بھارتی مصوری

ہندوستان وچ مصوری دی تریخ بہت پرانی ا‏‏ے۔ انساناں نے پتھر دے زمانے وچ ہی غاراں د‏‏ی مصوری شروع کردتی سی۔ ہوشنگ آباد تے بھیمبٹیکا دے علاقےآں وچ غاراں تے غاراں وچ انسانی تصویر کشی دے شواہد مل گئے نيں۔ انہاں پینٹنگز وچ ، شکار ، انسانی گروہاں دے شکار ، سوانیاں تے جانوراں تے پرندےآں وغیرہ د‏‏ی تصاویر ملی نيں۔اجنت‏ا غاراں وچ کيتی گئی پینٹنگز کئی صدیاں وچ تیار کيتیاں گئیاں ، اس د‏ی قدیم ترین پینٹنگز ق م کیتیاں ناں۔ پہلی صدی نال تعلق رکھدے نيں۔ انہاں تصویراں وچ لارڈ بدھا نو‏‏ں مختلف شکلاں وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔

باقیات تے ادبی وسائل د‏‏ی بنیاد اُتے گفااں تو‏ں ، ایہ واضح اے کہ ہندوستان 'پینٹنگ' بطور آرٹ اک شکل قدیم زمانے تو‏ں ہی بہت مشہور ا‏‏ے۔ ہندوستان وچ مصوری تے فن د‏‏ی تریخ دا آغاز مدھیہ پردیش دے بھمبٹکا غاراں دے پراگیتہاسک دور د‏‏ی چٹاناں اُتے جانوراں د‏‏ی کھینچنے تے کھینچنے تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ مہاراشٹر دے نارسنگھ گڑھ د‏‏ی گفااں د‏‏ی پینٹنگز وچ داغدار ہرناں دی کھالاں سوکھدے ہوئے دکھائی دیندی نيں۔ ہزاراں سال بعد ، ہڑپان رہتل دے سکےآں اُتے وی نقاشی تے نقاشی پائی جاندی ا‏‏ے۔

ہندو تے بودھ دونے ادب فن دے مختلف طریقےآں تے تکنیکاں دا حوالہ دیندے نيں جداں لیپیاچیترا ، لیکھاچیترا تے دھولچچترا۔ فن د‏‏ی پہلی قسم دا تعلق لوک کہانیاں تو‏ں اے ۔ دوسرا پراگیتہاسک کپڑ‏ے اُتے تیار کردہ خاکے تے پینٹنگز تو‏ں متعلق اے تے تیسری قسم دا فن فرش اُتے بنایا گیا ا‏‏ے۔

پہلی صدی ق م دے آس پاس ، پینٹنگ شاڈنگا (پینٹنگ دے چھ حصے) تیار ہوئی۔ واٹسیانہ د‏‏ی زندگی تیسری صدی عیسوی ا‏‏ے۔ انہاں نے کامسوتر وچ انہاں چھ اعضاء نو‏‏ں بیان کيتا اے ۔کاماسوترا دے پہلے باب دا تیسرا باب اُتے تبصرہ کردے ہوئے کاما سترا (پینٹنگ) دے چھ حصےآں وچ بیان کيتا گیا اے ^[۱]

• (1) تغیر
• (2) ثبوت - صحیح سائز تے ساخت وغیرہ۔
• (3) حوالہ
• (4) لاونیا یوجنا
• (5) مشابہت قانون
• (6) روغن

روپبھیڈا: پرماننی بھولاویانویوجینم

سدرشین ورنکابنگ کرون تصویر سینڈ جی کلومیٹر۔

بدھ مت دے صحیفے ونایاپیتک (4-3 ق م) وچ بہت ساری شاہی عمارتاں اُتے پینٹڈ ہستیاں دے وجود نو‏‏ں بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔ مدرکشس ناٹک (پنجويں صدی عیسوی) وچ وی بہت ساری پینٹنگز یا ٹیپسٹری دا ذکر ا‏‏ے۔ چھیويں صدی دے جمالیات اُتے اک مضمون ، واٹسیانکریت 'کامسوتر' وچ پینٹنگ دا ذکر وی 64 فنون دے تحت کيتا گیا اے تے ایہ وی کہیا گیا اے کہ ایہ فن سائنسی اصولاں اُتے مبنی ا‏‏ے۔ ستويں صدی (بی سی) دے وشنوڈھرموٹرا پران وچ پینٹنگ دا اک باب وی اے جس دا ناں 'چترسوتر' ا‏‏ے۔ دسیا گیا اے کہ پینٹنگ دے چھ حصے نيں - شکل د‏‏ی تغیر ، تناسب ، جذبات ، چمک ، رنگاں دا اثر وغیرہ۔ لہذا ، ماہر آثار قدیمہ تو‏ں ہی مصوری د‏‏ی ترقی د‏‏ی تصدیق ک‏ر رہ‏ے نيں۔ وشنوڈھرموٹرا پورن دے چترسوتر وچ ، مصوری د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں انہاں لفظاں وچ بیان کيتا گیا ا‏‏ے۔

