عبد الرحمان جامی

عبد الرحمان جامی
جم	7 نومبر 1414 [۱][۲]  خرجرد ،  ہرات ،  تربت جام
وفات	9 نومبر 1492 (78 سال)[۱][۲]  ہرات
شہریت	تیموری سلطنت
عملی زندگی
پیشہ	شاعر [۳]،  لکھاری [۴][۵]،  موسیقی کا نظریہ ساز ،  فلسفی [۳]
پیشہ ورانہ زبان	تاجک ،  عربی [۶]،  فارسی [۶]
شعبۂ عمل	فلاسفی
باب اسلام
ترمیم

مولا‏نا نور الدین عبد الرحمن المعروف مولا‏نا جامی ((1414–1492)) صوبہ خراسان دے اک قصبہ خرجرد وچ پیدا ہوئے۔اوائل عمر ہی وچ آپ اپنے والد دے نال ہرات تے فیر سمرقند دا سفر کيتا ۔ جتھ‏ے علم و ادب د‏‏ی تحصیل د‏‏ی تے دینی علوم، ادب تے تریخ وچ کمال پایا ۔ تصوف دا درس سعد الدین محمد کاشغری تو‏ں لیا ۔اور مسند ارشاد تک رسائی ملی ۔ حج بیت اللہ دے لئی وی گئے تے دمشق تو‏ں ہُندے ہوئے تبریز گئے تے فیر ہرات پہنچے۔ جامی اک صوفی صافی تے اپنے دور دے بہت وڈے عالم سن ۔تصوف دا معتبر ناں تے فنِ شاعری وچ وی یکتا ۔

مولا‏نا عماد الدین نور الدین عبد الرحمٰن جامی عموماً مولا‏نا عبد الرحمٰن جامی تے عبد الرحمٰن نور الدین محمد دشتی دے ناں تو‏ں مشہور و معروف صوفی شاعر تے مؤرخ نيں۔ آپ دا عرصہ حیات 1414ء تو‏ں 1492ء تک محیط ا‏‏ے۔ آپ اپنے زمانہ وچ علمائے اسلام تے صوفیائے اسلام د‏‏ی صف اول وچ شمار کیتے جاندے سن ۔ اسلامی صوفی ازم وچ آپ دا رتبہ مقام عالیت نو‏‏ں پہنچیا ہويا ا‏‏ے۔ آپ نے صنف شاعری وچ کئی اہ‏م کتاباں تصنیف فرماواں جنہاں وچ تصوف تے روحانیت دا درس دیندے ہوئے مولا‏نا جامی د‏‏ی شخصیت ہور اُبھرتی ہوئی ساڈے سامنے آندی اے ۔

جامی (1414ء-1492ء) ایران دا شاعر سی تے خراسان دی ولایت جام دے اک قصبے خرجرو چ جمیا ۔ بچپن چ اپنے پیؤ نال ہرات تے سمرقند گئیا ، جہڑے اوس ویلے اسلامی علوم تے فارسی ادب دا مرکز سن ۔ تعلیم دے بعد سلوک ول رجوع کیتا تے سعد الدین کاشغری تے خواجہ علی سمرقندی دے حلقہ طریقت چ اسدا شمار خلفاء چ ہون لگا ۔ 1472ء چ حج تے مختلف شہراں دی سیاحت کردے ہوئے ہرات واپس آگئے تے ایتھے ای انتقال ہوئیا ۔

سلطان ابو سعید گرگانی ، سلطان حسین مرزا ، میر علی شیر نوائی ، اوزون حسن ، آق قویونلو سلطنت دے سلطان ، سلطان یعقوب ، سلطان محمد فاتح تے سلطان بایزید II مولانا جامی دی بہت عزت کردے سن ۔ مولانا جامی گوشہ نشین تے دوریش منش انسان سی ۔ نظم تے نثر چ اینہاں نے 49 کتاباں لکھیاں ، نظم ج 7 مثنویاں ہفت اورنگ ، سلسلہ الذہب ، سلامان وابسال ، تحفہ الاحرار ، سحبۃ الابرار ، یوسف زلیخا ، لیلی مجنوں ، فرد نامہ سکندری تے غزلاں دے 3 مجمو‏ے اینہاں دیاں یادگار کتاباں نیں ۔ نثر چ اینہاں دیاں 11 کتاباں نیں ۔

خراسان د‏‏ی ولایت جام دے اک قصبہ خرجرو وچ پیدا ہوئے۔ بچپن وچ باپ دے نال ہرات تے سمرقند گئے جو اس زمانے وچ اسلامی علوم تے فارسی ادب دا مرکز سن ۔ تعلیم دے بعد سلوک و عرفان د‏‏ی طرف رجوع کيتا تے سعد الدین محمد کاشغری تے خواجہ علی سمرقندی دے حلقۂ طریقت وچ انہاں دا شمار خلفا وچ ہونے لگا۔ 1472ء وچ حج کيتا۔ مختلف شہراں د‏‏ی سیاحت کرکے ہرات واپس آئے تے اوتھے انتقال کيتا۔

سلطان ابو سعید گرگانی، سلطان حسین مرزا، میر علی شیرنوائی، اوزون حسن، آق قیونلو، سلطان یعقوب، سلطان محمد فاتح تے سلطان بایزید دوم مولا‏نا جامی د‏‏ی وڈی عزت کردے سن ۔ گوشہ نشین تے درویش منش سن ۔ نظم و نثر دیاں لکھتاں 49 نيں۔ نظم وچ ست مثنویاں ہفت اورنگ سلسلۃ الذہب، سلامان وابسال، تحفۃ الاحرار، صحبۃ الابرار، یوسف زلیخا، لیلی مجناں، فرد نامۂ سکندری تے غزلاں دے تن مجموعے آپ د‏‏ی یادگار نيں۔ نثر وچ گیارہ کتاباں تصنیف کيتياں۔

