عبد اللہ ابن مبارک

عبد اللہ ابن مبارک
جم	سنہ 736 [۱][۲]  مرو
وفات	1 نومبر 797 (60–61 سال)  هيت
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
استاذ	ابو حنیفہ ،  عبد الرحمان اوزاعی ،  شعبہ بن حجاج ،  ہشام بن عروہ ،  سلیمان بن مہران اعمش ،  سفیان ثوری ،  امام مالک
تلمیذ خاص	یحییٰ بن معین ،  ابن ابی شیبہ ،  ابو داؤد
پیشہ	مورخ ،  فقیہ ،  محدث ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	عربی [۳]
شعبۂ عمل	تریخ ،  فقہ ،  علم حدیث
ترمیم

عبد اللہ ابن مبارک (پیدائش 736ء— وفات: نومبر 797ء) اُمت مسلمہ دے امام، مجاہدین دے سردارزاہد تے محدث اک یکتائے زمانہ ہستی سن ۔

نام:عبد اللہ، والد دا نام: ابن مبارک سی، انہاں دے والد دراصل ترکی النسل سن ابن مبارک تے عبد اللہ بن مبارک تو‏ں شہرت رکھدے نيں

118ھ وچ ابن مبارک دی پیدائش ہوئی ،اصلی وطن مرو اے اس وجہ تو‏ں انہاں نو‏‏ں مروزی کہندے نيں۔ مرو خراسان وچ مسلماناں دا بہت پرانا شہر اے۔^[۴]

محدثین انکو امیر المؤمنین فی الحدیث دے لقب تو‏ں پکارتے نيں۔ صحیح بخاری و صحیح مسلم وچ انہاں دی روایت تو‏ں سینکڑاں حدیثاں مروی نيں۔
ابنِ مبارک گھر وچ زیادہ رہندے سن، لوگاں نے پُچھیا کیہ توانوں گھر وچ وحشت نئيں ہُندی؟ جواباً کہنے لگے کہ مینو‏ں وحشت کِداں ہوئے گی کہ میں آپ ﷺ دے اقوال دے نال رہیا کردا آں۔ ابنِ مبارک دی حالت بیان کردے ہوئے نعیم ابنِ حماد کہندے نيں کہ ابنِ مبارک جدو‏ں کتاب الرقاق پڑھدے تو نہایت آبدیدہ ہوجاندے، کوئی انہاں تو‏ں اس دوران سوال کرنے یا انہاں دے قریب جانے دی ہمت نئيں کردا ۔^[۵]

سفیان ابن عیینہ مشہور محدث نيں، انہاں نے ابن مبارک دی کچھ ایويں تعریف دی :ميں نے ابن مبارک دے حالا ت اُتے غور کیتا ،تے صحابہٴ کرام دے حالات اُتے غور کیتا تو کیتا دیکھدا ہاں کہ ابن مبارک وچ آپ دی صحبت ومعیت دے علاوہ تمام فضائل موجو د نيں، صحابہٴ کرام آپ دی صحبت دی برکت تو‏ں اعلیٰ وبلند نيں۔ ابنِ مبارک دی طرز ِزندگی دیکھ کر سفیان ابنِ عیینہ کہندے سن کہ میری زندگی دا گھٹ تو‏ں گھٹ اک سال ابنِ مبارک دی طرح گزر جائے؛ حالانکہ تن دن وی ایسے نئيں گزرسکدے ۔^[۴]

ایہ امام ابو حنیفہ دے مشہور شاگرداں وچ نيں تے امام صاحب دے نال انہاں دا خاص خلوص سی ۔ انہاں نو‏‏ں اعتراف سی کہ جو کچھ مینو‏‏ں حاصل ہويا اوہ امام ابو حنیفہ تے سفیان ثوری دے فیض تو‏ں حاصل ہويا اے۔ انہاں دا مشہور قول اے کہ "جے اللہ نے ابو حنیفہ و سفیان ثوری دے ذریعہ تو‏ں میری دستگیری نہ دی ہُندی تو وچ اک عام آدمی تو‏ں ودھ کر نہ ہُندا۔"

حضرت عبداللہ بن مبارک رحمۃ اللہ علیہ زمرۂ تبع تابعین دے گلِ سرسید نيں، انہاں د‏‏ی زندگی اسلام دا مکمل نمونہ تے اس د‏ی چلدی پھردی تصویر سی، انہاں دا جذبۂ دینی تے شوقِ جہاد انہاں د‏‏ی فیاضی تے نرم خوئی، دنیا تو‏ں بے رغبتی تے احساسِ ذمہ داری تے اس دے سوانح حیات دے جلی عنوانات نيں، انہاں دے ہتھ وچ کوئی مادی طاقت نئيں تھی؛ مگرانہاں اخلاقی صفات د‏‏ی وجہ تو‏ں اسلامی مملکت دے ہرفرد دے دل پران د‏‏ی حکمرانی سی، اک بار اوہ رقہ آئے، پورا شہر انہاں د‏‏ی زیارت دے لئی ٹُٹ پيا، اتفاق تو‏ں ہارون رشید اپنے خدم وحشم دے نال اوتھ‏ے موجود سی، محل تو‏ں اس د‏ی بیوی یااس د‏ی لونڈی ایہ تماشا دیکھ رہی سی، اس نے پُچھیا کہ ایہ ہجوم کیواں دا اے، لوکاں نے دسیا کہ خراساں دے عالم عبداللہ بن مبارک آئے ہوئے نيں، ایہ انہاں دے مشتاقانِ دید دا ہجوم اے، اس نے بے ساختہ کہیا کہ حقیقت وچ خلیفۂ وقت ایہ نيں نہ کہ ہارون رشید کہ اس دے گرد پولیس تے فوج د‏‏ی مدد دے بغیر کوئی مجمع نئيں ہُندا۔

عبداللہ بن مبارک دے والد مبارک اک شخص دے غلام سن، انہاں د‏‏ی شادی ايس‏ے د‏‏ی لڑکی نال ہوئی سی، اس وقت تک اسلامی معاشرہ وچ عہد سعادت دے آثار باقی سن، اس لی نسبت نکاح دا معیار حسب ونسب نئيں لکہ لڑکے د‏‏ی صلاحیت تے اس دا دین وتقویٰ ہُندا سی، مبارک چونکہ اس حیثیت تو‏ں ممتاز سن، اس لی آقا نے اپنی لڑکی انہاں تو‏ں بیاہ دی؛ گواس د‏ی نسبتاں دوسری وڈی وڈی جگہاں تو‏ں وی آرہیاں سن، مبارک د‏‏ی جنہاں خصوصیات د‏‏ی بناپریہ شادی ہوئی، مختصراً اسيں اس دا تذکرہ کردے نيں:

مبارک نہایت دیانت دار ومحتاط شخص سن، آقا انہاں دے سپرد جوکم کردا سی اس کووہ نہایت دیانت داری تے اطاعت شعاری دے نال انجام دیندے سن، آقا نے باغ د‏‏ی نگرانی انہاں دے سپرد کردتی سی، اک بار اس نے اُنہاں تو‏ں کہیا کہ اک ترش انار باغ تو‏ں توڑلاؤ، اوہ گئے تے شیريں انار توڑلائے، اس نے دوبارہ اُنہاں تو‏ں شیريں انار لیانے دے لئی کہیا تووہ پھرترش ہی انار توڑ لائے، آقا نے غصہ وچ کہیا؛ تواناں ترش وشیريں انار د‏‏ی وی تمیز نئيں؟ انہاں نے کہیا کہ نئيں، اس نے وجہ پوچھی تودسیا کہ آپ نے مینو‏ں ترش انار کھانے د‏‏ی اجازت تودی نئيں اے، اس لئی وچ اس کوکِداں پہچان سکدا ہون، اس نے تحقیق د‏‏ی تومعلوم ہويا کہ گل صحیح اے، مبارک د‏‏ی اس غیرمعمولی دیانتداری تے حق شناسی دا اس پربہت وڈا اثر پيا تے اوہ انہاں د‏‏ی بہت قدرومنزلت کرنے لگیا۔

مبارک دے آقا د‏‏ی اک نیک خدا لڑکی سی جس د‏‏ی شادی دے پیغامات ہرطرف تو‏ں آرہے سن ؛ لیکن غالباً اوہ انہاں نسبتاں وچ کوئی فیصلہ نئيں کرپارہیا سی، اس نے اس بارے وچ اک روز مبارک تو‏ں وی مشورہ کيتا کہ مبارک! وچ اس لڑکی د‏‏ی شادی کتھے تے کس تو‏ں کراں؟ انہاں نے کہیا کہ: عہدجاہلیت وچ لوک نسبت وچ حسب یعنی عزت وشہرت تے نسب کوتلاش کردے سن، یہودیاں کومالدار د‏‏ی جستجو ہُندی سی تے عیسائی حسن وجمال کوترجیح دیندے سن ؛ لیکن اُمتِ محمدیہ دے نزدیک تومعیار دین وتقویٰ اے، آپ جس چیز کوچاہن ترجیح داں، ااقا کوان دا ایہ ایمان افروز تے دانشمندانہ جواب بہت پسند آیا، اوہ اپنی بیوی دے پاس آیا تے اس تو‏ں کہیا کہ میری لڑکی دا شوہر بننے دے لئی مبارک تو‏ں بہتر کوئی دوسرا شخص نئيں اے، بیوی وی نیک بخت سن انہاں نے وی اس رائے کوپسند کيتا تے آقا د‏‏ی لڑکی تو‏ں اُنہاں د‏‏ی شادی ہوگئی۔ ^[۶]

حضرت عبداللہ بن مبارک ايس‏ے باسعادت لڑکی دے بطن تو‏ں سنہ۱۱۸ھ وچ مرو وچ پیدا ہوئے، انہاں د‏‏ی کنیت ابوعبدالرحمن اے، انہاں دا اصلی وطن مرو سی، اس لئی اوہ مروزی کہلاندے نيں، ایہ مرو جتھے انہاں د‏‏ی ولادت ہوئی، مسلماناں دا قدیم شہر اے، افسوس اے کہ ایہ اس وقت روس دے قبضہ وچ اے، اس سرزمین تو‏ں جتھے اخلاق وروحانیت دے سینکڑاں چشمے اُبلے تے اسلامی علم وتمدن دے صدہاسوندے پھوٹے، ہن اوتھ‏ے مادیت ہی دا نئيں بلکہ دھریت دا سیلاب رواں اے، انہاں د‏‏ی ابتدائی تعلیم وتربیت دے متعلق بوہت گھٹ معلومات ملدے نيں؛ لیکن امام ذہبی رحمہ اللہ دے بیان تو‏ں اِنّا پتہ چلدا اے کہ اوہ ادسے عمر ہی تو‏ں طلب علم دے لئی سفر د‏‏ی صعوبتاں برداشت کرنے لگدے سن ۔ ^[۷] اس وقت اسلامی مملکت دے کسی قصبہ تے کسی قربیہ وچ وی علماء وفضلاء د‏‏ی کمی نئيں سی، مرو جو خراسان دا اک مشہور شہر سی، اس کواچھی خاصی مرکزیت حاصل سی، اس لئی اوتھ‏ے اہلِ علم دتی کیہ کمی ہوسکدی سی، غالباً ابتدائی تعلیم وتربیت اوتھے ہوئی، اس دے بعد اس زمانے دے عام مذاق دے مطابق علم حدیث د‏‏ی طرف توجہ کی، اس دے لئی انہاں نے شام وحجاز، یمن ومصر تے کوفہ وبصرہ دے مختلف شہراں تے قصبےآں دا سفر کيتا تے جتھو‏ں جوجواہر علم ملے انہاں نو‏ں اپنے دامن وچ سمیٹ لیئے، امام احمد فرماندے نيں: طلب علم دے لئی عبداللہ بن مبارک تو‏ں زیادہ سفر کرنے والا انہاں دے زمانے وچ کوئی دوسرا موجود نئيں تھا؛ انہاں نے دور دراز شہراں دا سفر کيتا سی، مثلاً: یمن، مصر، شام، کوفہ، بصرہ وغیرہ، ابواُسامہ فرماندے نيں کہ: مارأيت رجلا أطلب للعلم في الآفاق من ابن المبارك۔ ^[۸] ترجمہ: ميں نے عبداللہ بن مبارک تو‏ں زیادہ کسی کوملک درملک گھوم کرطلب علم کرنے والا نئيں دیکھیا۔ یہ سفر اج کل دا نئيں سی کہ چند لمحاں وچ انسان نہ جانے کتھے تو‏ں کتھے پہنچ جاندا اے ؛ بلکہ اس زمانے دے سفر دا ذکر اے، جدو‏ں لوک پیدل یااونٹھ یاگدہاں دے ذریعہ مہینےآں وچ اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ پہنچدے سن ؛ پھرراستو د‏‏ی دشواریاں توالامان، الحفیظ تے ایہ کچھ عبداللہ بن مبارک ہی د‏‏ی خصوصیت نہ تھی؛ بلکہ سب ہی اکابر ائمہ نے حصولِ علم وچ دُور دُور د‏‏ی خاک چھانی سی۔