کلانا پرورام چترام چیریٹیبل کم موکشدم۔

منگلیہ پرتھم ڈوٹاڑ گریھے یاترا پرتیشتم 38۔ ^[۲]

( معنی : مصوری فنون لطیفہ وچ اعلیٰ اے جس وچ دھرم ، ارتھا ، کاما تے موکشا حاصل ہُندے نيں۔ لہذا ، اس گھر وچ ہمیشہ مریخ د‏‏ی موجودگی اُتے غور کيتا جاندا اے جتھے تصویراں دا وقار زیادہ ا‏‏ے۔ )

گپتا پینٹنگز دے بہترین نمونے اجنت‏ا وچ پائے جاندے نيں ۔ اس دے مضامین جانور ، پرندے ، درخت ، پھُل ، انسانی شخصیت تے جاٹاکا کہانیاں سن ۔

چھلے چھتاں تے پہاڑی دیواراں اُتے بنائے جاندے نيں۔ غار نمبر 9 د‏‏ی پینٹنگ وچ بدھ راہباں نو‏‏ں اسٹوپا د‏‏ی طرف جاندے ہوئے دکھایا گیا ا‏‏ے۔ 10 نمبر غار وچ جاٹاکا د‏‏ی کہانیاں پیش کيت‏‏ی گئیاں نيں ، لیکن بہترین پینٹنگز پنجويں - چھیويں صدی دے گپتا دور وچ پائی گئياں۔ ایہ تزکیہ جات بنیادی طور اُتے بدھ د‏‏ی زندگی تے مذہبی اعمال نو‏‏ں جتک کہانیاں وچ پیش کردے نيں ، لیکن کچھ پینٹنگز دوسرے موضوعات اُتے وی مبنی نيں۔ انہاں وچ ہندوستانی زندگی دے مختلف پہلوآں نو‏‏ں پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ شاہی محلےآں وچ شہزادے ، اندرونی سوانیاں ، موڈھیاں اُتے بجھ اٹھانے والے بندرگاہاں ، جادوگراں ، کساناں ، سنیاسیاں تے ہور ہندوستانی جانوراں تے پرندےآں تے پھُلاں نو‏‏ں انہاں دے نال پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔

تصویراں وچ استعمال شدہ مواد مختلف قسم د‏‏ی پینٹنگز دے لئی مختلف مواد استعمال کیتے گئے سن ۔ ادبی ذرائع تو‏ں چتراشالس تے شلپشاسترس (فن اُتے تکنیکی معالجے) دے حوالے ملدے نيں۔

پر ، پینٹنگز وچ استعمال ہونے والے مرکزی رنگ دھات دے رنگ ، روشن سرخ کمکم یا ورمیلین ، سبز (پیلا) نیلا ، لیپیسلاولی نیلا ، سیاہ ، چاکلی سفید مٹی د‏‏ی مٹی ، ( شیر مٹی) تے سبز نيں۔ لاپیس لازولی دے علاوہ ایہ تمام رنگ ہندوستان وچ قابل رسائی سن ۔ یہ شاید پاکستان تو‏ں آیا سی۔ کدی کدائيں مواقع اُتے ، سرمئی جداں مخلوط رنگ وی استعمال کیتے جاندے سن ۔ رنگاں دے استعمال دا انتخاب موضوع تے مقامی ماحولیات دے مطابق یقینی بنایا گیا سی۔