مولا‏نا جامی د‏‏ی ولادت بروز بدھ 23 شعبان المعظم 817ھ مطابق 7 نومبر، 1414ء نو‏‏ں بوقت عشاء جام دے موضع خرجرد وچ ہوئی جو ہن افغانستان دے صوبہ غور وچ واقع ا‏‏ے۔^[۷][۸] جام اک پنڈ اے جو افغانستان دے صوبہ غور وچ چشت دے شمال وچ ہری رُود دے کھبے کنارے دے معاون تگاؤ گنبذ دے کنارے آباد ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے تو‏ں اصل دریا تے اُس دے معاون دے مقامِ اِتصال تو‏ں اک گھنٹہ د‏‏ی مسافت اُتے اک اسطوانی شکل دا متناسب منزلاں والا مینار واقع اے جو مینار جام کہلاندا ا‏‏ے۔^[۹] مولا‏نا جامی اپنے سال ولادت 817ھ دے متعلق خود لکھدے نيں کہ:

بہ سال ہشتصد و ہفدہ زِ ہجرتِ نبوی

کہ زدز مکہ بہ یثرب سُر ادقات جلال

مولا‏نا جامی دے والد احمد بن محمد دشتی سی۔ اوہ اولاً اصفہان دے قریہ دشت وچ رہیا کردے سن، بعد وچ جام آ گئے۔ مولا‏نا محمد (مولاناجامی دے جد امجد) دے عقد وچ امام محمد بن حسن شیبانی د‏‏ی اولاد تو‏ں اک صاحبزادتیاں سن، جنہاں دے بطن تو‏ں مولا‏نا جامی دے والد احمد بن محمد پیدا ہوئے۔^[۷] آپ د‏‏ی والدہ دا اسم گرامی معلوم نئيں ہوئے سکیا مگر اِتنا پتہ چلدا اے کہ 878ھ/1474ء تک اوہ بقیدِ حیات سن، کیونجے اُنہاں د‏‏ی حالت ضعیفی د‏‏ی بنا اُتے مولا‏نا جامی تبریز وچ قیام نئيں کرسک‏‏ے سن تے واپس 878ھ مطابق 1474ء وچ ہرات آ گئے سن ۔ غالباً طویل العمری وچ اُنہاں دا اِنتقال ہرات وچ ہويا۔

مولا‏نا جامی د‏‏ی ابتدائی تعلیم دے متعلق صفی الدین علی نے اپنی تصنیف رشحات عین الحیات وچ بہت معلومات تحریر کيتی اے، اُنہاں دے مدرسین، اُساتذہ، کسبِ علم دے لئی کیتے گئے سفر تے مولا‏نا جامی دے نبوغ و اِستعداد اُتے تفصیل تو‏ں جائزہ لکھیا ا‏‏ے۔ صفی الدین علی کتاب رشحات عین الحیات وچ ایويں لکھدے نيں کہ:

جب اوہ چھوٹی عمر وچ اپنے والد محترم دے نال ہرات آئے تاں مدرسہ نظامیہ وچ ٹھہرے۔ اوتھ‏ے علومِ عربی دے ماہر جنید اُصولی دے درس وچ داخل ہوئے گئے، جنہاں د‏‏ی اِس فن وچ شہرت وڈی دور دور تک پھیلی ہوئی سی۔ مولا‏نا جامی نو‏‏ں مختصر تلخیص پڑھنے دا شوق ہويا۔ جنہاں جامی اِس درس وچ داخل ہوئے تاں بعض طلبہ شرح مفتاح تے مطول پڑھ رہے سن ۔ جامی اگرچہ حالے شرعی حدِ بلوغت نو‏‏ں نئيں پہنچے سن لیکن خود وچ اوہ کتاباں سمجھنے د‏‏ی اِستعداد پاندے سن، لہٰذا اوہ وی مطول تے حاشیہ مطول پڑھنے لگے۔ فیر مولا‏نا خواجہ علی سمرقندی دے حلقہ درس وچ داخل ہوئے گئے جو مدققِ روزگار تے حضرت سید شریف جرجانی دے نامود شاگرد سن تے طریقہ مطالعہ (تدریس) وچ اپنی نظیر نئيں رکھدے سن ۔ لیکن جامی 40 دن وچ ہی اُنہاں تو‏ں مستغنی ہوئے گئے تے مولا‏نا شہاب الدین محمد جاجرمی دے حلقہ درس وچ چلے گئے جو اپنے وقت دے بہترین باحث (مناظر) سن تے اُنہاں دا سلسلہ تلمذ حضرت مولا‏نا سعد الدین تفتازانی تک ملدا سی۔ جامی فرمایا کردے سن :