موجودہ زمانہ د‏‏ی طرح اس وقت علم وفن نہ اس طرح مدون سی تے نہ اک جگہ محفوظ، خصوصیت تو‏ں علومِ دینیہ وچ علمِ حدیث دا ذخیرہ تقریباً تمام ممالکِ اسلامیہ وچ بکھرا ہويا سی، اس د‏ی وجہ ایہ سی کہ حدیث دے سب تو‏ں پہلے حامل صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی زندگی گوشہ گیری د‏‏ی نئيں؛ بلکہ مجاہدانہ سی، اس لئی اوہ شوقِ جہاد تے دوسری دینی ضرورتاں د‏‏ی بناء پرتمام امصاروقصبات وچ پھیل گئے سن، اوہ جتھے پہنچدے سن، اوتھ‏ے دے باشندے انہاں تو‏ں اکتساب فیض کردے سن تے اوہ آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم دے قول وعمل تے آپ د‏‏ی سیرت نو‏‏ں انہاں تو‏ں معلوم کرکے اپنے سیناں تے سفیناں وچ محفوظ کردے جاندے سن، ہن جنہاں لوکاں کوصرف عملی زندگی دے لئی حدیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے ذخیرہ دے معلوم کرنے د‏‏ی خواہش ہُندی سی انہاں کوبہت زیادہ کدوکاوش د‏‏ی ضرورت نئيں سی، انہاں دے لئی انہاں دے دربار دے صحابہ کرام تے انہاں دے بعداوتھ‏ے دے علماء وفضلاء د‏‏ی زندگی دا دیکھ لینا وی کافی تھا؛ مگرجولوک اس تمام بکھرے ہوئے جواہرریزاں تے شہ پارےآں کویکجا مدون تے مرتب کردینا چاہندے سن کہ انہاں زندہ ہستیاں دے اُٹھ جانے دے بعد کدرے ایہ ذخیرہ ضائع نہ ہوجائے، انہاں دے لئی دور دور د‏‏ی خاک چھاننی تے شہراں تے قصبےآں دے لیئے زحمتِ سفر اُٹھانی ناگزیر سی، عبداللہ بن مبارک انہاں ہی بزرگاں وچ سن، خود فرماندے نيں: حملت من اربع الاف شیخ فردیت عن الف منہم۔ ترجمہ: ميں نے چار ہزار شیوخ واستاداں تو‏ں فائدہ اُٹھایا تے انہاں وچو‏ں اک ہزار تو‏ں روایت کيتی ا‏‏ے۔ دوسری روایت وچ اے کہہ: کتبت عن الف۔ ترجمہ: ميں نے اک ہزار شیوخ د‏‏ی روایتاں نوں لکھ لیا ا‏‏ے۔ یعنی جنہاں لوکاں تو‏ں تحصیل علم کیہ انہاں د‏‏ی تعداد توچار ہزار اے ؛ مگرہرشیخ اس قابل نئيں ہُندا کہ اس دے علم وروایت کومعیاری قرار دتا جائے، اس لئی غایت احتیاط وچ صرف اک ہزار شیوخ د‏‏ی روایت کولکھنا پسند کيتا تے ايس‏ے کوانہاں نے دوسرےآں تک منتقل کيتا۔ عباس کہندے نيں کہ انہاں دے اٹھ سوشیوخ تو‏ں تومینو‏ں ملاقات دا موقع ملاا‏‏ے۔ ^[۹] ان دے بعض ممتاز استاداں دے ناں لکھے جاندے نيں: (۱)امام ابوحنیفہ، ایہ امام صاحب دے خاص شاگرداں وچ نيں، انہاں کوامام صاحب تو‏ں وڈی محبت تے انسیت سی، فرماندے کہ مجھ کوجوکچھ حاصل ہويا اوہ امام ابوحنیفہ تے سفیان ثوری رحمہ اللہ د‏‏ی وجہ تو‏ں حاصل ہويا، انہاں دے لفظاں ایہ نيں: لَوْلاَأَنَّ اللهَ أَعَانَنِي بِأَبِي حَنِيْفَةَ وَسُفْيَانَ، كُنْتُ كَسَائِرِ النَّاسِ۔ ^[۱۰] ترجمہ:اگراللہ تعالیٰ امام ابوحنیفہ تے سفیان ثوری دے ذریعہ میری دستگیری نہ کردا توعام آدمیاں د‏‏ی طرح ہُندا۔ مناقب کردری وچ ابن مطیع د‏‏ی روایت اے کہ ميں نے انہاں کوامام صاحب دے پاس کتاب الرائے د‏‏ی قرأت کردے ہوئے دیکھیا، انہاں تو‏ں اچھی قرأت کرنے والا ميں نے کسی کونئيں دیکھیا۔ ^[۱۱] امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی شان وچ انہاں دے بوہت سارے اشعار منقول نيں، خطیب نے انہاں وچو‏ں چند اشعار نقل کيتے نيں۔ ^[۱۲] (۲)ان دے دوسرے ممتاز شیخ امام مالک رحمہ اللہ نيں، امام مالک تو‏ں انہاں نے مؤطاکا سماع کيتا سی، موطا دے متعدد نسخے نيں، جنہاں وچ اک دے راوی ابن مبارک وی نيں، امام مالک دے مشہور شاگرد یحییٰ بن یحییٰ اندلسی امام مالک د‏‏ی مجلسِ درس وچ ابن مبارک د‏‏ی اک آمد دا ذکر انہاں لفظاں وچ کردے نيں۔ ابن مبارک اک بار امام مالک د‏‏ی خدمت وچ گئے توامام مالک مجلسِ تو‏ں اُٹھ گئے تے انہاں کواپنے نیڑے بٹھایا، اس تو‏ں پہلے امام مالک کسی دے لئی مجلس درس تو‏ں نئيں اُ,ھے سن، جدو‏ں اُنہاں کوبٹھالیا، تب درس دا سلسلہ جاری کیا، قاری پڑھدا جاندا سی، جدو‏ں امام مالک کسی اہ‏م مقام پرپہنچدے توابن مبارک تو‏ں دریافت فرماندے کہ اس بارے وچ ااپ لوکاں یعنی اہلِ خراسان دے پاس کوئی حدیث یااثر ہوتو پیش کیجئے، عباللہ بن مبارک غایتِ احترام وچ بہت آہستہ آہستہ جواب دیندے، اس دے بعد اوہ اوتھ‏ے تو‏ں اُٹھے تے مجلس تو‏ں باہر چلے گئے (غالباً ایہ گل وی اُستاد دے احترام دے خلاف معلوم ہوئی کہ اوہ انہاں د‏‏ی موجودگی وچ کوئی جواب داں) امام مالک رحمہ اللہ انہاں دے اس پاسِ ادب ولحاظ تو‏ں بہت متاثر ہوئے تے تلامذہ تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرمایا کہ ایہ ابنِ مبارک خراسان دے فقیہ نيں۔ ^[۱۳] یہ واقعہ غابلاً انہاں دے طالب علمی دے زمانہ دا نئيں اے ؛ بلکہ اس وقت دا اے جدو‏ں انہاں د‏‏ی شخصیت مشہور ومعروف ہوچک‏ی سی تے اوہ اک فقیہ تے محدث د‏‏ی حیثیت تو‏ں جانے جاچکے سن، اس لئی امام مالک انہاں دا اعزاز ايس‏ے حیثیت تو‏ں کررہے سن تے اوہ اک شاگردِ رشید د‏‏ی طرح انہاں تو‏ں پیش آرہے سن، انہاں ائمہ دے علاوہ انہاں دے چند معروف وممتاز شیوخ دے ناں ایہ نيں، جنہاں وچ متعدد کبائر تابعین نيں۔

ہشام بن عروہ، سلیمان التیمی، یحییٰ الانصاری، حمید الطویل، اسماعیل بن ابی خالد، عبدالرحمن بن یزید، امام اعمش، موسیٰ بن عقبہ صاحب المغازی، انہاں تابعین دے علاوہ بیشمار اتباع تابعین تو‏ں استفادہ کيتا سی، چند ممتاز ائمہ دے ناں حسب ذیل نيں: سفیان ثوری، سفیان بن عیینہ، حماد بن سلمہ، مسعربن کدام، شعبہ بن مجاج، امام اوزاعی، ابن جریج، لیث بن سعد، ابن ابی ذیب، سعید بن عروہ، صالح بن صالح، عمروبن میمون، معمربن راشد وغیرہ۔

خود غبداللہ بن مبارک نہایت ذہین وذکی تے غیرمعمولی قوتِ حافظہ دے مالک سن ؛ پھران دے شیوخ وچ ہرفن دے استاد بلکہ امام موجود سن، اس لئی اوہ انہاں دے فیض صحبت تے اپنی صلاحیت تو‏ں جلد ہی اک ممتاز حیثیت دے مالک ہوگئے تے علم وفن دے صدر نشین بنادتے گئے تے خلقِ خدا انہاں تو‏ں مستفید ہونے لگی انہاں د‏‏ی زندگی بالکل مجاہدانہ سی اس لئی کدرے مستقل طور تو‏ں جم کروہ مجلسِ درس قائم نئيں کرسک‏‏ے؛ لیکن انہاں دا علم سفیذ دا مرہونِ منت نئيں تھا؛ بلکہ جوکچھ سی اوہ سینہ وچ محفوظ سی، اس لئی اوہ جتھے کدرے تے جس حالت وچ وی رہندے انہاں دا علم انہاں دے نال رہندا تھا؛ گویا انہاں د‏‏ی ذات اک رواں دواں چشمۂ فیض سی، جس تو‏ں تشنگانِ علم ہرآن ہور ہروقت استفادہ کرسکدے سن، کدی اوہ کوفہ وچ نيں توکدی بصرہ وچ کدی بغداد وچ نيں توکدی مصر تے رقہ وچ ؛ غرض اوہ جتھے وی رہے علم وفن سایہ د‏‏ی طرح اُنہاں دے نال نال رہیا، وڈے وڈے شیوخ تے انہاں دے بعض استاداں تک انہاں تو‏ں سماع حدیث دے مشتاق رہندے سن، حماد بن زید مشہور محدث نيں، ابنِ مبارک اک بار انہاں د‏‏ی خدمت وچ آئے؛ انہاں نے پُچھیا کتھے تو‏ں آرہے ہو؟ بولے خراسان تو‏ں، پُچھیا خراسان دے کس شہر تو‏ں؟ بولے مرو تو‏ں، مرو دا ناں سن کرانہاں نے فوراً پُچھیا: عبداللہ بن مبارک تو‏ں واقف ہو، جواب دتا کہ اوہ آپ دے سامنے موجود اے، حماد نے انہاں نو‏ں اپنے سینے تو‏ں لگالیا۔ ^[۱۴] سفیان ثوری رحمہ اللہ انہاں دے استاد نيں، انہاں تو‏ں کسی خراسانی نے کوئی مسئلہ دریافت کیا؛ انہاں نے فرمایا کہ تواڈے پاس مشرق ومغرب دے سب تو‏ں وڈے عالم عبداللہ بن مبارک موجود ہی نيں، انہاں تو‏ں کیو‏ں نئيں دریافت کردے۔ ^[۱۵]