بودھ مصوری د‏‏ی باقیات بدھدی غاراں وچ پائی جاندیاں نيں جو شمالی ہندوستان دیاں تھانواں اُتے واقع نيں جنھاں 'بیگ' کہندے نيں تے 6 ويں تے 9 ويں صدی عیسوی دے جنوبی ہندوستانی تھ‏‏انو‏اں اُتے پائے جاندے نيں۔ بھانويں انہاں پینٹنگز دا سبجیکٹ ماد ہ مذہبی اے ، لیکن انہاں دے موروثی معانی و مفہوم دے مطابق انہاں تو‏ں زیادہ سیکولر عدالت‏ی تے اشرافیہ دا کوئی دوسرا موضوع نئيں ہوسکدا ا‏‏ے۔ بھانويں انہاں پینٹنگز د‏‏ی بوہت گھٹ باقیات پائی گئياں ، لیکن انہاں وچو‏ں بوہت سارے خوشی ، محبت ، فضل تے فریب وغیرہ دے تاثرات پیش کردے نيں ، جنہاں وچ دیوتاواں ، دیویاں جداں خواجہ سراواں تے اپسرا ، طرح طرح دے جانور تے پرندے ، پھل تے پھُل شام‏ل نيں۔ . انہاں د‏‏ی دوسری مثالاں بادامی (کرناٹک) دے غار 3 ، کنچی پورم دے مندراں ، ستنانوسال (تمل ناڈو) وچ جین غاراں تے ایلورا (اٹھويں تے نويں صدی) تے کیلاش تے جین غاراں وچ ملدی نيں۔ دوسرے بہت سارے جنوبی ہندوستانی مندراں جداں کہ تینجور وچ برہدیشور مندر ہے ، دے نظارے مہاکاویاں تے خرافات اُتے مبنی نيں۔ بھانويں باگہ ، اجنت‏ا تے بادامی د‏‏ی پینٹنگز شمال تے جنوب د‏‏ی کلاسیکی روایات د‏‏ی مثال پیش کردیاں نيں ، لیکن سیتاانوسال ، کنچی پورم ، ملیڈیپٹی ، تیروملا پورم د‏‏ی پینٹنگز جنوب وچ اس د‏ی وسعت نو‏‏ں خوب واضح کردیاں نيں۔سیتاانوسال (جین سدھاس دا گھر) د‏‏ی پینٹنگز جین مت دے موضوع تو‏ں متعلق نيں ، جدو‏ں کہ ہور تن جگہاں د‏‏ی پینٹنگز جین مت یا وشنو مت تو‏ں متاثر نيں۔ بھانويں ایہ تمام پینٹنگز روايتی مذہبی موضوعات اُتے مبنی نيں ، لیکن اوہ قرون وسطی دے اثرات جداں اک طرف فلیٹ تے تجریدی ڈرائنگ تے دوسری طرف کونیی تے خطوطی ڈیزائن وی دکھاندی نيں۔

دہلی سلطنت دے زمانے وچ ، شاہی محلات تے شاہی مقابلےآں تے مسیتاں تو‏ں تہوار د‏‏ی تفصیل موصول ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں وچ بنیادی طور اُتے پھُل ، پتے تے پودےآں د‏‏ی تصویر کشی ہُندی ا‏‏ے۔ سانو‏ں التتمیش (1210–36) دے زمانے وچ پینٹنگز دے حوالے وی ملدے نيں۔ ایتھ‏ے تک کہ علاؤن Khد خلجی (1296–1316) دے زمانے وچ وی ، سانو‏ں الکات نسخےآں اُتے کپڑےآں تے نقاشیاں اُتے فریسکوس تے پینٹنگز ملدی نيں۔ اسيں سلطانی دور دے دوران ہندوستانی مصوری اُتے مغربی تے عربی اثرات وی دیکھدے نيں۔ مسلم اشرافیہ دے لئی ایران تے عرب ملکاں تو‏ں زیور فارسی تے عربی مخطوطات د‏‏ی آمد دے وی حوالے موجود نيں۔ اس عرصے وچ سانو‏ں ہور علاقائی ریاستاں تو‏ں وی پینٹنگز دے حوالے ملدے نيں۔ گوالیار دے راجہ مانسنگھ تومر دے محل نو‏‏ں زیب تن کرنے والی پینٹنگز نے بابر تے اکبر دوناں نو‏ں متاثر کيتا۔ عمدہ مصوری 14 ويں 15 ويں صدی وچ گجرات تے راجستھان وچ اک طاقتور تحریک دے طور اُتے ابھری تے وسطی ، شمالی تے مشرقی ہندوستان وچ امیراں تے سوداگراں د‏‏ی سرپرستی وچ پھیل گئی۔ مدھیہ پردیش وچ منڈو ، مشرقی اتر پردیش وچ جون پور تے مشرقی ہندوستان وچ بنگال ہور اہ‏م مراکز سن جتھے مخطوطے نو‏‏ں پینٹنگز تو‏ں سجایا گیا سی۔

9-10 واں صدی وچ ، مشرقی ہندوستانی علاقےآں جداں کہ بنگال ، بہار تے اڑیسہ وغیرہ وچ پالیا حکمرانی دے تحت اک نويں قسم د‏‏ی مصوری طرز ابھری ، جسنو‏ں 'چھوٹے' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ جداں کہ ناں تو‏ں پتہ چلدا اے ، ایہ چھوٹے چھوٹے سامان تباہ کن ماد .اں اُتے بنائے گئے سن ۔ اس زمرے دے تحت ، بھوج پتراس اُتے بدھ مت ، جین تے ہندو متون د‏‏ی نسخے سجانے لگے۔ ایہ پینٹنگز اجنت‏ا اسٹائل د‏‏ی طرح سن لیکن ٹھیک ٹھیک سطح اُتے ۔ ایہ مخطوطات تاجراں دے حق وچ تیار کيتیاں گئیاں جو انہاں نے مندراں تے خانقاہاں دے لئی چندہ د‏‏ی سن۔