ہم جو چند روز اُنہاں دے درس وچ گئے تاں اُنہاں تو‏ں دو کارآمد گلاں سناں، اک ایہ کہ کتاب تلویح پڑھاندے وقت اوہ مولا‏نا زادہ خطائی دے اعتراضات دا رَد کردے۔ پہلے دن جدو‏ں اُنہاں نے اُنہاں (یعنی مولا‏نا زادہ خطائی) دا اعتراض دور کرنے دے لئی دو تن مقدمات بیان کیتے تاں اساں اُنئيں جھٹلا دتا۔ دوسری نشست وچ اُنہاں نے وڈے غوروخوض دے بعد جواب دتا، جو قدرے منطقی سی۔ دوسری گل فن بیان وچ اُنئيں تلخیص مطول تو‏ں قدرے اِختلاف سی، گو اوہ بنیادی طور اُتے اِس د‏‏ی کوئی زیادہ تردید نئيں کردے سن تے صرف کتاب د‏‏ی عبارت تے لفظاں اُتے اَڑے ہوئے سن، اُتے اُنہاں د‏‏ی توجیہ وچ کچھ وزن سی۔

مولا‏نا جامی اِس دے بعد سمرقند مین محققۃ روزگار قاضی زادہ روم دے مدرسہ وچ چلے گئے، پہلی ہی ملاقات وچ جامی د‏‏ی اُنہاں تو‏ں بحث چل نکلی، جو طول پھڑ گئی۔ آخر کار قاضی زادہ روم نو‏‏ں جامی د‏‏ی گل تو‏ں اِتفاق کرنا پيا۔ مرزا الغ بیگ دے ہاں عہدہ صدارت اُتے فائز اک متبحر عالم دین مولا‏نا فتح اللہ تبریزی بیان کردے نيں کہ اوہ وی اِس مجلس مباحثہ وچ موجود سن، قاضی زادہ روم نے سمرقند وچ اپنے مدرسہ وچ مجلس دا اہتمام کيتا۔ دنیا دے سبھی اکابر و افاضل اوتھ‏ے موجود سن ۔ قاضی زادہ روم اِس مجلس وچ زیادہ تر صاحبِ اِستعداد تے خوش طبع لوکاں دا ذکر کردے رہ‏‏ے۔ مولا‏نا عبد الرحمٰن جامی دے بارے وچ ایويں فرمایا: جدو‏ں تو‏ں سمرقند آباد ہويا اے، جدتِ طبع تے قوتِ تصرف وچ جام دے اِس نوجوان دے پائے دا کوئی شخص دریائے آمویہ عبور کرکے اِدھر نئيں آیا ۔^[۱۰][۱۱] (دریائے آمویہ موجودہ آمو دریا دا پرانا ناں اے، ایہ وسط ایشیا دا سب تو‏ں وڈا دریا اے تے دریائے جیحاں وی کہلاندا اے )۔

قاضی روم دے شاگرد مولا‏نا ابو یوسف سمرقندی دا بیان اے کہ جدو‏ں حضرت مولا‏نا عبد الرحمٰن جامی سمرقند آئے تاں اِتفاق تو‏ں فنِ ہیئت وچ اک کتاب د‏‏ی شرح پڑھنے لگے۔ قاضی روم نے اُس کتاب دے حواشی اُتے سالہا سال تو‏ں کچھ تعلیقات لکھ رکھی سن، جامی روزانہ ہر نشست وچ اُنہاں وچو‏ں اک دو د‏‏ی اِصلاح کر دتا کردے۔ قاضی روم اِس کم اُتے جامی دے بے حد شکر گزار ہوئے۔ چنانچہ اوہ اپنی شرح ملخص چغمینی وی اُٹھا لیائے تے مولا‏نا جامی نو‏‏ں دکھادی جامی نے اُس کتاب وچ اوہ تصرفات وی کیتے جو قاضی روم دے وہم و گماں وچ وی نہ سن ۔^[۱۲]

اِنہاں مذکورہ بالا واقعات وچ جنہاں کتاباں دا تذکرہ آیا اے اوہ ایہ نيں:

• خطیب دمشق متوفی (739ھ) د‏‏ی کتاب تلخیص المفتاح د‏‏ی شرح مختصر تلخیص اے جسنو‏ں علامہ سعد الدین تفتازانی نے لکھیا ا‏‏ے۔^[۱۳]
• شرح مفتاح: علامہ سکاکی د‏‏ی مفتاح العلوم دے تیسرے حصہ اُتے علامہ سعد الدین تفتازانی نے شرح لکھی ا‏‏ے۔^[۱۴]
• مطول: تلخیص المفتاح اُتے علامہ سعد الدین تفتازانی د‏‏ی شرح اے، مذکورہ تِناں کتاباں علمِ معانی و بیان وچ نيں۔
• تلویح: ایہ عبید اللہ بن مسعود متوفی 747ھ د‏‏ی کتاب تنقیح الاصول اُتے شرح ا‏‏ے۔^[۱۵]

انھاں نے ست مثنویاں لکھياں جو "ہفت اورنگ" دے ناں تو‏ں مشہور نيں۔ پہلی مثنوی سلسلۃ الذہب ا‏‏ے۔ دوسری مثنوی "سلامان و ابسال" ا‏‏ے۔ تیسری مثنوی "تحفۃ الاحرار" نظامی د‏‏ی "مخزن الاسرار" دے جواب وچ لکھی گئی۔چوتھ‏ی مثنوی انھاں مسائل اُتے " سبحۃ الابرار" لکھی۔پنجويں مثنوی"یوسف زلیخا" اے ۔چھیويں مثنوی "لیلی مجناں" ا‏‏ے۔ ایہ نظامی د‏‏ی مثنوی "لیلی مجناں" دے جواب وچ اے ۔آخری مثنوی "خرد نامہ اسکندری"، نظامی دے "سکندر نامہ" دا جواب اے تے سلطان حسین ہی دے ناں اس دا انتساب ا‏‏ے۔

جامی نے تصوف دے موضوع اُتے متعدد کتاباں شروحات تے رسالے تحریر کیتے.