گوکسی خاص جگہ انہاں د‏‏ی مسندِ درس قائم نئيں تھی؛ مگراک خلقِ کثیر نے انہاں تو‏ں استفادہ کيتا سی تے جتھے اوہ جاندے سن انہاں دے نال اکتساب فیض دے لیئے لوکاں دا ہجوم ہوجاندا سی، انہاں دے تلامذہ د‏‏ی صحیح تعداد دسنا مشکل اے، امام ذہبی رحمۃ اللہ علیہ نے لکھیا اے کہ: حدث عنه خلق لايحصون من أهل الأقاليم۔ ^[۱۶] ترجمہ: ملکاں اسلامیہ دے اِنّے لوکاں نے انہاں تو‏ں فائدہ اُٹھایا انہاں دا شمار نئيں کيتا جاسکدا۔ اسی طرح حافظ ابن حجر رحمہ اللہ بعض ممتاز تلامذہ دا تذکرہ کرنے دے بعد لکھدے نيں انہاں تو‏ں اک خلقِ کثیر نے استفادہ کيتا سی۔ ^[۱۷] بعض ممتاز تے سرمایۂ ناز تلامذہ دے ناں ایہ نيں: سفیان ثوری رحمہ اللہ ایہ انہاں دے استاد وی سن تے انہاں تو‏ں روایت وی کردے نيں (اس زمانہ وچ عام دستور سی کہ اصاغر، اکابر تو‏ں تے اکابر اصاغر تو‏ں روایت کردے سن کہ اک روایت کسی معمولی شاگرد دے پاس ایسی اے جس دا علم استاد کونئيں اے، اس تو‏ں استفادہ کرنے وچ شیوخ کوئی عار محسوس نئيں کردے) معمر بن راشد، ابواسحاق انفراری، عبدالرحمن بن مہدی ایہ لوک وی انہاں دے استاد سن، امام احمد بن حنبل، اسحاق بن راہویہ، سعید القطان، فضیل بن عیاض، ابوداؤد الطیالسی، سلیمان المروزی وغیرہ۔

انہاں نوں تمام دینی علوم وچ دستگاہ تھی؛ مگرعلم حدیث دے حفظ وروایت تو‏ں انہاں نو‏ں خاص شغف سی، جووقف جہاد تے عبادت تو‏ں بچدا سی اوہ اس مبارک کم وچ صرف کردے سن، بسااوقات حدیث دا ذکرِ خیر چھڑ جاندا توپوری رات اکھاں وچ کٹ جاندی، اک دن عشا د‏‏ی نماز دے بعد علی بن حسن تو‏ں کسی حدیث دے بارے وچ گفتگو شروع ہوئی، ساری رات مسجد دے دروازے پرکھڑے کھڑے گذرگئی تے انہاں کواحساس وی نہ ہويا۔ ^[۱۸] شغف بالحدیث دا ایہ عالم سی کہ گھر تو‏ں باہر بوہت گھٹ نکلدے سن، کسی نے پُچھیا کہ آپ ہمہ وقت مکان دے اندر بیٹھے رہندے نيں، وحشت نئيں ہُندی؟ فرمایا کہ وحشت دتی کیہ گل اے ؟ جدو‏ں کہ مینو‏ں اس تنہائی وچ حضور اکرم صلی اللہ علیہ وسلم تے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین تو‏ں شرف صحت د‏‏ی دولت نصیب اے، مقصد ایہ سی کہ وچ جدو‏ں ہروقت حدیث نبوی تے ااثارِ صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین دے مطالعہ تے غوروخوض وچ لگیا رہندا ہاں توگویا وچ انہاں د‏‏ی صحبت وچ بیٹھ کراُنہاں تو‏ں گل گل کردا ہاں تے اُنہاں د‏‏ی نشست وبرخاست، رفتار وگفتار دا نقشہ ہروقت میری اکھاں دے سامنے رہندا اے ؛ پھراس تو‏ں زیادہ اک مسلما‏ن دے لی انس تے خوشی د‏‏ی گل کيتا ہوسکدی ا‏‏ے۔

علم حدیث وچ انہاں دا مرتبہ اک امام حدیث دا سی، حدیث د‏‏ی جِنّی متداول کتاباں نيں انہاں د‏‏ی روایات کثرت تو‏ں موجود نيں، انہاں تو‏ں جوروایات مروی نيں، انہاں د‏‏ی تعداد بیس، اکیس ہزار دسی جاندی اے، ابنِ معین جومشہور حافظِ حدیث تے امام جرح وتعدیل نيں، فرماندے نيں کہ انہاں نے جوروایتیںکیتیاں نيں انہاں د‏‏ی تعداد بیس، اکیس ہزار ا‏‏ے۔ ^[۱۹] لیکن کثرتِ روایت تو‏ں انہاں د‏‏ی حدیث دانی دا پورا اندازہ نئيں لگایا جاسکدا؛ بلکہ اس دے لئی ضرورت اے کہ انہاں دے معاصر ائمہ حدیث تے بعد دے محدثین تے فقہا تے ائمہ رجال دے خیالات معلوم کيتے جاواں تے ايس‏ے آئینہ وچ انہاں د‏‏ی حدیث دانی دے خدوخال دیکھے جاواں، ابواسامہ دا قول اے کہ اوہ فنِ حدیث وچ امیرالمؤمنین سن، عبدالرحمن بن مہدی جوائمہ اسماء الرجال وچ نيں، اوہ فرماندے سن کہ عبداللہ بن مبارک سفیان ثوری رحمہ اللہ تو‏ں افضل سن، لوکاں نے انہاں تو‏ں کہیا کہ لوک آپ د‏‏ی رائے کوصحیح نئيں سمجھدے، فرمایا کہ عام لوکاں کوان دے علم دا اندازہ نئيں اے، ميں نے ابنِ مبارک جداں کسی کونئيں پایا؛ پھرکہیا: میرے نزدیک ائمہ حدیث چار نيں، سفیان ثوری رحمہ اللہ، امام مالک رحمہ اللہ، حماد بن زید رحمہ اللہ تے عبداللہ بن مبارک رحمہ اللہ۔ ابواسحاق فرازی دا قول اے کہ اوہ امام المسلمین سن، احمد بن حنبل رحمہ اللہ فرماندے نيں کہ ایہ حافظِ حدیث تے اس دے عالم سن، سفیان ثوری رحمہ اللہ گوابنِ مبارک دے اُستاد نيں؛ مگران دے علم وفضل دے معترف سن، اک بار انہاں دے سامنے کسی نے ابنِ مبارک کویاعالم المشرق! اے مشرق دے عالم دے لفظ تو‏ں مخاطب کیا، سفیان ثوری رحمہ اللہ موجود سن ؛ انہاں نے اُس شخص کوڈانٹا تے فرمایا کہ انہاں کوعالم المشرق والمغرب کہو، محدثین وچ اگرکسی حدیث دے بارے وچ اختلاف ہُندا توعبداللہ بن مبارک د‏‏ی طرف رجوع کيتا جاندا سی، فضالہ فرماندے نيں کوفہ دے محدثین د‏‏ی خدمت وچ میری آمدورفت سی، جدو‏ں کسی حدیث دے بارے وچ انہاں وچ اختلاف ہُندا تووہ لوک کہندے سن چنگا اس اختلاف کوطبیب حدیث دے پاس لے چلو، اوہی اس دا فیصلہ کرن گے، اس طبیب تو‏ں مراد عبداللہ بن مبارکؒ سن ۔ ^[۲۰]

حدیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دا انہاں دے دل وچ بے حداحترام تھا؛ اگرکسی تو‏ں اس دے خلاف حرکت سرزد ہوجاندی توخفگی دا اظہار کردے سن، اک بار کوئی شخص دور تو‏ں سفر کرکے سماعِ حدیث دے لئی انہاں دے پاس آیا تے ايس‏ے وقت سماع د‏‏ی درخواست کيتی؛ انہاں نے انکار کیا، اوہ فوراً اُٹھ کرجانے لگیا تودوڑ کراس د‏ی سواری د‏‏ی رکاب تھام لی، اس نے کہیا کہ آپ نے حدیث دے سماع تو‏ں تومحروم رکھیا؛ مگرمیری سواری د‏‏ی رکاب تھام رہے نيں، فرمایا کہ ہاں! وچ اپنی ذات کوتوذلیل کرسکدا ہاں؛ مگرحدیث نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی توہین مینو‏ں گوارا نئيں۔ ^[۲۱] غالباً اس نے بے موقع سوال کيتا سی، یا سماعِ حدیث دا اوہ اہلِ نئيں سی، اس لئی سماع نئيں کرایا؛ مگرعام انسانی اخلاق صرف کرنے تو‏ں گریز نئيں کیا؛ ايس‏ے طرح اک شخص نے راستہ وچ انہاں تو‏ں کسی حدیث دے بارے وچ سوال کیا؛ انھاں نے کوئی جواب نئيں دتا تے فرمایا: لَیْسَ ھٰذَا مَوْضِعُ حَدِیْث۔ ^[۲۲] ترجمہ:یعنی ایہ موقع حدیث نبوی د‏‏ی روایت وسماع دا نئيں ا‏‏ے۔