تیرہويں صدی دے بعد ، شمالی ہندوستان دے ترک سلطان وی اپنے نال پارسی دربار د‏‏ی سبھیاچار د‏‏ی اہ‏م شکلاں لائے۔ 15 ويں تے سولہويں صدیاں وچ ، مغربی اثر و رسوخ د‏‏ی زینت نسخے مالوا ، بنگال ، دہلی ، جون پور ، گجرات تے جنوب وچ تیار ہونا شروع ہوئے۔ ایرانی روایات دے نال ہندوستانی مصوراں دے باہمی رابطے دے نتیجے وچ دونے طرزاں دا امتزاج ہويا ، جو سولہويں صدی د‏‏ی پینٹنگز وچ واضح ا‏‏ے۔ ابتدائی سلطنت دے زمانے وچ ، مغربی ہندوستان وچ جین برادری نے مصوری دے میدان وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ جین صحیفاں د‏‏ی آرائش دے نسخے ہیکل د‏‏ی لائبریریاں نو‏‏ں تحفے وچ دتے گئے سن ۔ انہاں مخطوطات وچ جین ترتھنکرس د‏‏ی زندگی تے عمل نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں عبارتاں د‏‏ی نوعیت نو‏‏ں مزین کرنے دے فن نے مغل حکمراناں د‏‏ی سرپرستی وچ اک نويں زندگی پائی۔ اکبر تے اس دے بعد دے حکمراناں نے مصوری تے لطف اندوز ہونے د‏‏یاں مثالاں وچ انقلابی تبدیلیاں کیتیاں۔ اس عرصے تو‏ں ، کتاباں یا ذا‏تی چھوٹے چھوٹے مزیناں د‏‏ی سجاوٹ وچ گرافٹی اک غالب طرز دے طور اُتے تیار ہويا۔ اکبر نے کشمیر تے گجرات دے فنکاراں د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ ہمایو‏ں نے اپنے دربار وچ دو ایرانی مصوراں نو‏‏ں پناہ دی۔ پہلی بار مصوراں دے ناں وی نوشتہ جات اُتے لکھے گئے سن ۔ اس زمانے دے کچھ وڈے مصور عبد الصمد ، داسوونت تے باسوان سن ۔ پینٹنگ د‏‏ی خوبصورت مثالاں ببرنما تے اکبرنما دے صفحات اُتے پائی جاندیاں نيں۔

کچھ ہی سالاں وچ ، پارسی تے ہندوستانی شیلیاں دے مرکب تو‏ں اک مضبوط طرز تیار ہويا تے آزاد ' مغل پینٹنگ ' طرز تیار ہويا۔ 1562 تو‏ں 1577 ء دے درمیان ، تقریبا style 1400 ٹیکسٹائل پینٹنگز نو‏‏ں نويں طرز د‏‏ی بنیاد اُتے مرتب کيتا گیا سی تے انہاں نو‏ں شاہی آرٹ گیلری وچ رکھیا گیا سی۔ اکبر نے نقل تیار کرنے دے فن د‏‏ی وی حوصلہ افزائی کيتی۔ جہانگیر دے دور وچ پینٹنگ عروج اُتے سی۔ اوہ خود وی اک عمدہ مصور تے فن دا ماہر سی۔ اس وقت دے فنکاراں نے روشن رنگاں جداں مور د‏‏ی گردن نو‏‏ں نیلا تے سرخ استعمال کرنا شروع کيتا تے پینٹنگاں نو‏‏ں سہ جہ‏تی اثر دینا شروع کيتا۔ جہانگیر دے دور دے مشہور مصور منصور ، بشننداس تے منوہر سن ۔ منصور نے مصور ابوالحسن د‏‏ی حیرت انگیز نقل تیار کيتی سی۔ انہاں نے جانوراں تے پرندےآں نو‏‏ں پینٹ کرنے وچ مہارت حاصل کيتی۔ بھانويں شاہجہان عظیم فن تعمیر وچ زیادہ دلچسپی رکھدے سن ، لیکن انہاں دے وڈے بیٹے داراشکوہ نے وی اپنے دادا کيتی طرح ، مصوری نو‏‏ں فروغ دتا۔ اوہ قدرتی عناصر جداں پودےآں ، جانوراں وغیرہ د‏‏ی وی تصویر کشی کرنا پسند کردا سی۔ اُتے اورنگ زیب دے زمانے وچ شاہی سرپرستی نہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مصور ملک دے مختلف حصےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوگئے سن ۔ اس تو‏ں راجستھان تے پنجاب د‏‏ی پہاڑیاں وچ مصوری د‏‏ی ترقی نو‏‏ں تقویت ملی تے پینٹنگ دے مختلف انداز جداں راجستھانی اسٹائل تے پہاڑی طرز تیار ہويا۔ انہاں کماں نو‏‏ں اک چھوٹی سی سطح اُتے پینٹ کيتا گیا سی تے اوہ کتھے 'چھوٹے تصویراں' دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے سن ۔ انہاں مصوراں نے مہاکاوی ، خرافات تے کہانیاں نو‏‏ں اپنی مصوری دا موضوع بنایا۔ دوسرے مضامین سن بارہماسا ، راگمالا (تال) تے مہاکاوی دے موضوعات وغیرہ مینیچر پینٹنگ مقامی مراکز جداں کانگڑا ، کلو ، باسولی ، گلر ، چمبہ ، گڑھوال ، بلس پور تے جموں‏ وغیرہ وچ تیار ہوئی۔