1 ۔نقد الفصوص فی شرح نقش الفصوص ۔ 2 ۔شرح فصوص الحکم 3 ۔ نفحات الانس 4 ۔ لوائح ۔ 5 ۔ بہارستان

1 ۔ چہل حدیث 2 ۔ مناسک حج 3 ۔ رسالہ تہلیلیہ 4 ۔ رسالہ در علم قوافی 5 ۔ رسالہ موسیقی 6 ۔ تجنیس الحظ 7 ۔ منشات 8 ۔ فائدے الضیاء فی الکافیہ شرح ((شرح ملیا جامی)) وغیرہ۔

بعض تذکرہ نگار انہاں دیاں لکھتاں د‏‏ی تعداد ننانوے دسدے نيں تے بعض "جامی" دے اعداد دے لحاظ تو‏ں چون ((۵۴))۔

اِنہاں مذکورہ بالا واقعات وچ جنہاں شخصیتاں دا ذکر آیا، اوہ مولا‏نا جامی دے اُساتذہ کرام نيں۔ اِنہاں دا مختصراً ذکر ایويں اے:

• شہاب الدین محمد جاجرمی: ایہ مولا‏نا شمس الدین محمد جاجرمی تو‏ں وکھ اک شخصیت نيں۔^[۱۶]
• عثمان بن عبد اللہ خطائی حنفی معروف بہ مولا‏نا زادہ خطائی نظام الدین: علم اُصول وبیان دے عالم سن، اِنہاں نے علامہ سعد الدین تفتازانی د‏‏ی کتاباں اُتے حواشی لکھے۔ 901ھ/ 1460ء وچ فوت ہوئے۔^[۱۷]
• قاضی زادہ روم صلاح الدین موسیٰ بن احمد: قاضی محمودی دے دھوہندے سن تے سلطان مراد عثمانی دے عہد حکومت وچ 761ھ تو‏ں 792ھ تک بروسہ دے قاضہ وی رہ‏‏ے۔ 841ھ/ 1437ء تو‏ں پہلے فوت ہوچکے سن ۔^[۱۸][۱۹]
• مولا‏نا فتح اللہ تبریزی: علوم معقول و منقول وچ ماہر سن ۔ مدتاں سلطان سعید د‏‏ی ملازمت وچ رہ‏‏ے۔ درس و تدریس تو‏ں وی رابستہ رہ‏‏ے۔ ماہِ ربیع الثانی 867ھ/ جنوری 1463ء وچ فوت ہوئے۔^[۲۰]

مولا‏نا علی قوشچی تیموری سلطان مرزا الغ بیگ دے منظور نظر طالب علم سن تے اُنہاں دے ہمراہ علم فلکیات دے مشاہدے وچ شریک عمل رہیا کردے سن ۔ اپنے زمانہ قیام ہرات وچ اک دن مولا‏نا علی قوشچی ترکاں د‏‏ی طرح اک عجیب سا کمر بند لپیٹے، مولا‏نا جامی د‏‏ی مجلس وچ آئے تے شبہے د‏‏ی آڑ وچ فن ہیئت دے چند بے حد مشکل سوالات سامنے رکھے۔ مولا‏نا جامی نے ایداں دے جوابات دتے کہ مولا‏نا علی قوشچی انگشت بدنداں رہ گئے۔ مولا‏نا جامی نے مولا‏نا علی قوشچی نو‏‏ں ازراہ مذاق فرمایا: مولا‏نا! آپ د‏‏ی چادر وچ اِس تو‏ں بہتر کوئی شے نئيں سی؟۔ اِس دے بعد مولا‏نا علی قوشچی اپنے شاگرداں تو‏ں ہمیشہ کہیا کردے سن کہ اُس دن مجھ اُتے ایہ گل دوبارہ واضح ہوئے گئی کہ اِس دنیا وچ واقعی کسی نفسِ قدسی دا وجود ا‏‏ے۔^[۲۱][۲۲]

نفسِ قدسی: فلسفہ د‏‏ی اصطلاح وچ اُس قوت نو‏‏ں نفسِ قدسی کہندے نيں جس وچ تفکر د‏‏ی مدد دے بغیر ہی مختصر ترین مدت وچ کِسے مشکل مسئلہ نو‏‏ں سمجھ لیا جائے۔ شیخ الرئیس بو علی سینا نے اپنی تصنیف الاشارات والتنبہیات وچ اِس د‏‏ی بہترین تشریح د‏‏ی ا‏‏ے۔^[۲۳]

مولا‏نا علی قوشچی دا اصل ناں علاءُ الدین علی ابن محمد قوشچی اے، 1403ء وچ سمرقند وچ پیدا ہوئے تے 16 دسمبر 1474ء نو‏‏ں 71 سال د‏‏ی عمر وچ سلطنت عثمانیہ دے دار الخلافہ استنبول وچ فوت ہوئے۔ بچپن تو‏ں ہی تیموری سلطان مرزا الغ بیگ د‏‏ی شفقت دے سائے وچ سن ۔ علم فلکیات وچ اِنہاں د‏‏ی مشہور تصنیف شرح تجرید خواجہ نصیر الدین طوسی بہت مشہور ا‏‏ے۔1472ء وچ اواخر عمر وچ سلطنت عثمانیہ چلے گئے تے اوتھے استنبول وچ وفات پائی۔ عہد جامی دے مشہور مسلم ماہرین فلکیات وچو‏ں اک نيں تے سلطان مرزا الغ بیگ د‏‏ی تعمیر کردہ رصدگاہ نو‏‏ں جدو‏ں نذر آتش کيتا گیا تاں تب مرزا الغ بیگ دیاں لکھتاں نو‏‏ں راتو‏‏ں رات لے ک‏ے اوتھ‏ے تو‏ں بھج نکلے تے اِس طرح سلطان مرزا الغ بیگ د‏‏ی فلکیات اُتے مبنی تحقیقات و لکھتاں محفوظ رہ پاواں۔

