilup tant en il sport da massa sco er en il sport d’elita.^[34] Cuntrari a la situaziun en blers auters pajais europeics na furma il ballape betg il numer in incontestà tranter ils sports. L’interess per il ballape dependa fermamain da las prestaziuns da las squadras franzosas a nivel internaziunal. Sco liom che creescha identitad vala surtut la squadra naziunala (Équipe Tricolore, en Frantscha per ordinari be les Tricolores). Sias partidas a chasa gioga quella per ordinari en il Stade de France a Saint Denis sper Paris. Il 1998 ha gì lieu en Frantscha il campiunadi mundial da ballape. Il 2016 ha la Frantscha manà tras per la terza giada suenter il 1960 ed il 1984 il campiunadi europeic da ballape.

Tuttina popular sco ballape è il rugby. Surtut en las regiuns dal sid e sidvest è il rugby per lunschor il sport il pli popular. La squadra naziunala vegn numnada dals fans Les Bleus – in num ch’è pli tard er vegnì duvrà per la squadra da ballape – e furma ina da las meglras squadras da rugby dal mund.

Ulteriurs sports populars èn il ciclissem (surtut il fanadur durant la Tour de France che dura trais emnas), il tennis (French Open), l’atletica leva, la furmla 1, pétanque, judo, ballamaun, ballabasket ed il sport da skis alpin.

En Frantscha èn vegnids realisads pliras giadas ils gieus olimpics: ils gieus da stad il 1900 e 1924 a Paris; ils gieus d’enviern a Chamonix 1924, Grenoble 1968 ed Albertville 1992.

Sper ils dis da festa catolics e seculars (prim da matg) vegnan festegiads ils suandants dis commemorativs:

• 8 da matg: Fête de la Victoire (capitulaziun dal Reich tudestg il 1945)
• 14 da fanadur: Fête nationale (assagl sin la Bastille il 1789)
• 11 da november: Armistice 1918.

1. ↑ Dumbraziun dal pievel dal prim da schaner 2015.
2. ↑ UNWTO, consultà ils 8 da schaner 2015.
3. ↑ Populations légales 2011, consultà ils 24 da schaner 2013.
4. ↑ Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p. 234.
5. ↑ Institut National de la Statistique et des Études Économiques: Population totale par sexe et âge au 1er janvier 2010, France métropolitaine.
6. ↑ Institut National de la Statistique et des Études Économiques: Bilan démographique 2009 – Deux pacs pour trois mariages, schaner 2010.
7. ↑ Tut las indicaziuns tenor Bilan démographique 2009, schaner 2010.
8. ↑ Ernst Ulrich Grosse e Heinz-Helmut Lüger: Frankreich verstehen, Darmstadt 1997, p. 173ss.
9. ↑ Catherine Borrel, Institut National de la Statistique et des Études Économiques: Enquêtes annuelles de recensement 2004 et 2005 – Près de 5 millions d’immigrés à la mi-2004, consultà ils 26 da schaner 2010.
10. ↑ Indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p. 256ss.
11. ↑ Institut National de la Statistique et des Études Économiques: Les valeurs en France (PDF; 183 kB), 2002/2003, p. 4.
12. ↑ Pew Global Attitudes Project: Unfavourable Views of Jews and Moslems on the Increase in Europe (PDF; 495 kB), 17 da settember 2008, p. 5.
13. ↑ Patrick Cabanel: Laizität und Religion im heutigen Frankreich, en: Adolf Kimmel/Henrik Uterwedde (ed.): Länderbericht Frankreich. Bundeszentrale für politische Bildung, Bonn 2005, ISBN 3-89331-574-8, p. 139–153, qua p. 149.
14. ↑ Cf. Winfried Baumgart: ‹Das Größere Frankreich›. Neue Forschungen über den französischen Imperialismus 1880–1914, en: Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, tom 61.2, 1974, p. 185–198.
15. ↑ Andrew Knapp, Vincent Wright: The Government and Politics of France, Psychology Press, 2001, ISBN 978-0-415-21526-8, p. 25.
16. ↑ Indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3.
17. ↑ Tut las indicaziuns tenor Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3.
18. ↑ Indicaziuns statisticas tenor Eurostat.
19. ↑ Der Fischer Weltalmanach 2010: Zahlen Daten Fakten, Fischer, Francfurt, 8 da settember 2009, ISBN 978-3-596-72910-4.
20. ↑ Günther Haensch, Hans J. Tümmers: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p. 146ss.
21. ↑ France Diplomatie: Mesiras da la politica da l’exteriur, consultà ils 17 da schaner 2010.
22. ↑ The World Factbook.
23. ↑ Haensch, Günther e Tümmers, Hans J.: Frankreich: Politik, Gesellschaft, Wirtschaft. Minca 1993, ISBN 3-406-37491-3, p. 206ss.
24. ↑ A. Chazel, H. Poyet: L’Économie mixte. Paris 1963.
25. ↑ Institut National de la Statistique et des Études Économiques: Montant du salaire minimum interprofessionell de croissance (SMIC).
26. ↑ Indicaziuns statisticas tenor Eurostat.
27. ↑ World Nuclear Association – Nuclear Power in France.
28. ↑ Commissariat général au développement durable: Chiffres clés de l’énergie, édition 2009, december 2009.
29. ↑ Aéroports de Paris: Présentation des résultats 2008 (PDF; 1,3 MB), 12 da mars 2009.
30. ↑ Association pour le contrôle de la diffusion des médias (OJD).
31. ↑ David A. Hanser: Architecture of France, Westport 2006, ISBN 0-313-31902-2.
32. ↑ Colin Nettelbeck: Music, en: Nicholas Hewit (ed.): The Cambridge Companion to modern French culture, Cambridge 2003, ISBN 0-521-79123-5, p. 272–289.
33. ↑ Jean-Pierre Jeancolas: Histoire du cinéma français, éd. Nathan 2000, ISBN 2-09-190742-1.
34. ↑ Thierry Terret: France. James Riordan, Arnd Krüger (ed.): European Cultures in Sport: Examining the Nations and Regions. Intellect, Bristol 2003, ISBN 1-84150-014-3.