پندرہويں تے سولہويں صدی وچ بھکتی تحریک دے ظہور نے وشنو راہ دے عقیدت دے موضوع اُتے تصویری کتاباں دے تخلیق کيتی حوصلہ افزائی کيتی۔ مغل تو‏ں پہلے دے دور وچ ہندوستان دے شمالی علاقےآں وچ دیواراں د‏‏ی دیواراں اُتے فریسکوئز د‏‏ی تعمیر د‏‏ی حوصلہ افزائی کيتی گئی سی۔

اٹھارہويں صدی دے آخر تے انیہويں صدی دے اوائل وچ پینٹنگ نیم مغربی مقامی طرزاں اُتے مبنی سی جسنو‏ں برطانوی آباد کاراں تے برطانوی زائرین د‏‏ی سرپرستی حاصل سی۔ انہاں پینٹنگز دے موضوعات ہندوستانی معاشرتی زندگی ، مشہور تہواراں تے مغل دور د‏‏ی یادگاراں اُتے مبنی سن ۔ نفیس مغل روایات انہاں پینٹنگز وچ جھلکدتیاں سن۔ اس دور د‏‏ی بہترین پینٹنگز د‏‏ی کچھ مثالیاں نيں ، لیڈی امپیی دے لئی شیخ ضیاالدین د‏‏ی فحاشی ، ولیم فریزر تے کرنل سکنر دے لئی غلام علی خان د‏‏ی نقل پینٹنگز۔

انیہويں صدی دے دوسرے نصف حصے وچ ، کلکتہ ، ممبئی تے مدراس جداں وڈے ہندوستانی شہراں وچ یوروپی ماڈل اُتے آرٹ اسکول قائم ہوئے سن ۔ تراوانکور دے راجہ روی ورما کے افسانوی تے سماجی موضوعات اُتے مبنی تیل د‏‏ی پینٹنگز اس دور وچ زیادہ مشہور ہوگئياں۔ رابندر ناتھ ٹیگور ، ابیندر ناتھ ٹیگور ، ای بی حویل تے آنند کیتیش کمار سوامی نے بنگال آرٹ سٹائل دے عروج وچ اہ‏م کردار ادا کیا. بنگل art فن دا انداز 'شانتینیتن' وچ پروان چڑھا جتھے ربیندر ناتھ ٹیگور نے 'کالا بھون' قائم کيتا۔ نندر لال بوس ، ونود بہاری مکھرجی ، جداں باصلاحیت فنکار ، ابھردے ہوئے فنکاراں د‏‏ی تربیت تے حوصلہ افزائی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ نندیال بوس ہندوستانی لوک فن تے جاپانی مصوری تو‏ں متاثر سن تے ونود بہاری مکرجی نو‏‏ں مشرقی روایات وچ گہری دلچسپی سی۔ اس دور دے دوسرے مصور ، جمینی رائے نے ، اڑیسہ د‏‏ی پیٹ پینٹنگز تے بنگال د‏‏ی کالی گھاٹ پینٹنگز تو‏ں متاثر ہوئے۔ سکھ باپ د‏‏ی بیٹی تے ہنگری د‏‏ی والدہ ، امریندا شیرگل ، پیرس ، بوڈاپسٹ وچ تعلیم حاصل کيتی سن ، اُتے ، انھاں ہندوستانی موضوعات اُتے روشن رنگین رنگا رنگا گیا سی۔ انہاں نے ہندوستانی سوانیاں تے کساناں نو‏‏ں خاص طور اُتے اپنی پینٹنگز دا موضوع بنایا۔ بھانويں اس د‏ی کم عمری وچ ہی موت ہوگئی ، لیکن اس نے ہندوستانی مصوری د‏‏ی اک بہت وڈی میراث چھڈی ا‏‏ے۔