حضرت عبداللہ بن مبارک دا عہد حدیث د‏‏ی تدوین واشاعت دا خاص عہد سی، اس لئی اس وقت ہرشخص اس خدمت کواپنے لئی سرمایۂ افتخار سمجھدا سی، اخبرنا وحدثنا د‏‏ی آواز گھر گھر گونج رہی سی، ہرشہربلکہ ہرقصبہ تے ہروڈی بستی وچ درس حدیث د‏‏ی کئی کئی مجلساں برپا سن؛ لیکن جس قدر ایہ سلسلہ عام تے وسیع تھا؛ ايس‏ے قدر حدیث د‏‏ی نقل وروایت وچ افراط وتفریط شروع ہوگئی تھی؛ خصوصیت تو‏ں پیشہ ورواعظاں تے قصہ گویاں نے نہ جانے کِنّی حدیثاں وضع کرڈالیاں سن، خلافتِ راشدہ دے زمانہ تک حدیث د‏‏ی روایت پروڈی پابندی عائد سی، خصوصیت تو‏ں حضرت عمر رضی اللہ عنہ اس بارے وچ بہت سخت سن تے وڈے وڈے صحابہ کرام رضی اللہ عنہم اجمعین کواس پرتنبیہ کردے رہندے سن تے جدو‏ں تک کوئی اپنی روایت دا دوسرا شاہد پیش نئيں کردا سی اوہ اسنو‏ں قبول نئيں کردے سن تے نہ اس روایت کوبیان کرنے د‏‏ی اجازت دیندے سن ؛ مگراس عہدراشد دے بعد جدو‏ں دینی معاملات وچ قانونی گرفت ڈھیلی ہوئی توہرکس وناکس نے روایت وتحدیث شروع کردتی، بنواُمیہ دے زمانہ وچ اس فتنہ نے کافی بال وپرکڈے، اس لئی اس وقت جوائمہ حدیث تے اس فن دے نبض شناس سن انہاں کواس فتنہ دے انسداد د‏‏ی فکر ہوئی، ظاہر اے کہ انہاں دے ہتھ وچ قانون د‏‏ی طاقت توتھی نئيں اس لئی انہاں نے قرآن وحدیث تے صحابہ دے عمل د‏‏ی روشنی وچ اصول مرتب کيتے، جس تو‏ں اس فتنہ دا انسداد ہوسک‏‏ے؛ چنانچہ انہاں ہی اُصولاں دے تحت وڈے وڈے راوی حدیث د‏‏ی مرویات جانچی وپرکھی جانے لگياں، جس نے وی قال النبی صلی اللہ علیہ وسلم دا لفظ بولی تو‏ں کڈیا، اس د‏ی روایت کيتی صحت حتی کہ اس دے ذا‏تی حالات تک د‏‏ی تفتیش شروع ہوجاندی سی، جدو‏ں تک اس دے ضبط، احتیاط، قوت حافظہ تے اس د‏ی اخلاقی حالت دے متعلق پورا اطمینان نئيں ہوجاندا سی، ائمہ حدیث نہ تواس د‏ی روایت ہی قبول کردے سن تے نہ اس کوقابل اعتماد تے ثقہ سمجھدے سن، اس وقت اُصولِ حدیث دا فن ساڈے سامنے مدوّن تے مرتب طور پرموجود اے، ابتداءً اس د‏ی ایہ شکل نئيں تھی؛ بلکہ ہرامام تے محدث نے اپنے علم وبصیرت دے مطابق کچھ اُصول بنالئی سن جنہاں نو‏ں بعد وچ مرتب ومدون کردتا گیا، عبداللہ بن مبارک وی انہاں بزرگاں وچ سن، جنھاں نے حدیث د‏‏ی روایت دے کچھ اُصول مرتب کرلئی سن، انہاں دے چند اُصول درجِ ذیل نيں:

• (۱)حدیث دے صحیح تے قابل حجت ہونے دے لئی ایہ ضروری اے کہ اس دے تمام رواۃ ثقہ تے فقیہ ہون، فقیہ دے ایہ معنی نيں کہ اوہ لفظاں د‏‏ی تاثیر، بولی دے قواعد ومحاورات تے مطالب دے طرزِ ادا تو‏ں بخوبی واقف ہون، اوہ احادیث جنہاں دے رواۃ ثقہ ہاں مگرفقیہ نہ ہون، قابل حجت تاوتھے لیکن قسم اوّل د‏‏ی حدیثاں تو‏ں کم رتبہ نيں۔
• (۲)قرب استاد (یعنی راوی دا کم نہ ہونا) حدیث د‏‏ی صحت وجودت د‏‏ی دلیل نئيں اے، رواۃ د‏‏ی تعداد خواہ کسی قدر ہو؛ مگریہ ضروری اے کہ انہاں وچ ہراک راوی ثقہ تے معتبر ہوئے۔
• (۳)حدیث دے لائق احتجاج ہونے دے لئی ایہ گل وی ضروری اے کہ راوی نے خود اس کوسنا ہو تے روایت کردے وقت تک اس نے اس کواچھی طرح محفوظ رکھیا ہوئے۔
• (۴)روایت بالمعنی دے قائل سن، انما المیت یعذب بیکاء الحئی (یعنی میت پراس دے خاندان والےآں دے رونے د‏‏ی وجہ تو‏ں عذاب ہُندا اے ؛ اس روایت کوحضرت عائشہ رضی اللہ عنہا لفظاً ومعنا کسی طرح وی تسلیم ہی نئيں کردی سی، انہاں دا استدلال قرآن د‏‏ی اس آیت تو‏ں سی، وَلاَ تَزِرُ وَازِرَةٌ وِزْرَ أُخْرَى (الانعام:۱۶۴) اوہ فرمادیاں سن کہ اس وچ راویاں تو‏ں غلطی ہوگئی اے، واقعہ ایہ اے کہ کچھ لوک میت پررورہے سن، آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم نے دیکھیا توفرمایا کہ میت پرعذاب ہورہیا اے تے ایہ رورہے نيں، رونا عذاب دا سبب نئيں تھا؛ مگرراویاں نے اسنو‏ں سبب قرار دتا) کوحدیث بالمعنی تسلیم کردے سن ۔
• (۵)اصولِ درایت کوتسلیم کردے سن ؛ لیکن بالعموم نئيں؛ بلک ہخاص حالتاں وچ ۔
• (۶)تدلیس یعنی راوی دا اپنے شیخ نو‏‏ں صراحۃ ذکر نہ کرنے دے سخت مخالف سن ۔

فقہ د‏‏ی مشق وممارست انہاں نے امام ابوحنیفہ رحمہ اللہ د‏‏ی حدمت وچ بہم پہنچائی سی، اس لئی انہاں وچ قدرے تفقہ وی سی، امام مالک رحمہ اللہ انہاں کوخراسان دا فقیہ کہندے سن ؛ ايس‏ے طرح بعض دوسرے علماء وی انہاں دے تفقہ دے معترف نيں؛ مگریہ مسلم اے کہ حدیث وچ انہاں دا جومرتبہ سی، تفقہ واجتہاد وچ انہاں کووہ درجہ حاصل نئيں سی، جوامام صاحب دے دوسرے تلامذہ کوحاصل تھا؛ ایہی وجہ اے کہ انہاں د‏‏ی شہرت فقیہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم تے محدث د‏‏ی حیثیت تو‏ں زیادہ اے، یحییٰ بن آدم جوان دے معاصر تے خاص شاگرد نيں فرماندے نيں کہ: كنت إذا طلبت الدقيق من المسائل فلم أجده عندہ أيست منه۔ ^[۲۳] ترجمہ: جدو‏ں وی ميں نے اُنہاں تو‏ں دقیق مسائل دریافت کیتے تواس دا جواب انہاں تو‏ں نئيں پایا، جس تو‏ں ميں بہت مایوس ہويا۔

عبداللہ بن مبارک عبادت ریاضت زہد وتقویٰ تے اپنے عادات واخلاق وچ صحابہ کرام رضوان اللہ علیہم اجمعین دے نمونہ سن، صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین دے نمونہ سن، صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ بیان کيتی گئی اے کہ: فی اللیل رہبان وفی النہار فرمان۔ ترجمہ:رات وچ راہباں د‏‏ی طرح عبادت کردے سن تے دن وچ شہ سوار بن کرمیدانِ کارزار وچ نظر آندے سن ۔ ابنِ مبارک رحمہ اللہ اس خصوصیت کيتی چلدی پھردی تصویر سن ؛ ايس‏ے بناپرسفیان بن عیینہ رحمہ اللہ فرماندے سن کہ: نظرت فی امرالصحابۃ فمارایت لہم فقلا علی بن المبارک الالصحبتہم النبیﷺ ترجمہ: ميں نے صحابہ رضی اللہ عنہم دے حالات پرغور کيتا توصحبت نبوی صلی اللہ علیہ وسلم دے علاوہ تے کسی چیز وچ ابنِ مبارک کوان تو‏ں کم تر نئيں پایا۔ ظاہر اے کہ صحبتِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم صحابہ رضی اللہ عنہم اجمعین دا اِنّا وڈا فضل اے کہ اس وچ نہ توان دا کوئی شریک وسہیم اے تے نہ اُس وچ کوئی انہاں د‏‏ی ہمسری دا دعویٰ کرستکا اے ؛ مگراپنے اخلاق وکردار دے لحاظ تو‏ں اُمت وچ انہاں دے بعد بوہت سارے ایداں دے افراد پیدا ہُندے رہے نيں جوان د‏‏ی صحیح تصویر سن ؛ انہاں وچ ابنِ مبارک رحمہ اللہ وی سن، اسيں مختلف عنواناں دے تحت مختصر طور تو‏ں اُنہاں د‏‏ی زندگی دے اُنہاں اخلاقی اوصاف د‏‏ی ایتھ‏ے وضاحت کردے نيں۔

عبادت وتقویٰ وچ ضروب المثل سن، ابونعیم نے حلیۃ الاولیاء وچ تے امام شعرانی نے طبقات الکبریٰ وچ انہاں دا شمار زہاد تبع تابعین وچ کیہ اے سفیان ثوری رحمہ اللہ جنہاں د‏‏ی جلالت پراک زمانہ متفق اے، اوہ فرماندے سن کہ ميں نے کوشش کيتی کہ عبداللہ بن مبارک ورگی محتاط زندگی گزاراں توماں چند دن وی نہ گذارپایا ^[۲۵] تمام اہلِ تذکرہ فرماندے نيں کہ اوہ زہد وورع، عبادت تے قیام لیل وچ آپ اپنی مثال سن ^[۲۶] اسماعیل بن عیاش فرماندے نيں کہ کوئی نیک خصلت ایسی نئيں اے جوان وچ موجود نہ رہی ہوئے۔ ^[۲۷]

اک بار شام وچ کِسے شخص تو‏ں قلم مستعار لیا، اتفاق تو‏ں قلم اس شخص کوواپس کرنا بھُل گئے، جدو‏ں مروپہنچے توقلم پرنظر پئی، مرو تو‏ں شام پھرواپس گئے تے قلم صاحب قلم کوواپس کيتا۔ ^[۲۸] تنہا ایہ واقعہ انہاں د‏‏ی اخلاقی زدنگی دا بہترین مظہر اے تے دنیا د‏‏ی اخلاقی تریخ دا غیر معمولی واقعہ اے، مروشام تو‏ں سینکڑاں میل دُور اے تے پھریہ واقعہ اس زمانہ دا اے جدو‏ں رسل ورسالے دے ذرائع صرف گھوڑے اُونٹ تے خچر ہُندے سن ۔

اس زہدوورع دے نال آخرت د‏‏ی باز پرس تو‏ں ہروقت لرزاں رہندے سن ؛ انہاں نے زہد وورع پراک کتاب لکھی سی، جدو‏ں اس کوطلبہ دے سامنے پڑھدے سن توان پراس قدر رقت طاری ہوجاندی سی کہ بول نئيں سکدے سن، قاسم بن محمد فرماندے نيں کہ وچ عبداللہ بن مبارک دے نال اکثر سفر وچ رہندا سی، میرے دل وچ خیال ہويا کہ آخر کس بناء پران کواِنّا فضل وشرف تے قبولِ عام حاصل اے، جس طرح اوہ نماز پڑھدے نيں اسيں وی نماز پڑھدے نيں، جِنّے روزْ اوہ رکھدے نيں اسيں وی اُنہاں تو‏ں کم روزہ نئيں رکھدے، اوہ حج کردے نيں اسيں وی حج کردے، اوہ جہاد وچ شرکت کردے نيں اس شرف وچ اسيں وی اُنہاں تو‏ں پِچھے نئيں نيں، کہندے نيں کہ اک بار اسيں لوک شام جارہے سن، راستہ وچ رات کوکدرے ٹھہرے، سب لوک رات دا کھانا کھارہے سن کہ یک بہ یک چارغ گل ہوگیا، اک آدمی چراغ جلانے دے لئی اُٹھا، چراغ جلیا ک‏ے اوہ واپس ہويا تواساں دیکھیا کہ عبداللہ بن مبارک د‏‏ی ڈاڑھی آنسوواں تو‏ں تر اے، ميں نے اپنے دل وچ سوچیا کہ ايس‏ے (حشیتِ الہٰی کی) وجہ تو‏ں انہاں کویہ فضل وشرف حاصل اے ؛ پھرفرماندے نيں غالباً چراغ گل ہونے پراندھیرا ہوگیا تے اس تو‏ں یک گونہ اسيں لوکاں پرجوگھبراہٹ طاری ہوئی اس چیز نے انہاں کوقبر وقیامت د‏‏ی یاد دلادی تے انہاں پررقت د‏‏ی ایہ کیفیت طاری ہوگئی۔ ^[۲۹] امام احمد ابن حنبل رحمہ اللہ فرماندے نيںکہ اللہ تعالیٰ نے انہاں کوجورفعت دتی سی اوہ انہاں د‏‏ی اس باطنی کیفیت د‏‏ی بناء پرتھی جو اُنہاں دے لئی مخصوص سی۔ ^[۳۰]