• Alfred Pletsch, Hansjörg Dongus, Henrik Uterwedde: Frankreich. Geographie, Geschichte, Wirtschaft, Politik. 2. ed., Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2003, ISBN 3-534-11691-7.
• Wilfried Loth: Geschichte Frankreichs im 20. Jahrhundert. Fischer, Francfurt 1995, ISBN 3-596-10860-8.
• Bernhard Schmidt, Jürgen Doll, Walther Fekl, Siegfried Loewe, Fritz Taubert: Frankreich-Lexikon. Schlüsselbegriffe zu Wirtschaft, Gesellschaft, Politik, Geschichte, Kultur, Presse- und Bildungswesen. 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Schmidt, Berlin 2006, ISBN 3-503-07991-2.
• Adolf Kimmel, Henrik Uterwedde (ed.): Länderbericht Frankreich. Geschichte, Politik, Wirtschaft, Gesellschaft. Lehrbuch. 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Springer VS, Wiesbaden 2005, ISBN 3-531-14631-9.
• Andrea Kother: Alltag in Frankreich. Auswandern, leben und arbeiten. Conbook Verlag, Meerbusch 2011, ISBN 978-3-934918-79-5.
• Karl Stoppel (ed.): La France. Regards sur un pays voisin. Eine Textsammlung zur Frankreichkunde. Reclam, Ditzingen 2000; 2. ediziun surlavurada e cumplettada, Stuttgart 2008. Reclams Universalbibliothek, RUB Nr. 8906.
• Robert Picht e.a. (ed.): Fremde Freunde. Deutsche und Franzosen vor dem 21. Jahrhundert. Piper, Minca 2002, ISBN 3-492-03956-1.
• Ernst Hinrichs, Heinz-Gerhard Haupt, Stefan Martens, Heribert Müller, Bernd Schneidmüller, Charlotte Tacke: Kleine Geschichte Frankreichs. BpB, Bonn 2010, ISBN 978-3-89331-663-2.
• Günter Liehr: Frankreich – ein Länderporträt. 2. ediziun surlavurada, Ch. Links Verlag, Berlin 2013, ISBN 978-3-86153-728-1.

• Portal d’internet uffizial da la Republica franzosa
• Pagina d’infurmaziun dal ministeri da l’exteriur franzos
• Indicaziuns statisticas
• Uffizi da turissem naziunal

Stadis da l'Europa Stadis suverans: Albania · Andorra · Austria · Belgia · Bielorussia · Bosnia ed Erzegovina · Bulgaria · Cipra · Croazia · Danemarc · Estonia · Finlanda · Frantscha · Germania · Grezia · Irlanda · Islanda · Italia · Kasachstan · Lettonia · Liechtenstein · Lituania · Luxemburg · Macedonia dal Nord · Malta · Moldavia · Monaco · Montenegro · Norvegia · Pajais Bass · Pologna · Portugal · Reginavel Unì · Rumenia · Russia · San Marino · Serbia · Slovachia · Slovenia · Spagna · Svezia · Svizra · Tirchia · Tschechia · Ucraina · Ungaria · Vatican Territoris contestads: Cosovo · Transnistria