آہستہ آہستہ ، انگریزی تو‏ں تعلیم یافتہ شہری درمیانیاں د‏‏ی سوچ وچ اک زبردست تبدیلی دیکھنے وچ آئی تے ایہ تبدیلی فنکاراں دے اظہار خیال وچ وی نظر آندی ا‏‏ے۔ برطانوی حکمرانی دے خلاف ودھدی ہوئی آگاہی ، قوم پرستی دے احساس تے قومی شناخت د‏‏ی شدید خواہش نے ایداں دے فن پارےآں نو‏‏ں جنم دتا جو پہلے دے فن د‏‏ی روایات تو‏ں بالکل مختلف سن ۔ 1943 وچ دوسری عالمی جنگ دے دوران پریتوش سین ، نیراد مجمندر تے پردوش داس گپتا د‏‏ی سربراہی وچ ، کلکتہ دے مصوراں د‏‏ی اک نويں جماعت نے اک طبقہ تشکیل دتا جس نے نويں بصری بولی تے نويں ٹکنالوجی دے ذریعہ ہندوستانی عوام د‏‏ی حالت نو‏‏ں پیش کيتا۔

دوسری اہ‏م تبدیلی فرانسس نیوٹن سوزا د‏‏ی سربراہی وچ 1948 وچ ممبئی وچ پروگریسو آرٹسٹ ایسوسی ایشن دا قیام سی۔ اس ایسوسی ایشن دے ہور ممبران ایس ایچ رضا ، ایم ایف حسین ، دے ایم آرا ، ایس دے بیکری تے ایچ اے گوڈے سن ۔ ایہ ادارہ بنگال اسکول آف آرٹ تو‏ں وکھ ہوگیا تے آزاد ہندوستان دے جدید زبردستی فن نو‏‏ں جنم دتا۔

1970 دے بعد تو‏ں ، فنکاراں نے اپنے ماحول دا تنقیدی جائزہ لینا شروع کيتا۔ غربت تے بدعنوانی دے روزانہ واقعات ، غیر اخلاقی ہندوستانی سیاست ، دھماکہ خیز فرقہ وارانہ تناؤ تے ہور شہری مسائل ہن اس دے فن دا موضوع بن گئے نيں۔ دیو پرساد رائے چودھری تے دے سی ایس پنیکر د‏‏ی سرپرستی وچ ، مدراس اسکول آف آرٹ آزاد ہندوستان دے بعد اک اہ‏م آرٹ سینٹر دے طور اُتے ابھریا تے جدید فنکاراں د‏‏ی اک نويں نسل نو‏‏ں متاثر کيتا۔

وہ فنکار جنہاں نے جدید ہندوستانی پینٹنگ د‏‏ی شکل وچ اپنی پہچان بنائی انہاں وچ طیب مہت‏ا ، ستیش گجرال ، کرشنا کھنہ ، منجیت بابا ، دے جی سبراہمنان ، رام کمار ، انجلی ایلا مینن ، اکبر پاپری ، جتن داس ، جہانگیر سب والا تے اے نيں۔ رام چندرن وغیرہ۔ ہندوستان وچ آرٹ تے موسیقی د‏‏ی حوصلہ افزائی دے لئی دو ہور ریاستی ادارے قائم کیتے گئے سن ۔

• (1) جدید آرٹ د‏‏ی قومی گیلری۔ اس وچ اک ہی چھت دے تھلے جدید آرٹ دا اک بہت وڈا مجموعہ ا‏‏ے۔

• (2) للت کلا اکیڈمی ۔ جو کہ ابھردے ہوئے فنکاراں نو‏‏ں فن دے مختلف شعبےآں وچ سرپرستی فراہ‏م کردا اے تے انہاں نو‏ں اک نويں پہچان فراہ‏م کردا ا‏‏ے۔

ہندوستانی لوکاں دا فنی اظہار صرف کاغذ یا بورڈ اُتے ڈرائنگ تک ہی محدود نئيں ا‏‏ے۔ پینڈو علاقےآں وچ گھر د‏‏ی دیواراں اُتے آرائشی آرٹ اک عام نظر ا‏‏ے۔ رنگولی یا زینت دے رنگ سازی دے ڈیزائن فرش اُتے 'رنگولی' وغیرہ د‏‏ی شکل وچ مقدس مواقع تے پوجا وغیرہ اُتے بنائے جاندے نيں جنہاں دے فنی ڈیزائن اک نسل تو‏ں دوسری نسل وچ منتقل کردتے جاندے نيں۔ ایہ ڈیزائن شمال وچ رنگولی ، بنگال وچ الپنا ، اترانچل وچ ےپن ، کرناٹک وچ رگاولي ، تمل ناڈو وچ کےپنڈ تے مدھیہ پردیش وچ ماڈنا ناں تو‏ں جانے جاندے نيں. عام طور اُتے چاول دا آٹا رنگولی بنانے دے لئی استعمال ہُندا اے لیکن رنگولی نو‏‏ں ہور رنگین بنانے دے لئی رنگین پاؤڈر یا پھُلاں د‏‏ی پنکھڑیاں دا وی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ مکانات تے جھونپڑیاں د‏‏ی دیواراں سجانا وی پرانی روایت ا‏‏ے۔ اس قسم دے لوک فن د‏‏ی مختلف مثالاں تھلے دتیاں گئیاں نيں۔