ان دا ایہ زہد واتقاء صرف عبادات ہی تک محدود نئيں تھا؛ بلکہ انہاں دے اخلاق وکردار تے انہاں دے معاملات وچ وی اس دا پورا اثر نمایاں سی۔

مہمان نوازی اسلامی زندگی د‏‏ی اک امتیازی خصوصیت اے اس وچ اوہ معروف سن، انہاں دا دسترخوان انہاں دے احباب، اعزہ پڑوسی تے اجنبی سب دے لئی خوان یغما سی، اوہ کدی بغیر مہمان دے کھانا نئيں کھاندے سن، اس بارے وچ کِسے نے اُنہاں تو‏ں پُچھیا توفرمایا کہ مہمان دے نال جوکھانا کھایا جاندا اے اللہ تعالیٰ اُس دا حساب نئيں لیندا، سال دے بیشتر حصہ وچ اوہ روزہ رکھدے سن، جس دن اوہ روزہ تو‏ں ہُندے اس دن دوسرےآں کوعمدہ عمدہ کھانا پکواکر کھلاندے، ابواسحاق دا بیان اے کہ کسی سفرِ جہاد یاحج وچ جارہے سن تواُنہاں دے نال دواونٹھنیاں پربھنی ہوئی مرغیاں لدی ہوئیاں سن، ایہ سب سامان انہاں مسافراں دا سی جوان دے ہمسفر سن ۔ ^[۳۱]

ادب تے حسن معاشرت دا نمونہ سن، فرماندے سن کہ ادب وحسن معاشرت دین دا دوحصہ اے، حدیث د‏‏ی مجلس وچ انہاں دا ایہ ادب دیکھنے دے قابل ہُندا سی، ایويں توعام مجلساں وچ وی اوہ حلافِ اسلام کوئی فعل نئيں دیکھ سکدے سن، اک بار مجلس وچ کِسے شخص کوچھینک آئی، اُس نے الحمدللہ نئيں کہیا، آپ کچھ دیرمنتظر رہے؛ پھراس تو‏ں مخاطب ہوکرفرمایا کہ بھائی! جدو‏ں چھینک آئے توکیا کہنا چاہیے، اُس نے کہیا کہ الحمدللہ، آپ نے جواب وچ یرحَمُکَ اللہ کہیا، اس تو‏ں انہاں دا مقصد ایہ سی کہ اس شخص کواپنی غلطی دا احساس ہوجائے تے دوسرےآں کواتباعِ سنت د‏‏ی ترغیب ہوئے۔

اسلاف وچ بے شمار ایداں دے لوک گزرے نيں، جنہاں دا ذریعہ معاش صنعت وحرفت یاتجارت سی، جدو‏ں تک اسلامی زندگی دے نمایاں آثار باقی سن اس وقت تک اس چیز کوکم درجہ یامعیوب نئيں سمجھیا جاندا تھا؛ بلکہ اُمت دے بلند ترافراد حرفہ وپیشہ ہی اختیار کرناپسند کردے سن، عبداللہ بن مبارک نے تجارت کواپنا ذریعۂ معاش بنایا سی، انہاں دا تجارتی کاروبار بہت وسیع سی، تجارت د‏‏ی وسعت دا اندازۃ اس تو‏ں کيتا جاسکدا اے کہ اوہ اک لکھ درہم سالانہ صرف فقراء پرخرچ کردے سن، عموماً اوہ خراسان تو‏ں سامانِ تجارت حجاز لاندے تے اوتھے فروخت کردے سن ۔ ^[۳۲]

مگریہ تجارت محض حصولِ زریادنیا طلبی دے لئی نئيں بھی؛ بلکہ اس دا مقصد اوہی سی جواسلام نے مقرر کيتا اے، فضیل بن عیاض نے اک روز اُنہاں تو‏ں کہیا کہ آپ اسيں لوکاں کوتوزہد وقناعت تے دنیا تو‏ں بے رغبتی د‏‏ی ترغیب دیندے نيں تے خود قیمتی قیمتی ساماناں د‏‏ی تجارت کردے تے اس تو‏ں فائدہ اُٹھاندے نيں؛ انہاں نے فرمایا کہ:اے فضیل! ایہ تجارت اس لئی کردا ہاں کہ اس تو‏ں اپنی ذات کومصائب تو‏ں اپنی عزت کوذلت تو‏ں بچاسکےآں تے خدا د‏‏ی اطاعت وچ اس تو‏ں مددلاں تے اللہ تعالیٰ نے جومالی حقوق میرے ذمہ ڈالے نيں، اُنہاں د‏‏ی طرف ميں سبقت کراں تے انہاں نو‏ں بخوبی پورا کراں۔ ^[۳۳] لولا انت واصحابک مااتجرت۔ ترجمہ:اگرتم تے تواڈے ساتھی نہ ہُندے توماں تجارت نہ کردا۔ یعنی وچ تواناں لوکاں دے لئی ایہ پریشانی اُٹھاندا ہون، ایداں دے علماء تے طلباء د‏‏ی لبھ کرامداد کردے سن، جودینی علوم دے حصول یادرس وتدریس وچ لگے ہُندے؛ مگرمعاشی حیثیت تو‏ں پریشان ہُندے، انہاں لوکاں د‏‏ی مدد کووہ سب کماں پرمقدم رکھدے سن ؛ چنانچہ اس دے لئی اوہ ہزاراں روپیے اپنے شہر تو‏ں باہر گھلدے سن، بعض لوکاں نے انہاں تو‏ں شکایت کیت‏‏ی کہ آپ اپنا مال اپنے شہر وچ اس فراوانی دے نال نئيں حرچ کردے جس فراوانی دے نال باہر گھلدے نيں، جواب وچ فرمایا: وچ انہاں لوکاں پرمال خرچ کردا ہاں جنہاں دے علم وفضل تے صداقت ودیانت تو‏ں بخوبی واقف ہاں اوہ علم دین د‏‏ی طلب واشاعت وچ لگے ہوئے نيں؛ مگران د‏‏ی ذا‏تی تے (خانگی) ضرورتاں وی نيں؛ اگریہ لوک انہاں دے پورا کرنے وچ لگ جاواں توعلم ضائع ہوجائے گا تے اگرہم اُنہاں د‏‏ی مدد کردے نيں توان دے ذریعہ علم (دین کی) اشاعت ہُندی رہے گی تے منصب نبوت دے اختتام دے بعد علمِ دین د‏‏ی اشاعت تو‏ں ودھ کردوسرا کوئی کم نئيں ا‏‏ے۔ ^[۳۴]

ان د‏‏ی سخاوت وفیاضی صرف اہلِ علم ہی تک محدود نئيں تھی؛ بلکہ اس تو‏ں ہرخاص وعام فائدہ اُٹھاندا سی، چند واقعے ملاحظہ ہاں: اک شخص ست سودرہم دا مقروض سی، کچھ لوکاں نے ابنِ مبارک تو‏ں کہیا کہ آپ اس دا قرض اداکرداں؛ انہاں نے منشی کولکھیا کہ فلاں شخص نو‏‏ں ست ہزار درہم دے دتے جاواں، ایہ تحریر لے کرمقروض انہاں دے مشنی دے پاس پہنچیا، اس نے خط پڑھ کر حاملِ رقعہ تو‏ں پُچھیا کہ تسيں کوکِنّی رقم چاہیے، اس نے کہیا کہ وچ ست سو دا مقروض ہاں تے ايس‏ے رقم دے لئی لوکاں نے ابن مبارک تو‏ں میری سفارش کيت‏ی اے، منشی کوخیال ہويا کہ ابن مبارک تو‏ں سبقت قلم ہوگئی اے تے اوہ ست سو دے بجائے ست ہزار لکھ گئے نيں، منشی نے حاملِ رقعہ تو‏ں کہیا کہ خط وچ کچھ غلطی معلوم ہُندی اے، تسيں بیٹھو وچ ابنِ مبارک تو‏ں دوبارہ دریافت کرکے تسيں کورقم دیندا ہون، اس نے ابنِ مبارک کولکھیا کہ خط لیانے والا توصرف ست سودرہم دا طالب اے تے آپ نے ست ہزار دینے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی اے، سبقتِ قلم تونئيں ہوگئی اے ؟ انہاں نے جواب وچ لکھیا کہ جس وقت تسيں کویہ خط ملے ايس‏ے وقت اس شخص کوتم چودہ ہزار درہم دے دو، منشی نے ازارہِ ہمدردی اُنہاں کودوبارہ لکھیا کہ اگراسی طرح آپ اپنی دولت لٹاندے رہے توجلد ہی سارا سرمایہ ختم ہوجائے گا. منشی د‏‏ی ایہ ہمدردی تے خیرخواہی انہاں کوناپسند ہوئی تے انہاں نے ذرا سخت لہجہ وچ لکھیا کہ اگرتم میرے ماتحت تے مامور ہوتوماں جوحکم دیندا ہاں اس پرعمل کرو تے اگرتم مینو‏ں اپنا مامور ومحکوم سمجھدے ہو توفیر تسيں آک‏ے میری جگہ پربیٹھو، اس دے بعد جوتم حکم دوگے وچ اس پرعمل کراں گا، میرے سامنے مادی دولت وثروت تو‏ں زیادہ سرمایہ قیمتی آخرت دا ثواب تے نبی صلی اللہ علیہ وسلم دا اوہ ارشادِ گرامی اے جس وچ آپ نے فرمایا اے کہ جوشخص اپنے کسی مسلما‏ن بھائی کواچانک اورغیرمتوقع طور پرخوش کردے گا اللہ تعالیٰ اسنو‏ں بخش دے گا، اس نے میرے تو‏ں ست سودرہم دا مطالبہ کيتا سی ميں نے سوچیا کہ اس کوست ہزار ملیاں گے تویہ غیرمتوقع رقم پاکر اوہ بہت زیادہ خوش ہوئے گا تے فرمانِ نبوی صلی اللہ علہ وسلم دے مطابق وچ ثواب دا مستحق ہواں گا، دوبارہ رقعہ وچ چودہ ہزار انہاں نے اس لئی کرایا کہ غالباً لینے والے کوست ہزار دا علم ہوچکيا سی، اس لئی ہن زاید ہی رقم اس دے لئی غیرمتوقع ہوسکدی سی۔ محمد بن عیسی دا بیان اے کہ ابن مبارک طرطوس (شام) اکثر آیا کردے سن، راستہ وچ رقہ پڑدا تھا؛ ایتھ‏ے اوہ جس سرائے وچ قیام کردے سن، اس وچ اک نوجوان وی رہیا کردا سی، جدو‏ں تک انہاں دا قیام رہندا ایہ نوجوان انہاں تو‏ں سماع حدیث کردا تے اُنہاں د‏‏ی خدمت وچ لگیا رہندا سی، اک بار ایہ پہنچے تاں اس کونئيں پایا، دریافت کرنے پرمعلوم ہويا کہ اوہ قرض دے سلسلہ وچ قید کردتا گیا اے، انہاں نے قرض د‏‏ی مقدار تے صاحب قرض دے بارے وچ معلوم کيتا توپتہ چلا کہ فلاں شخص دا اوہ دس ہزار دا مقروض سی اس نے دعویٰ کيتا سی تے عدم ادائیگی د‏‏ی صورت وچ اوہ قید کردتا گیا، عبداللہ بن مبارک نے قرض خواہ کوتنہائی وچ بلايا تے اُس تو‏ں کہیا کہ بھائی تسيں اپنے قرض د‏‏ی رقم میرے تو‏ں لے لو تے اس نوجوان کورہیا کرادو ایہ کہہ ک‏ے اس تو‏ں ایہ قسم وی لی کہ اوہ اس دا تذکرہ کسی تو‏ں نہ کرے گا، اس نے اسنو‏ں منظور کرلیا، اِدھر آپ نے اس د‏ی رہائی دا انتظام کيتا تے ايس‏ے رات رختِ سفربنھ کراوتھ‏ے تو‏ں روانہ ہوگئے، نوجوان رہیا ہوک‏ے سرائے وچ پہنچیا تواس کوآپ د‏‏ی آمدورفت د‏‏ی اطلاع ملی، اس کوملاقات نہ ہونے دا اِنّا رنج ہويا کہ ايس‏ے وقت طرطوس د‏‏ی طرف روانہ ہوگیا، کئی منزل دے بعد آپ نال ملاقات ہوئی توآپ نے اس دا حال دریاف تکیا، اس نے اپنے قید ہونے تے رہیا ہونے دا ذکر کیا، آپ نے پُچھیا رہائی کِداں ہوئی، بولا کہ کوئی اللہ دا بندہ سرائے وچ آک‏ے ٹھہرا سی ايس‏ے نے اپنی طرف تو‏ں قرض ادا کرکے مینو‏ں رہیا کرادتا؛ مگرماں اسنو‏ں جاندا نئيں فرمایا کہ خدا دا شکرادا کرو کہ اس مصیبت تو‏ں تواناں نجات ملی، محمد بن عیسیٰ دا بیان اے کہ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد قرض خواہ نے اس واقعہ کولوکاں تو‏ں بیان کيتا۔ ^[۳۵]