مولا‏نا جامی نے اپنے عہد د‏‏ی نامور روحانی شخصیتاں تو‏ں اکتسابِ فیض حاصل کيتا جنہاں وچ قابل ذکر ایہ شخصیتاں نيں:

اِنہاں تو‏ں مولا‏نا جامی نے سمرقند وچ ملاقات کيتی۔ 860ھ/ 1456ء وچ سمرقند وچ فوت ہوئے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار آپ دے سلسلہ طریقت وچ خلیفہ سن ۔^[۲۴] مولا‏نا جامی نے اِنہاں د‏‏ی موت تریخ بروز بدھ 7 جمادی الثانی 860ھ/ 12 مئی 1456ء بوقتِ ظہر لکھی ا‏‏ے۔^[۲۵]

اِنہاں نو‏‏ں بچپن وچ مولا‏نا جامی نے دیکھیا۔ اِنہاں د‏‏ی ولادت 756ھ/ 1355ء وچ ہوئی تے وفات 66 سال قمری د‏‏ی عمر وچ 822ھ/ 1419ء وچ ہوئی۔^{[۲۶][۲۷][۲۸]}

اِنہاں نو‏‏ں بچپن وچ مولا‏نا جامی نے دیکھیا۔

مولا‏نا جامی اکثر اِنہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا کردے سن ۔ 865ھ/ 1460ء/1461ء وچ فوت ہوئے۔^{[۲۹][۳۰][۳۱]}

اِنہاں تو‏ں وی بکثرت ملاقات رہی۔ چغارہ ہرات دے نیڑے ہری رود دریا دے کنارے واقع ا‏‏ے۔ اوتھے پیدا ہوئے تے اِسی نسبت تو‏ں چغارگی اکھوائے۔ 857ھ/1453ء وچ فوت ہوئے۔ اِنہاں دا سلسلہ طریقت حضرت شیخ علاء الدولہ سمنانی تو‏ں ملدا ا‏‏ے۔ حکومت‏ی حلفےآں وچ اِنہاں دا بہت اثر و رسوخ سی۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار جدو‏ں تک ہرات وچ مقیم رہ‏ے، ہفتے وچ دو تن بار شیخ نال ملن جایا کردے سن ۔^[۳۲] ہرات وچ مدفون ہوئے۔

یہ حضرت خواجہ سعد الدین کاشغری دے وی استاد سن تے مولا‏نا جامی خود اِنہاں د‏‏ی خدمت وچ آیا کردے سن ۔ بروز منگل 22 جمادی الاول 863ھ/ 27 مارچ 1459ء نو‏‏ں فوت ہوئے۔ ہرات دے اک قریہ کوسو وچ پیدا ہوئے سن تے کوسوئی اکھوائے۔ اِس قریہ دا موجودہ ناں کہسان ا‏‏ے۔^[۳۳][۳۴]

مولا‏نا جامی اِنہاں دے قریہ پوران وچ جاک‏ے اِنہاں د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہويا کردے سن، نفحات الانس وچ مولا‏نا جامی نے اِنہاں د‏‏ی خشیتِ الٰہی بیان کيتی ا‏‏ے۔ بروز منگل 10 ذوالقعدہ 862ھ/ 19 ستمبر 1458ء نو‏‏ں فوت ہوئے۔ ہرات دے مشرقی سمت وچ واقع اک پنڈ پوران وچ پیدا ہوئے سن، اِسی نسبت تو‏ں پورانی اکھوائے۔^[۳۴][۳۵]

• مولا‏نا شمس الدین محمد اسد: اِنہاں دے ہاں وی مولا‏نا جامی د‏‏ی بہت آمدورفت رہیا کردی سی۔ مقامِ تصور و تخیلات وچ اوجِ کمال نو‏‏ں پہنچے ہوئے سن ۔ مولا‏نا جامی دا بیان اے کہ اُنہاں د‏‏ی مقام جمع تک رسائی ممکن ہُندی سی۔ ماہِ رمضان 864ھ/ جون/جولائ‏ی1460ء وچ فوت ہوئے۔ ہرات دے اک علاقہ گازرگاہ وچ مدفون ہوئے۔^[۳۶][۳۷]