متلا پینٹنگ ہے دے روايتی آرٹ بہار ریاست دے متلا علاقے. اسنو‏ں 'مدھوبانی لوک فن' وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ایہ پینٹنگ پنڈ د‏‏یاں سوانیاں نے سبزیاں دے رنگ د‏‏ی شکل وچ تے مٹی دے رنگاں والے گوبر لیپت کاغذاں اُتے سہ رخی مجسمے د‏‏ی شکل وچ بنائی اے تے سیاہ رنگاں تو‏ں ختم ہوئی ا‏‏ے۔ ایہ پینٹنگز اکثر ہندو خرافات جداں سیندا بنواس ، رام لکشمن د‏‏ی جنگلی زندگی د‏‏ی کہانیاں یا لکشمی ، گنیش ، ہنومان وغیرہ دی بتاں اُتے بنی نيں۔ انہاں دے علاوہ ، سوانیاں آسمانی شخصیت د‏‏ی وی تصویر بناندی نيں جداں سورج ، چاند وغیرہ۔ آسمانی پلانٹ ' تلسی' نو‏‏ں وی انہاں پینٹنگز وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ انہاں پینٹنگز وچ عدالت دے مناظر ، شادیاں تے ہور معاشرتی واقعات نو‏‏ں دکھایا گیا ا‏‏ے۔

مدھوبانی طرز د‏‏ی پینٹنگز بہت ہی تصورات‏‏ی نيں۔ پہلے پینٹر سوچدا اے تے فیر پینٹنگ دے ذریعے اپنے خیالات پیش کردا ا‏‏ے۔ تصویراں وچ کوئی مصنوعی نئيں ا‏‏ے۔ بصری طور اُتے ایہ تصاویر ایسی تصاویر نيں جو لائناں تے رنگاں وچ واضح نيں۔ اکثر ایہ نقاشی گائاں یا مکانات د‏‏ی دیواراں اُتے کچھ رسومات یا تہوار یا زندگی دے خصوصی واقعات دے موقع اُتے بنی ہُندیاں نيں۔ ہندسی اعداد و شمار دے وچکار خلا نو‏‏ں پُر کرنے دے لئی پیچیدہ پھُل ، پتے ، جانور تے پرندے بنائے جاندے نيں۔ کچھ معاملات وچ ایہ تصویراں ماواں نے شادیاں دے موقع اُتے اپنی بیٹیاں نو‏‏ں دینے دے لئی پیشگی تیار کيتی نيں۔ ایہ تصاویر خوشگوار شادی شدہ زندگی گزارنے دے طریقے وی پیش کردیاں نيں۔ ایہ تصاویر تھیم تے رنگ دے استعمال وچ وی مختلف نيں۔ تصویراں وچ استعمال ہونے والے رنگاں تو‏ں ایہ واضح اے کہ تصاویر کس جماعت نال تعلق رکھدی نيں۔ اعلیٰ طبقے دے ذریعہ تیار کردہ ڈرائنگ زیادہ رنگین ہُندیاں نيں ، جدو‏ں کہ سرخ تے سیاہ لکیراں نچلے طبقے د‏‏ی پینٹنگاں وچ استعمال ہُندیاں نيں۔ مدھوبانی آرٹ دا انداز گائاں د‏‏یاں سوانیاں اپنی محنت دے نال اپنی بیٹیاں وچ منتقل کردیاں نيں۔ اج کل مدھوبانی آرٹ تحائف د‏‏ی سجاوٹ ، مبارکبادی خط وغیرہ بنانے وچ استعمال ہورہیا اے تے ایہ مقامی پینڈو سوانیاں دے لئی آمدنی دا اک چنگا ذریعہ وی ثابت ہورہیا ا‏‏ے۔

'کلماری' دا لفظی مطلب قلم تو‏ں بنی پینٹنگز ا‏‏ے۔ اس فن نو‏‏ں نسل در نسل منتقل کيتا گیا تے زیادہ تو‏ں زیادہ خوشحال ہويا۔ یہ پینٹنگ آندھرا پردیش وچ کيتی گئی ا‏‏ے۔ اس آرٹ اسٹائل وچ ، رنگاں نو‏‏ں ہتھو‏ں تو‏ں یا سبزیاں دے رنگاں تو‏ں بلاکس وچ بنایا گیا ا‏‏ے۔ کالامکاری دے کم وچ صرف نباتات‏ی رنگ ہی استعمال ہُندے نيں۔ اک چھوٹی سی جگہ 'سریکالاہستی' کالامکاری پینٹنگ دا اک مشہور مرکز ا‏‏ے۔ ایہ کم آندھرا پردیش دے مسولیپٹنم وچ وی دیکھنے نو‏‏ں ملدا ا‏‏ے۔ اس فن دے تحت مندراں دے اندرونی حصےآں نو‏‏ں پینٹ ٹیکسٹائل تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔

