کاربن

کاربن یا فحم (carbon) اک کیمیائی عنصر اے جیدا نشان C اے تے ایہدا جوہری عدد 6 اے۔ ایہہ دوری جدول چ 14ویں گروہ اچ شامل اے۔ ایہدے آخری شیل اچ 4 ویلنٹ الیکڑان نیں جیہڑے کوالنٹ بانڈ بنان دی صلاحیت رکھدے نیں۔ ایہدے 3 ہمجاء (isotopes) نیں ¹²C, ¹³C uc تے اک تابکار ہمجا ¹⁴C جیہدی نصف-زندگی 5730 ورھے اے۔ کاربن نوں انساناں نے دوجے عناصر توں بہت پہلاں پچھان لیا سی۔ ایہدا ناں لاطینی بولی چوں آندا اے جیہدا مطلب کوئلہ اے۔

فحم دیاں کئی آلوٹروپاں نیں جیہناں چوں مشہور ایہہ نیں: گریفائٹ، ہیرا تے امورفس فحم۔ ایہناں آلوٹروپاں دیاں طبیعی پراپرٹیاں اک دوجے توں بوت مختلف نیں۔ جنج ہیرا بہت ٹرانسپیرنٹ اے جدوں کہ گریفائٹ کالا تے اوپیک اے۔ ہیرا جگ دیاں سب توں سخت شیواں چوں اک اے جدوں کہ گریفائٹ ایہناں نرم اے کہ ایہدے توں کاغذ تے لکھیا جاندا اے (گریفائٹ ناں دا مطلب ای لاطینی اچ کاغذ تے لکھنا اے)۔ ایسے طرح ہیرے چوں بجلی نئیں لنگدی جدوں کہ گریفائٹ بجلی نوں آرام نال لنگاندا اے۔ عام حالتاں وچ ہیرا جگ دا سب توں بہترین گرمی دا موصل (conductor) اے۔ فحم دے سارے الوٹروپس عام حالت وچ ٹھوس نیں پر گریفائٹ سب توں بہتی گرمی سہہ سکدا اے۔

فحم دیاں تمام حالتاں بہت مستحکم نیں تے تیزابساز (oxygen) دے نال رد عمل کرن واسطے اوہناں نوں بہت گرمی چاہیدی اے۔ غیر نامیاتی مرکبات وچ فحم دی آکسائڈی حالت (oxidation state) +4 اے، کاربن مونوآکسائڈ اچ تے منتقلی دھات (transition metal) کاربونائل کمپلکساں وچ اے +2 اے۔ فحم دے سب توں وڈے غیر نامیاتی ذخائر چونے دے پتھر، موتی بلور تے کاربن ڈائکسائڈ نیں مگر فحم دی بہت وڈی مقدار غیر نامیاتی مرکبات کوئلہ، دلدل دے کوئلے، تیل تے میتھین کلاتھریٹاں دی شکل اچ اے۔ فحم کسے وی دوجے عنصر توں بوتے مرکبات بناندا اے۔ اج تک 1 کروڑ دے نیڑے تک نامیاتی مرکبات لبھے گۓ نیں تے اس توں مہا بہتے بناۓ جاسکدے نیں۔

فحم جگ دا 15واں سب توں بہتا پایا جان آلا عنصر اے تے پوری کائنات وچ وزن دے لحاظ نال آبساز (hydrogen)، شمصر (helium) تے تیزابساز (oxygen) دے بعد سب توں بہتا پایا جان آلا عنصر اے۔ ایہہ ساریاں زندہ شیواں وچ پایا جاندا اے۔ انسان دے پنڈے اچ فحم تیزابساز دے بعد سب توں بہتا پایا جان آلا عنصر اے (18.5٪ وزن دے لحاظ نال)۔ ایہدی زمین دے اتے زیادتی، نامیاتی مرکبات دی وڈی گنتی تے زمین دے گرمی ناپ تے پولیمر بنان دی صلاخیت اس نوں زندگی دی کیمیائی بنیاد بناندی اے۔

فحم دیاں مختلف قسماں، جنہاں نوں آلوٹروپاں کہندے نیں، وچوں ہیرا جگ وچ سب توں سخت قدرتی شہ اے تے گریفائٹ سب توں نرم اے۔ ایہہ دوجے نکے جواہر (atoms) (جناں چ فھم دے جوہر وی نیں) نال اک توں زیادہ کوالنٹ بانڈ بناندی اے۔ اس دی وجہ توں کاربن دے اج تک اک کروڑ مرکبات لبھے جا چکے نیں جیہڑے کسے دوجے عنصر دے مرکبات توں زیادہ نیں۔ ایہدا پگلن پوائنٹ تے سبلیمیشن پوائنٹ کسے دوجے عنصر توں زیادہ اے۔ ہوا دے دباؤ (pressure) تے اے پگلدا نئیں کیونجہ ایدا ٹرپل پوائنٹ 10.8 ± 0.2 MPa تے 4600 ± 300 K اے تے اس دی وجہ توں اے 3900 K تے سبلیمیٹ ہوندا اے۔