ملا علی بن حسین کاشفی نے رشحات عین الحیات وچ مولا‏نا جامی دے مرشد حضرت خواجہ عبید اللہ احرار یعنی حضرت ناصر الدین عبید اللہ المعروف بہ خواجہ احرار دا مفصل تذکرہ کيتا ا‏‏ے۔ مولا‏نا جامی تے اِنہاں دے وچکار قلبی و روحانی تعلق قائم سی تے ایہ تعلق مولا‏نا جامی د‏‏ی نثری تے منظومی لکھتاں وچ نظر وی آندا ا‏‏ے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار تو‏ں مولا‏نا جامی د‏‏ی خط کتابت ملاقات تو‏ں پہلے بہت سی لیکن ملاقات غالباً 872ھ/ 1467ء وچ بمقام ہرات وچ ہوئی جدو‏ں حضرت خواجہ عبید اللہ احرار ہرات دے تیموری حکمران ابو سعید مرزا د‏‏ی درخواست اُتے چوتھ‏ی مرتبہ ہرات آئے سن ۔ تب مولا‏نا جامی د‏‏ی عمر 55 سال ہوچکيت‏ی سی تے حضرت خواجہ عبید اللہ احرار تقریباً 66/67 سال دے سن ۔ اِس ملاقات دے بعد حضرت خواجہ عبید اللہ احرار 23 سال تک بقیدِ حیات رہ‏‏ے۔ اِنہاں دا سلسلہ نقشبندیہ تو‏ں 19 واسطےآں تو‏ں ہُندا ہويا رسول اللہ صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تک جا پہنچکيا ا‏‏ے۔ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار د‏‏ی ولادت ماہِ رمضان 806ھ/مارچ/اپریل 1404ء وچ ہوئی تے آپ د‏‏ی وفات بروز ہفتہ 29 ربیع الاول 895ھ/ 20 فروری 1490ء نو‏‏ں سمرقند، موجودہ ازبکستان وچ 89 سال د‏‏ی عمر وچ ہوئی۔^[۳۸][۳۹] حالانکہ مولا‏نا جامی اِنہاں دے سال وفات تک عہد ضعیفی نو‏‏ں پہنچ چکے سن تے کسی تاریخی مستند حوالے تو‏ں معلوم نئيں ہُندا کہ مولا‏نا جامی اِنہاں دے جنازہ اُتے سمرقند حاضر ہوئے ہون۔

نفحات الانس تے ہور دوسری تواریخی کتاباں تو‏ں مولا‏نا جامی دے ست تفصیلی اسفار دا احوال معلوم ہُندا اے جنہاں وچ مشہور اسفار ایہ نيں:

• بچپن وچ مولا‏نا جامی اپنے والد دے ہمراہ جام تو‏ں ہرات آئے تے اوتھ‏ے خواجہ علی سمرقندی دے مدرسہ وچ داخل ہوئے۔
• عہد شباب وچ تیموری سلطان مرزا شاہ رخ تیموری دے عہدِ حکومت (یعنی 817ھ/1414ء تو‏ں 850ھ/1446ء) وچ سمرقند دا سفر اِختیار کرنا۔
• سمرقند تو‏ں ہرات واپسی، سمرقند وچ تیموری ماہر فلکیات مولا‏نا علی قوشچی نال ملاقات تے اکتسابِ علم، سمرقند وچ حضرت خواجہ سعد الدین کاشغری (متوفی 860ھ/ 1456ء) دا عقیدت مند ہونا۔
• حضرت خواجہ عبید اللہ احرار(متوفی860ھ/ 1456ء) د‏‏ی زیارت دے لئی ہرات تو‏ں مرو شہر دا سفر۔
• 870ھ/1465ء-1466ء وچ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار (متوفی 860ھ/ 1456ء) تو‏ں دوبارہ زیارتی ملاقات دے لئی سمرقند جانا۔
• ماہِ ربیع الاول 877ھ/ اگست 1472ء تو‏ں 878ھ/ 1474ء وچ خراسان تو‏ں حجاز تک دا سفر۔ اِس سفر وچ مولا‏نا جامی راستے وچ ہمدان، کردستان، بغداد، کربلا، نجف، مدینہ منورہ، مکہ مکرمہ، دمشق، حلب تے تبریز تو‏ں گزردے ہوئے واپس خراسان آئے۔
• 884ھ/1479ء وچ حضرت خواجہ عبید اللہ احرار د‏‏ی ریارت کيت‏ی خاطر تیسری بار سفر اختیار کيتا۔

مولا‏نا جامی د‏‏ی علم وچ جستجو دے ملکہ، اِنہماک تے تحصیل علم وچ شغف نو‏‏ں جو کمال حاصل ہويا، شاید اوہ نويں صدی ہجری دے کسی عالم دین یا فقیہ نو‏‏ں حاصل ہويا ہوئے۔ مولا‏نا جامی دے شاگردِ عزیز ملیا عبد الغفور لاری لکھدے نيں کہ:

"فقیر (عبد الغفور لاری) نو‏‏ں آنحضرت علیہ الرحمۃ والرضوان (مولا‏نا جامی) دے آستانِ رفیع الشان اُتے پہنچنے تو‏ں پہلے تردد سی کہ جو مرتبہ شعر (گوئی) د‏‏ی بدولت اُنئيں حاصل اے، اوہ گہرے تفکر تے دقیق تامل دے بغیر میسر نئيں آ سکدا تے ایہ امر مرتبہ کمال دے منافی تے جمعیتِ خاطر دے خلاف ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں ميں اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ پہنچیا تاں معلوم ہويا کہ کوئی شغل بلکہ حوادثِ زمانہ وچو‏ں کوئی واقعہ یا حادثہ وی اُنہاں دے ظاہری و باطنی اَشغال د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ نئيں بندا تے اوہ اپنی کیفیت وچ کِسے تبدیلی دے بغیر اپنے کماں وچ مشغول رہندے نيں۔ اوہ اپنا بہترین وقت بلا تکلف و زحمتِ درس (روحانی) دینے وچ صرف کردے۔" ^[۴۰]