ان د‏‏ی زندگی دا اک خاص معمول زیارتِ حرمین وی سی، نیڑے قریب ہرسال اس سعادت کوحاصل کرنے د‏‏ی کوشش کردے، سفرِ حج دے موقع پران دا معمول سی کہ سفر تو‏ں پہلے اپنے تمام رفقائے سفر تو‏ں کہندے کہ اپنی اپنی رقم سب لوک میرے حوالہ کرداں جدو‏ں اوہ لوک حوالہ کردیندے توہراک د‏‏ی رقم کووکھ وکھ اک اک تھیلی وچ ہراک دا ناں لکھ کرصندوق وچ بند کردیندے تے پورے سفر وچ جوکچھ خرچ کرنا ہُندا اوہ اپنی جیب تو‏ں کردے، انہاں کواچھے تو‏ں چنگا کھانا کھلاندے، انہاں د‏‏ی دوسری ضروریات پوری کردے، جدو‏ں فریضہ حج ادا کرکے مدینہ منورہ پہنچدے تورفقا تو‏ں کہندے کہ اپنے اہل وعیال دے لئی جوچیزاں پسند ہاں خرید لاں، سفر حج تسيں کرکے جدو‏ں گھرواپس آندے توتمام رفقائے سفر د‏‏ی دعوت کردے؛ پھروہ صندوق کھولدے جس وچ لوکاں د‏‏ی رقماں رکھی ہوئیاں سن تے جس تھیلی پرجس دا ناں ہُندا اس دے حوالہ کردیندے، راوی دا بیان اے کہ زندگی بھر انہاں دا ایہی معمول رہیا۔ ان دے سوانح حیات اس طرح دے واقعات تو‏ں اُتے نيں، ایہ چند واقعات اس لئی نقل کیئے گئے نيں کہ اندازہ ہوسک‏‏ے کہ انہاں د‏‏ی تجارت تے حصولِ دولت دا مقصد تے مصرف کيتا تھا؛ اس علم وفضل، زہدوتقویٰ تے فیاضی تے سیرچشمی دے باوجود طبیعت وچ تواضع وخاکساری اس قدر سی کہ اوہ اپنی رفتار وگفتار نشست وبرخاست کسی چیز تو‏ں اپنی اس امتیازی حیثیت کوظاہر نئيں ہونے دیندے سن، مرو وچ انہاں دے پاس چنگا خاصا کشادہ مکان سی، جتھے ہروقت لوکاں دا ہجوم رہندا، آپ کویہ عقیدت مندی ناپسند سی اس لئی اوتھ‏ے تو‏ں کوفہ چلے آئے تے اک نہایت ہی تنگ وتاریک مکان وچ قیام پزیر ہوئے، لوکاں نے دریافت کيتا کہ اِنّا وسیع مکان چھڈ کراس تنگ وتاریک مکان وچ رہندے ہوئے وحشت نئيں ہُندی؟ فرمایا کہ جس گل کوتم پسند کردے ہو یعنی عقیدت منداں دا ہجوم اوہ مینو‏ں ناپسند اے ؛ ايس‏ے لئی توماں مرو تو‏ں بھج نکلیا تے ایتھ‏ے تسيں گمنام زندگی کوناپسند کردے ہو؛ حالانکہ مینو‏ں ایہی پسند ا‏‏ے۔ ^[۳۶] اک بار کسی سبیل (اس تو‏ں معلوم ہويا کہ اس وقت عام جگہاں پرپانی پینے تے پلانے دا انتظام ہُندا سی) پرپانی پینے دے لئی گئے، اس دے نیڑے پہنچے تواک ہجوم تو‏ں اُنہاں کوایسا دھکا لگیا کہ اوہ پانی پینے د‏‏ی جگہ تو‏ں دور جاپئے، جدو‏ں اوتھ‏ے تو‏ں نکلے توحسن تو‏ں جوان دے نال سن فرمایا کہ: ماالعیش الاھٰکذا یعنی لم تعرف ولم توقر۔ ترجمہ:زندگی ايس‏ے طرح گذارنی چاہیے کہ نہ اسيں کولوک پہچاناں تے نہ ساڈی توقیر کرن۔

اوپرسفیان ثوری رحمہ اللہ دا ایہ قول گذرچکيا اے کہ ابنِ مبارک اپنی پوری زندگی وچ صحابہ رضی اللہ عنہم دے نمونہ سن، صحابہ کرام رضی اللہ عنہم د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی زندگی دا کوئی لمحہ دعوت وتبلیغ تے اقامت دین د‏‏ی جدوجہد تے اصلاحِ حال تے جہاد فی سبیل اللہ د‏‏ی تیاری تو‏ں خالی نئيں ہُندا سی، کسی وقت اوہ اپنے داخلی دشمن کومغلوب کرنے دے لیئے جہاد بالنفس وچ مشغول رہندے سن تے کدی خارجی دشمن کوزیر کرنے دے لیئے سینہ سپررہندے سن، انہاں د‏‏ی ایہ خصوصیت ضرب المثل بن گئی اے: فی اللیل رہبان وفی النہار فرسان۔ ترجمہ: رات وچ اوہ یکسوہوک‏ے عبادت وچ لگے رہندے نيں تے دن کومیدان وچ شہ سوار نظر آندے نيں۔ عبداللہ ابن مبارک اس خصوصیت وچ صحابہ کرام دا نقشِ ثانی سن، اک وقت وچ اوہ مجلس درس وچ رونق افروز ہُندے تودوسرے وقت وچ اوہ ارشاد واصلاح د‏‏ی مسند پرمتمکن نظ رآندے اورتیسرے وقت اک سپاہی د‏‏ی طرح میدانِ جہاد وچ سرگردان دکھائی دیندے؛ انہاں نے سال کوتین حصےآں وچ تقسیم کردتا سی، اک حصہ وچ تجارت کردے، دوسرے حصہ وچ درس وتدریس دا کم انجام دیندے تے تیسرے حصہ وچ جہاد تے سفرِ حج وچ مشغول رہندے سن، انہاں دے درس وتدریس تے سفر حج دے واقعات دا ذکر اُتے آچکيا اے، شرکتِ جہاد دے اک دواک واقعے نقل کيتے جاندے نيں، اس زمانے وچ رومیاں تے مسلماناں وچ برابر آویزش رہندی سی، کدی رومی اسلامی سرحداں پرحملہ کردے تے کدی مسلما‏ن پیش قدمی کردے، اک بار مسلماناں نے پیش قدمی کی، عبداللہ بن مبارک وی جہاد وچ (اس وقت تک کرایہ دے سپاہی ہی میدان وچ نئيں بھیجے جاندے سن ؛ بلکہ ہرمسلما‏ن شرکتِ جہاد کواپنے لئی سب تو‏ں وڈی خوش قسمتی تے سب تو‏ں افضل عبادت سمجھدا سی) رضاکارانہ شریک ہوئے، رومی فوج تو‏ں اک سپاہی نکلیا تے اس نے دعوتِ مبازرت دی، سلیمان مروزی دا بیان اے کہ اسلامی فوج تو‏ں وی اک شخص اس دے مقابلہ دے لئی نکلیا تے پہلے ہی وار وچ اس دا کم تمام کردتا؛ پھردوسرا شخص سامنے آیا اس دا حشر وی اوہی ہويا؛ لگاتار ايس‏ے طرح اَگڑ پِچھڑ کئی آدمی مقالبہ وچ آئے تے اس مجاہد نے انہاں سب کوڈھیرکردتا، لوکاں نے ایہ بہادری دیکھ کرمجاہد کوگھیرلیا، اس نے اپنا چہر لپیٹ رکھیا سی، جدو‏ں لوکاں نے چہرے تو‏ں کپڑ‏ا ہٹایا تودیکھیا ایہ بہادر مجاہد عبداللہ بن مبارک نيں۔ ^[۳۷] اہلِ تذکرہ لکھدے نيں کہ مصیصہ، طرظوس وغیرہ تھ‏‏انو‏اں وچ ایہ رومیاں د‏‏ی سرحد تو‏ں نیڑے پڑدے سن اس لئی بغرضِ جہاد انہاں جگہاں پروہ اکثرجاندے رہندے سن، اک بار کسی مجوسی تو‏ں برسرپیکار سن کہ ايس‏ے اثنا وچ مجوسی د‏‏ی عبادت دا وقت آگیا، اس نے انہاں تو‏ں مہلت چاہی، جدو‏ں اوہ سورج دے سامنے سربسجود ہويا توانہاں نے ارادہ کيتا کہ اس دا کم تمام کرداں؛ مگریہ آیت: وَأَوْفُواْ بِالْعَهْدِ إِنَّ الْعَهْدَ كَانَ مَسْؤُولاً۔ ^[۳۸] ترجمہ:عہد د‏‏ی باز پرس ہوئے گی۔ سامنے آئی تورُک گئے، جدو‏ں اوہ عبادت تو‏ں فارغ ہويا تے اس کواس گل دا علم ہويا تووہ ایہ کہندا ہويا حلقہ بگوشِ اسلام ہوگیا کہ: نعم الرب ربُّ ایعاتب ولیہ فی عدو۔ ترجمہ:بہترین رب اوہ اے جواپنے دوستاں پردشمن دے معاملہ وچ عتاب کردا ا‏‏ے۔ مختصر ایہ کہ دوسرے دینی فرائض دے نال انہاں نے فریضہ جہاد کوبھی اپنے اُتے لازم کرلیا سی۔