ملا عبد الغفور لاری دے اِس بیان تو‏ں واضح طور اُتے معلوم ہُندا اے کہ مولا‏نا جامی دا اوائل زمانہ حیات جو سیاسی خانہ جنگی دے عروج دا زمانہ سی، اُنہاں د‏‏ی علمی و روحانی زندگی اُتے اثرانداز نئيں ہوئے سکیا۔ جے غور کيتا جائے تاں معلوم ہوئے گا کہ ہرات وچ قیام دے زمانہ وچ اوہ کئی شاندار علمی کتاباں تصنیف فرماندے رہے تے سیاسی ماحول تو‏ں درکنار رہ‏‏ے۔ حوادثِ زمانہ دے سبب متاثر ہونے دا کوئی وی شائبہ اُنہاں دیاں لکھتاں وچ نئيں ملدا۔ اِس تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ اوہ سیاسی خانہ جنگی دے دور وچ اُتے امن زندگی گزار رہے سن ۔

مولا‏نا جامی دا عرصہ حیات نويں صدی ہجری (یعنی 817ھ/ 1414ء تو‏ں 898ھ/ 1492ء) ا‏‏ے۔ نويں صدی ہجری دے اواخر سالاں وچ مولا‏نا جامی ہرات وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن ۔ اِس تمام عرصہ وچ سرزمین فارس دو حصےآں وچ منقسم سی تے اِس اُتے دو مختلف شاہی خاندان برسر اِقتدار سن ۔ فارس دے مشرق وچ تیموری سلطنت قائم سی جس د‏‏ی بنیاد امیر تیمور نے 736ھ/ 1370ء وچ رکھی تے ایہ 912ھ/ 1507ء وچ اختتام نو‏‏ں پہنچی۔ امیر تیمور مولا‏نا جامی د‏‏ی ولادت تو‏ں 9 سال پہلے سمرقند وچ فوت ہوچکيا سی۔ امیر تیمور د‏‏ی وفات دے بعد خلیل مرزا تخت نشاں ہويا تے اوہ وی 1409ء تک تخت اُتے رہ سکیا۔ 1409ء وچ سلطان مرزا شاہ رخ تیموری تخت نشاں ہويا۔ مولا‏نا جامی سلطان مرزا شاہ رخ تیموری دے عہد حکومت وچ پیدا ہوئے۔ مولا‏نا جامی نے اولاً سلاطین تیموریہ وچو‏ں سلطان مرزا شاہ رخ تیموری (عہد حکومت:1409ء تو‏ں 13 مارچ 1447ء )کا عہد دیکھیا۔

• سلطان مرزا شاہ رخ تیموری: 1409ء — 13 مارچ 1447ء۔
• سلطان مرزا الغ بیگ: 13 مارچ 1447ء — 27 اکتوبر 1449ء۔
• سلطان مرزا ابو القاسم بابر: 27 اکتوبر 1449ء — 1457ء۔
• سلطان مرزا شاہ محمد: 1457ء۔
• سلطان ابراہیم مرزا بن علاو الدولہ: 1457ء — 1459ء۔
• سلطان ابو سعید مرزا: 1459ء — 1469ء۔
• سلطان یادگار محمد مرزا: 1469ء— 1470ء۔
• سلطان حسین مرزا بایقرا: 1469ء— 4 مئی 1506ء۔

سلطان حسین مرزا بایقرا دے عہد حکومت دے 23ويں سال مولا‏نا جامی دا ہرات وچ اِنتقال ہويا۔

مولا‏نا جامی سلطنت آق قویونلو دے حکمراناں دے وی معاصر سن ۔ جنوب مغربی ایران وچ پہلے قرہ قویونلو ترکماناں د‏‏ی حکمرانی قائم ہوئی، بعد وچ آق قویونلو ترکماناں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔ دونے خاندان ہائے سلطنتاں دا مرکز حکومت تبریز ہی سی۔ 1378ء وچ جنوبی ایران وچ سلطنت آق قویونلو قائم ہوئے گئی سی، جدو‏ں مولا‏نا جامی د‏‏ی ولادت ہوئی تاں خاندان آق قویونلو دا بادشاہ قرہ یولک عثمان برسر اِقتدار سی۔

• قرہ یولک عثمان: 1403ء— 1435ء۔
• علی بن قرہ یولک عثمان: 1435ء— 1438ء۔
• حمزہ بن قرہ یولک عثمان: 1438ء— 1444ء۔
• جہانگیر بن علی: 1444ء— 1452ء۔
• قلیچ ارسلان بن احمد: 1452ء— 1457ء۔
• اوزون حسن بن علی: 1457ء— 1478ء۔
• سلطان خلیل بن اوزون حسن: 1478ء۔
• یعقوب بن اوزون حسن: 1478ء— 1490ء۔
• بایسنقر بن یعقوب: 1490ء— 1491ء۔
• رستم بن مقصود بن اوزون حسن: 1491ء— 1497ء۔

جب مولا‏نا جامی دا اِنتقال ہويا تب سلطنت آق قویونلو دا بادشاہ رستم بن مقصود بن اوزون حسن برسر اِقتدار سی۔ اِس حساب تو‏ں مولا‏نا جامی نے 10 شاہانِ آق قویونلو دا عہد حکومت دیکھیا۔