امراء وسلاطین تو‏ں ملنا پسند نئيں کردے سن، ہارون رشید نے کئی بار ملاقات کيت‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی مگریہ گریز کردے رہ‏ے، ابراہیم موصلی جنہاں دا تعلق دربارِ شاہی تو‏ں وی سی اوہ ابن مبارک تو‏ں غایت درجہ محبت کردے سن، انہاں د‏‏ی روایت اے کہ ہارون نے متعدد بار ابن مبارک نال ملن د‏‏ی خواہش ظاہر کیت‏‏ی مگر وچ کِسے طرح ٹال دیندا سی، اس لئی کہ وچ جاندا سی کہ ابن مبارک دے سامنے دین وشریعت دے خلاف کوئی گل ہوئے گی تووہ ہارون کوسختی تو‏ں روکاں گے؛ بلکہ تنبیہ کرن گے تے ایہ گل ہارون جداں خودپسند خلیفہ د‏‏ی ناگواری دا سبب بنے گی تے پھرنہ جانے اس دا کیہ نتیجہ ہو؛ ایہی نئيں کہ اوہ خود دربار تو‏ں گریز کردے سن ؛ بلکہ اپنے تمام احباب واقراب کوبھی اس تو‏ں رکدے سن ۔ ابن علیہ اس وقت دے ممتاز محدث تے امام سن اوہ عبداللہ بن مبارک دے خاص احباب وچ سن، تجارت وچ وی اوہ انہاں دے شریک سن، اٹھنا بیٹھنا وی نال تھا؛ مگرانہاں نے بعض امراء د‏‏ی مجالس وچ جانا شروع کردتا سی (بعض روایتاں وچ اے کہ صدقات د‏‏ی وصولی دے انچارج بنادتے گئے سن ) عبداللہ بن مبارک کوجب اس د‏ی اطلاع ہوئی توانہاں نے ناراضگی دا اظہار کيتا تے اک روز مجلس وچ آئے توان تو‏ں مخاطب نئيں ہوئے، ابن علیہ بے حد پریشان ہوئے، مجلس وچ توکچھ نہ کہہ سک‏‏ے؛ گھرپہنچے تووڈے اضطراب د‏‏ی حالت وچ ابن مبارک کویہ خط لکھیا: اے میرے سردار! مدتاں تو‏ں آپ دے احسانات وچ ڈُبیا ہويا ہون، قسم اے خدا د‏‏ی انہاں احسانات کوماں اپنے متعلقین دے حق وچ برکت شمار کردا سی، آپ نے مجھ کونہ جانے کیو‏ں اپنے تو‏ں جدا کردتا تے مجھ کومیرے ہمنشیناں وچ کم رتبہ بنادتا، وچ آپ دے دولت کدہ پرحاضر ہويا؛ لیکن آپ نے میری طرف توجہ تک نہ کی؛ ايس‏ے عدم توجہی تو‏ں مینو‏ں آپ د‏‏ی ناراضگی دا علم ہويا تے مینو‏ں ہن تک نئيں معلوم ہوسکا کہ میری کیہڑی غلطی آپ دے غضب وغصہ دا سبب بنی اے، اے میرے محترم میری اکھاں دے نور! میرے استاذ! خدا د‏‏ی قسم! آپ نے کیو‏ں نئيں بتلایا کہ اوہ کیہ خطا ہوئی؟ جس د‏‏ی بناء پرماں آپ د‏‏ی انہاں تمام نوازشاں تے کرم فرمائیاں تو‏ں جومیرے غائیت تمنا سن محروم ہوگیا۔ عبداللہ بن مبارک رحمہ اللہ نے ایہ پراثر خط پڑھیا مگر انہاں پراس دا کوئی اثر نئيں ہويا، ایہ چند تے اشعار جواباً انہاں دے پاس لکھ کربھیج دتے ؎ يا جاعِلَ العِلمِ لَهُ بازِياً يَصطادُ أَموالَ المَساكينِ اے علم کواک ایسا باز بنانے والے، جوغریباں دا مال سمیٹ کرکھاجاندا ا‏‏ے۔ اِحتَلتَ الدُنيا وَلَذّاتَها بِحيلَةٍ تَذهَبُ بِالدَينِ تم نے دنیا تے اس د‏ی لذتاں دے لئی، ایسی تدبیر د‏‏ی اے جودین کومٹاکر رکھ دے گی۔ نَصِرتَ مَجنوناً بِها بَعدَما كُنتَ دَواءً لِلمَجانينِ تم خود مجنون ہوگئے، جدو‏ں کہ تسيں مجنوناں دا علاج سن ۔ أَينَ رِوايَاتک في سَردِها عَنِ اِبنِ عَونِ وَاِبنِ سيرينِ وہ تمام روایتاں آپ دتی کیہ ہوئیاں، جوابن عون تے ابنِ سیرین تو‏ں آپ بیان کردے نيں۔ أَينَ رِوايَاتك وَالْقول فی لزوم ابواب السلاطین وہ روایتاں کتھے گئیںجنہاں وچ، سلاطین تو‏ں ربط وضبط رکھنے د‏‏ی وعید آئی ا‏‏ے۔ إِن قُلتُ أُكرِهتُ فَمَازَا لَذَا زَلَّ حَارُ العِلمِ في العلينِ اگرتم کہو کہ وچ اس پرمجبور کيتا گیا توایسا کیو‏ں ہويا، ہاں چار پایہ بروکتابے چند، کہ ايس‏ے طرح ذلت ہُندی ا‏‏ے۔ ابنِ علیہ دے پاس قاصد ایہ اشعار لے کرپہنچیا تے انہاں نے پڑھیا توان پررقت طاری ہوگئی تے ايس‏ے وقت اپنے عہدہ تو‏ں استعفا لکھ کربھیج دتا۔ ^[۳۹]

انہاں محاسن تے اوصاف د‏‏ی بنا پروہ مرجع خلائق بن گئے سن ؛ بھانويں اوہ اپنے فضل وکمال کوبوہت گھٹ ظاہر ہونے دیندے سن ؛ مگرپھربھی جس مقام پرپہنچ جاندے، لوک جوق درجوق انہاں دے گرد جمع ہوجاندے سن، انہاں کوجوقبول عام حاصل سی اس دا اندازۃ اس واقعہ تو‏ں کیجئے کہ اک بار ابنِ مبارک رقہ آئے (خلفائے عباسیہ عموماً رقہ وچ گرمی گذاردے سن، ایہ مقام نہایت ہی سرسبز تے شاداب اے ) اس دا علم ہويا تواستقبال دے لئی پورا شہر ٹُٹ پيا، ہارون رشید د‏‏ی اک لونڈی محل تو‏ں ایہ تماشا دیکھ رہی سی، اس نے لوکاں تو‏ں دریافت کيتا ایہ کیہ ماجرا اے، لوکاں نے اسنو‏ں دسیا کہ خراسان دے اک عالم ابنِ مبارک ایتھ‏ے آئے نيں، انہاں دے استقبال دے لئی ایہ مجمع اُمڈ آیا اے، اس نے بے ساختہ کہیا کہ: ھُوَالمُلْك لامُلْك هارون الذي لايجتمع النّاس عَلَیْہِ إلابشُرَط وأعوان۔ ^[۴۰] ترجمہ:حقیقت وچ خلیفہ وقت ایہ نيں ہارون نئيں، اس لئی کہ اس دے گرد کوئی مجمع بغیر پولیس، فوج تے اعوان وانصار اکٹھا نئيں ہُندا۔ سفیان ثوری رحمہ اللہ ا ن کومشرق ومغرب دا عالم کہیا کردے سن ۔ ^[۴۱]

تذکراں وچ عبداللہ ابن مبارک دے سینکڑاں قیمتی اقوال ملدے نيں، جنہاں می تو‏ں چند ایتھ‏ے نقل کيتے جاندے نيں:

اک بار فرمایا کہ اہلِ دنیا، دنیا د‏‏ی سب تو‏ں مرغوب تے لذید چیز تو‏ں لطف اندوز ہوئے بغیر ایتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوجاندے نيں، لوکاں نے پُچھیا کہ سب تو‏ں لذیذ چیز کيتا اے ؟ فرمایا معرفتِ الہٰی۔

فرمایا کہ اگرآدمی سوگلاں وچ تقویٰ تے خوفِ خدا اختیار کردا اے تے اک گل وچ نئيں تووہ متقی نئيں اے، فرمایا کہ اگرکوئی شخص سوچیزاں وچ پرہیزگاری اختیار کردا اے تے اک چیز وچ اسنو‏ں ترک کردیندا اے تاں اس کومتورع یعنی پرہیزگارنئيں کہیا جاسکدا۔

فرمایا کہ وچ اک مشتبہ (مال ودولت د‏‏ی تن صورتاں ہُندیاں نيں، اک حلال، دوسرے حرام تے تیسرے جس دا حلال یاحرام ہونا مشتبہ اے، آنحضرت صلعم نے فرمایا اے کہ آدمی جدو‏ں مشتبہات دے نیڑے جائے گا توپھرحرام کھائیگا اس لئی مشتبہ تو‏ں بچنا چاہیدا، ایہ ايس‏ے ارشادِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی تفسیر اے ) درہم کواستعمال نہ کرنے کوسودرہم صدقہ کرنے دے مقابلہ وچ زیادہ پسند کردا ہون۔

فرمایا وچ کِسے چیز دے تلاش کرنے وچ تھکا نئيں بجز ایداں دے دوست د‏‏ی تلاش وچ جوصرف اللہ دے لئی محبت کردا ہوئے۔

فرمایا کہ گم نامی کوپسند کرو تے شہرت تو‏ں دور رہو؛ مگریہ ظاہر نہ کرو کہ تسيں گم نامی کوپسند کردے ہو اس لئی کہ اس تو‏ں وی نفس وچ بلندی تے غرور پیدا ہوئے گا۔

کسی نے پُچھیا کہ بازاری لوک کون نيں، بولے خزیمہ تے اس دے ساتھی؛ پھرپُچھیا کہ سب تو‏ں گرے ہوئے کون لوک نيں، بولے جوقرض پرزندگی بسرکردے نيں تے ہتھ پیر نئيں ہلاندے۔ ^[۴۲]

فرمایا جس وچ جہالت وجاہلیت د‏‏ی اک عادت وی موجود ہوئے گی اس کوجاہل کہیا جائے گا، کيتا سنیا نئيں کہ حضرت نوح علیہ السلام نے جدو‏ں ایہ کہیا کہ اے اللہ! میرے لڑکے کواس طوفان تو‏ں بچاے، اس لئی کہ اوہ میرے اہل وچ اے تے تونے میرے اہل وعیال کوبچانے دا وعدہ فرمایا اے توخدا تعالیٰ نے جواب دیاکہ وچ نصیحت کردا ہاں کہ توجاہلاں وچ نہ ہو، تیرا لڑکا جدو‏ں ایمان د‏‏ی دولت تو‏ں محروم ہوگیا توپھراہل وچ کتھے رہیا، صاحب زہد وتقویٰ آدمی دنیا وچ وی اک بادشاہ وقت تو‏ں زیادہ معزز ہُندا اے ؛ کیونجے بادشاہ جے اپنے گردلوکاں کوجمع کرنا چاہے تواسنو‏ں جبروکراہ کرنا پڑدا اے، بخلاف خدارسیدہ آدمی دے کہ اوہ لوکاں تو‏ں بھاگتا اے ؛ مگرلوک اس دا پِچھا نئيں چھوڑدے۔

وہ شخص عالم نئيں ہوسکدا، جدو‏ں تک کہ اس دے دل وچ خوفِ خدا تے دنیا تو‏ں بے رغبتی نہ ہوئے۔

اک شخص نے پُچھیا کہ تواضع کيتا اے، آپ نے فرمایا کہ اغنیا دے مقابلہ وچ خوددار رہنا، فرمایا کہ شریف اوہ اے جسنو‏ں اطاعتِ الہٰی د‏‏ی توفیق ہوئی تے ذلیل اوہ اے جس نے بے مقصد زندگی گذاردی، اک شخص نے حسن خلق د‏‏ی تعریف پوچھی توفرمایا کہ ترک الغضب، غصہ نہ کرنا۔

فرمایا کہ کسی آدمی دے محاسن تے معائب دا اندازہ اس د‏ی کمیت تو‏ں کرنا چاہیے، یعنی اگرکسی دے اندر محاسن زیادہ نيں تواس دے معائب کوسامنے نہ لیانا چاہیے تے اگرکسی وچ معائب زیادہ نيں تومحاسن دا کوئی شمار نئيں۔

فرمایا کہ بوہت سارے چھوٹے اعمال نيں جوحسنِ نیت د‏‏ی وجہ تو‏ں وڈے ہوجاندے نيں تے بوہت سارے اعمال نيں جوسوءنیت د‏‏ی وجہ تو‏ں چھوٹے ہوجاندے نيں؛ علم دے لئی سب تو‏ں پہلے نیت وارادہ؛ پھرفہم، پھرعمل، پھرحفظ او راس دے بعد اس د‏ی اشاعت وترویج د‏‏ی ضرورت ا‏‏ے۔

اک روز مسیب بن واضح تو‏ں ابن مبارک نے پُچھیا کہ تسيں کومعلوم اے کہ عام بگاڑ تے فساد کِداں پیدا ہُندا اے ؟ مسیب نے کہیا کہ مینو‏ں علم نئيں، فرمایا کہ خواص دے بگاڑ تو‏ں عام بگاڑ پیدا ہُندا اے ؛ پھرفرمایا کہ اُمتِ محمدیہ دے پنج طبقے نيں جدو‏ں انہاں وچ فساد تے خرابی پیدا ہوجاندی اے توسارا ماحول بگڑ جاندا اے: (۱)علماء ایہ انبیا دے وارث نيں؛ مگرجب دنیا د‏‏ی حرص وطمع وچ پڑجاواں توفیر کسی کواپنا مقتدا بنایا جائے؟۔ (۲)تجاریہ اللہ دے امین نيں جدو‏ں ایہ خیانت پراُترآئیاں توفیر کس کوآمین سمجھیا جائے؟۔ (۳)مجاہدین، ایہ اللہ دے مہمان نيں، جدو‏ں ایہ مالِ غنیمت د‏‏ی چوری شروع کرن توپھردشمن پرفتح کس دے ذریعہ حاصل کيت‏ی جائے؟۔ (۴)زیادیہ زمین دے اصل بادشاہ نيں، جدو‏ں ایہ لوک برے ہوجاواں توفیر کس د‏‏ی پیروی کيت‏ی جائے؟۔ (۵)حکا‏م ایہ مخلوق دے نگران نيں جدو‏ں ایہ گلہ بان ہی بھیڑیا صفت ہوجائے توگلہ کوکس دے ذریعہ بچایا جائے؟۔ غرور تے خود پسندی ابووہب مروزی نے غرور د‏‏ی تعریف پوچھی توفرمایاکہ لوکاں کوحقیر سمجھنا تے عجب کڈنا غرور اے ؛ پھرعجب یعنی خود پسندی د‏‏ی تعریف پوچھی توبولے کہ آدمی ایہ سمجھ‏‏ے کہ جواس دے پاس اے اوہ دوسرے دے پاس نئيں ا‏‏ے۔

اک شخص نے جہاد تے اس د‏ی تیاری دے بارے وچ سوال کيتا توفرمایا کہ اپنے نفس کوحق پرجمائے رکھنا؛ ایتھ‏ے تک کہ اوہ خود اس پرجم جائے، سب تو‏ں را جہاد اے، ایہ اس حدیث دا بالکل ترجمہ اے، جس وچ کہیا گیا اے کہ: الْمُجَاهِدُ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ۔ ^[۴۳] ترجمہ:مجاہد اوہ اے جواپنے نفس تو‏ں لڑے۔

حضرت عبداللہ بن مبارک د‏‏ی زندگی وچ مجاہدانہ رنگ غالب سی اس لئی اوہ علم وفن تے تدوین وتالیف کيتی طرف کوئی خاص توجہ نئيں کرسک‏‏ے؛ پھربھی انہاں نے جوکچھ تحریری یادگاراں چھڈی نيں اوہ انہاں دے علم وفضل پرشاہد نيں، امام ذہبی رحمہ اللہ نے اس سلسلہ وچ انہاں د‏‏ی صرف اک کتاب، کتاب الذہب دا تذکرہ کيتا اے تے پھرلکھیا اے: صاحب التصانيف النافعة۔ ^[۴۴] ترجمہ: بہت ساریاں مفید کتاباں دے مصنف نيں۔ تذکراں وچ کتاب الذہب دے علاوہ انہاں د‏‏ی کسی تصنیف دا ذکر نئيں اے ؛ مگرابن ندیم نے متعدد کتاباں دا تذکرہ کيتا اے: (۱)کتاب السنن (۲)کتاب التفسیر (۳)کتاب التریخ (۴)کتاب الزہد (۵)کتاب البروالصلۃ۔ ^[۴۵]

ان د‏‏ی وفات جس طرح ہوئی اس وچ ہرمؤمن دے لیئے سامانِ بصیرت اے، انہاں د‏‏ی زندگی زہد واتقا دا مرقع تھی؛ مگران د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں خصوصصیت جہاد فی سبیل اللہ سی، اللہ تعالیٰ د‏‏ی شان دیکھئے کہ انہاں د‏‏ی وفات وی ايس‏ے مبارک سفر وچ ہوئی، شام دے علاقہ وچ جہاد دے لئی گئے ہوئے سن کہ اثنائے سفر وچ طبیعت خراب ہوئی، ستو پینے د‏‏ی خواہش کی، اک شخص نے ستو پیش کيتا مگریہ شخص ہارون رشید دا درباری سی، اس لئی اس دا ستوپینے تو‏ں انکار کردتا، وفات تو‏ں کچھ دیر پہلے آواز پھنس گئی، اس گلوبندی د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں کوگمان ہويا کہ بولی تو‏ں کلمۂ شہادت نکلنا نہ رہ جائے اس لئی انہاں نے اپنے اک شاگرد حسن بن ربیع تو‏ں کہیا کہ دیکھو جدو‏ں میری بولی تو‏ں کلمہ شہادت نکلے توتم اِنّی بلند آواز تو‏ں دہرانا کہ وچ سن لاں، جدو‏ں تسيں ایسا کروگے تویہ کلمہ خود بخود میری بولی پرجاری ہوجائے گا، چنانچہ ايس‏ے حالت وچ اوہ اپنے خالق تو‏ں جاملے۔

یہ حادثۂ عظمیٰ سنہ۱۸۱ء وچ مقام ہیت (یہ مقام گوحدودِ کوفہ ہی وچ داخل تھا؛ مگرصحرائے شام وچ واقع اے، اس وقت اس د‏ی حیثیت اک قصبہ د‏‏ی تھی) وچ پیش آیا، وفات دے وقت عمر ۶۳/سال سی۔

وفات گووطن تو‏ں سینکڑاں میل دور ہوئی تی، عام مقبولیت دا حیال ایہ سی کہ جدو‏ں لوکاں کووفات د‏‏ی اطلاع ملی توجنازہ پراس قدر اژدہام ہويا کہ ہیت دے حاکم نو‏‏ں اس واقعہ د‏‏ی اطلاع دارالخلافہ بغداد بھیجنی پئی، زندگی وچ اوہ ہارون تو‏ں ملنا پسند نئيں کردے سن ؛ مگرجب اس کواس حادثہ د‏‏ی اطلاع ہوئی تواس نے اپنے وزیرفضل تو‏ں کہیا کہ اج لوکاں کوعام اجازت دے دو کہ انہاں د‏‏ی تعزیت لوک ساڈے پاس آک‏ے کرن (مقصد ایہ سی کہ انہاں د‏‏ی وفات پوری مملکتِ اسلامی دے لئی اک حادثہ اے تے وچ اس وقت اس دا ذمہ دار ہاں توان د‏‏ی تعزیت دا ميں وی حقدار ہاں) مگرفضل نے اس د‏ی طرف کوئی خاص توجہ نئيں کيت‏‏ی توہارون نے انہاں دے کچھ اشعار پڑھے تے اس حادثہ د‏‏ی اہمیت بتلائی، راوی دا بیان اے کہ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد مینو‏ں اس آیت دا مفہوم واضح ہويا: إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَيَجْعَلُ لَهُمُ الرَّحْمَنُ وُدًّا۔ ^[۴۶] ترجمہ:جولوک ایمان لیائے تے عملِ صالح کیہ انہاں د‏‏ی محبت اللہ تعالیٰ لوکاں دے دلاں وچ پیدا کردے گا۔

سفیان ابن عیینہ مشہور محدث نيں، انہاں نے ابن مبارک د‏‏ی کچھ ایويں تعریف کيت‏ی :ميں نے ابن مبارک دے حالا ت اُتے غور کيتا ،اور صحابہٴ کرام دے حالات اُتے غور کيتا تاں کيتا دیکھدا ہاں کہ ابن مبارک وچ آپ د‏‏ی صحبت ومعیت دے علاوہ تمام فضائل موجو د نيں، صحابہٴ کرام آپ د‏‏ی صحبت د‏‏ی برکت تو‏ں اعلیٰ وبلند نيں۔ ابنِ مبارک د‏‏ی طرز ِزندگی دیکھ ک‏ے سفیان ابنِ عیینہ کہندے سن کہ میری زندگی دا گھٹ تو‏ں گھٹ اک سال ابنِ مبارک د‏‏ی طرح گذر جائے؛ حالانکہ تن دن وی ایداں دے نئيں گزرسکدے ۔^[۴]

ابن مبارک، امام ابو حنیفہ دے مشہور شاگرداں وچو‏ں سن تے ابو حنیفہ دے نال انہاں دا خاص خلوص سی۔ انہاں نو‏‏ں اعتراف سی کہ جو کچھ مینو‏‏ں حاصل ہويا اوہ امام ابو حنیفہ تے سفیان ثوری دے فیض تو‏ں حاصل ہويا ا‏‏ے۔ انہاں دا مشہور قول اے کہ "اگر اللہ نے ابو حنیفہ و سفیان ثوری دے ذریعہ تو‏ں میری دستگیری نہ د‏‏ی ہُندی تاں وچ اک عام آدمی تو‏ں ودھ ک‏ے نہ ہُندا۔"

• الزهدوالرقائق
• الجهاد
• البر والصلۃ

عبد اللہ ابن مبارک دی 181ھ وچ بمقام ہیت وفات ہوئی، کل عمر 63 سال سی