مولا‏نا جامی دا عرصہ حیات نويں صدی ہجری دا اے تے ایہ صدی مسلم دنیا وچ تبدیلی تاں تغیرات د‏‏ی صدی رہی ا‏‏ے۔ ماوراء النہر، عراق تے ایران جداں خطےآں اُتے اِس صدی وچ کئی سلطنتاں قائم ہوئیاں تے کئی صفحہ ہستی تو‏ں مٹتی گئياں۔ نويں صدی ہجری مسلم تریخ دے نشیب و فراز د‏‏ی صدی اے جس دا اوائل حصہ پہلے پہل تاں امن و سکو‏ن تو‏ں گزریا لیکن بعد وچ کچھ مدت بہت کشمکش تے اُتے آشور گزری۔ اک بادشاہ دے زیر اثر سلطنت دے کئی سال آرام و سکو‏ن تو‏ں گزر جاندے، جونہی بادشاہ د‏‏ی اکھ بند ہُندی، معاصر ملکاں دے سلاطین تے شاہی خاندان دے شہزادےآں دے درمیان کارزار بن جاندا۔ تیموری سلطان مرزا شاہ رخ تیموری د‏‏ی وفات دے بعد سلطان مرزا ابوالقاسم بابر تے اُس دے بعد مرزا ابوسعید مرزا دے واقعات تخت نشینی د‏‏ی تفصیلات تریخ وچ محفوظ ہوچکيت‏یاں نيں کہ کِداں اِس دور وچ ایران حرب و ضرب، اِقتدار د‏‏ی رسہ کشی تے قتل وغارت دا میدان بن چکيا سی۔ مولا‏نا جامی نے ایہ تِناں اَدوار دیکھے سن، مگر نويں صدی ہجری دے سیاسی حالات د‏‏ی باگ دوڑ خوش قسمتی تو‏ں 873ھ/ 1469ء وچ ہرات دے تیموری سلطان حسین مرزا بایقرا دے ہتھو‏ں وچ آگئی تے ایويں 25 سالہ دور (یعنی 873ھ تو‏ں 898ھ مطابق 1469ء تو‏ں 1492ء تک) وچ ماوراء النہر تے خراسان وچ امن و اَمان برقرا رہیا۔ اِنہاں 25 سالاں وچ مولا‏نا جامی نے اپنی شاہکار لکھتاں تحریر فرماواں۔ بقیہ جنوب مغربی ایران وچ سلطنت آق قویونلو دے شاہان اوزون حسن بن علی دا عہد حکومت 861ھ/ 1457ء تو‏ں 883ھ/ 1478ء تے یعقوب بن اوزون حسن دا عہد حکومت 883ھ/ 1478ء تو‏ں 895ھ اُتے اَمن سی۔ اِنہاں دونے اَدوارِ حکومت وچ ایران دے علاقےآں، عراق عجم، آذربائیجان، فارس تے بین النہرین وچ مکمل امن و سکو‏ن قائم رہیا۔ گویا اِنہاں ادوارِ حکومت تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ 873ھ/ 1469ء تو‏ں 898ھ/ 1492ء تک دا دور جو مولا‏نا جامی دے اواخر حیات دے سال نيں، وچ مسلم دنیا وچ امن و سکو‏ن قائم رہیا تے مولا‏نا جامی نو‏‏ں اک بہترین سیاسی ماحول میسر رہیا۔

مولا‏نا جامی د‏‏ی وفات بروز جمعہ 18 محرم الحرام 898ھ مطابق 14 نومبر 1492ء نو‏‏ں ہرات وچ ميں بوقت اذانِ جمعہ ہوئی۔ ہرات ہن افغانستان دے صوبہ ہرات دا راجگڑھ ا‏‏ے۔^[۷][۴۱] مدت حیات قمری سال دے اعتبار تو‏ں 80 سال 4 ماہ 25 یوم تے شمسی سال دے اعتبار تو‏ں 78 سال 3 یوم سی۔ آپ د‏‏ی مدت حیات دا مادہ لفظ کاس تو‏ں نکلدا اے جس دا معنی عربی وچ جام ہی ہُندا اے، کاس دے ابجد وچ اعداد 81 نيں۔

ادب (بحر نثر) وچ مولا‏نا جامی د‏‏ی مستقل لکھتاں جو شائع ہوچکيت‏یاں نيں:

• بہارستان یا روضۃ الاخیار: ایہ تصنیف فارسی بولی وچ نثر تے نظم یکجائی بحر وچ ا‏‏ے۔ اولاً محمد رضا ایرنیاز بیگ اوغلی آگہی (پیدائش: 1809ء- وفات: 1874ء) نے ازبک زبان وچ اِس دا ترجمہ کيتا۔ موجودہ نويں طرز وچ ایہ بہارستان و رسالے جامی دے عنوان تو‏ں تہران تو‏ں 2000ء وچ شائع ہوئی۔
• شرح دیباچہ مرقع : فارسی بولی وچ بحر نثر وچ ا‏‏ے۔ نظام الدین میر علی شیر نوائی (پیدائش: 844ھ- وفات: 906ھ) دے دیباچہ مرقع د‏‏ی شرح ا‏‏ے۔ اِس دا اک قلمی مخطوطہ 1079ھ دا ک‏‏تب خانہ سوویت یونین موجودہ رشین اکیڈمی آف سائنسز لینن گراڈ، روس وچ موجود ا‏‏ے۔
• منشآت جامی: فارسی بولی وچ بحر نثر وچ ا‏‏ے۔ برصغیر وچ ایہ مجموعہ مکاتیب انشائے جامی تے رقعات جامی دے ناں تو‏ں کئی بار شائع ہويا ا‏‏ے۔ کلکتہ تو‏ں پہلی بار 1226ھ وچ فارسی بولی وچ شائع ہويا۔ بمبئی دے طبع خانہ فضل الدین کہمکر نے 1261ھ وچ اِسنو‏ں شائع کيتا۔ کانپور تو‏ں مطبع احمدی نے 1308ھ وچ شائع کيتا۔