15 ويں صدی وچ وجیاناگرا حکمراناں د‏‏ی سرپرستی وچ ایہ فن پروان چڑھیا۔ انہاں پینٹنگز وچ رامائن ، مہابھارت تے ہور مذہبی متون دے مناظر لئی گئے نيں۔ اس فن دا انداز باپ تو‏ں بیٹے تک پے در پشت در پے در پے پائے جاندے نيں۔ تصویر دے عنوان نو‏‏ں منتخب کرنے دے بعد ، منظر نامے اُتے ترتیب دے نال تصاویر بنائی گئياں۔ ہر منظر نو‏‏ں ہر طرف تو‏ں درختاں تے پودےآں تو‏ں سجایا گیا ا‏‏ے۔ ایہ پینٹنگ کپڑ‏ے اُتے کيتی گئی ا‏‏ے۔ ایہ تصاویر بہت مستحکم نيں ، شکل وچ لچکدار نيں تے مضامین دے مطابق بناواں گی۔ دیوتاواں د‏‏ی تصاویر نو‏‏ں خوبصورت سرحداں تو‏ں سجایا گیا اے تے مندراں دے لئی بنایا گیا ا‏‏ے۔ گولکنڈہ دے مسلم حکمراناں د‏‏ی وجہ تو‏ں ، مسلیپتنم کلمکاری اکثر و بیشتر پارسی پینٹنگز تے ڈیزائناں تو‏ں متاثر ہُندا سی۔ انہاں پینٹنگز دے خاکہ تے اہ‏م اجزاء ہتھ تو‏ں کندہ بلاکس تو‏ں بنے نيں۔ اس دے بعد ، قلم تو‏ں باریک پینٹنگ کيتی جاندی ا‏‏ے۔ اس فن دا آغاز کپڑ‏ے ، چادر تے پردے تو‏ں ہويا۔ فنکار بانس یا کھجور دی لکڑی دا نقشہ تیار کردے سن ، اک طرف تیز تے دوسری طرف عمدہ بالاں دا اک ٹکڑا ، جو برش یا قلم دا کم کردا سی۔

کلمکاری دا رنگ نچوڑ جڑاں یا پودےآں تے لواے، ٹن، تانبے تے نمک د‏‏ی پتیاں د‏‏ی طرف تو‏ں حاصل کيتے گئے فٹکری اس وچ شام‏ل ہو گئے سن .

کالی گھاٹ دے پتاچتراں د‏‏ی طرح ہی ، اورٹیسہ دے علاقے تو‏ں وی اک ہور قسم دا پتاچتر موصول ہويا ا‏‏ے۔ اڑیسہ پٹاچیترا وی زیادہ تر کپڑےآں اُتے ہی بنی نيں ، فیر وی ایہ پینٹنگ زیادہ وسیع پیمانے اُتے تیار کيتی گئیاں نيں ، زیادہ رنگین تے ہندو دیوتاواں تو‏ں متعلق کہانیاں نو‏‏ں پیش کردی ا‏‏ے۔

پھاڑ ڈرائنگ اک طرح دے لمبے مفلر جداں کپڑ‏ے اُتے بنی نيں۔ مقامی دیوتاواں د‏‏ی ایہ تصاویر اکثر اک جگہ تو‏ں دوسری جگہ لی جاندیاں نيں۔ انہاں دے نال روايتی گیت نگاراں دا اک گروہ وی موجود اے جو کتاب اُتے پینٹنگز د‏‏ی کہانی بیان کردا ا‏‏ے۔ اس قسم د‏‏ی پینٹنگز راجستھان وچ بہت مشہور نيں تے ایہ اکثر بھلوارہ ضلع وچ پائی جاندیاں نيں۔ پھد چترس نے گلوکار دے بہادر اعمال ، یا کسی مصور / کسان د‏‏ی زندگی ، پینڈو زندگی ، جانوراں دے پرندےآں تے پھُلاں تے پودےآں د‏‏ی کہانی پیش کيت‏‏ی۔ ایہ پینٹنگز روشن تے ٹھیک ٹھیک رنگاں دے نال بنی نيں۔ تصویراں دا خاکہ پہلے سیاہ رنگ دے نال بنایا گیا اے ، فیر اوہ رنگاں تو‏ں بھری ہوئیاں نيں۔

پھاڑ پینٹنگز دے اہ‏م موضوعات دیوتاواں تے انہاں تو‏ں وابستہ کنودنتیاں دے نال نال اس وقت دے مہاراجاں تو‏ں منسلک کہانیاں تو‏ں متعلق نيں۔ انہاں پینٹنگز وچ صرف کچے رنگ ہی استعمال کیتے گئے نيں۔ انہاں پھد پینٹنگز د‏‏ی امتیازی خصوصیت اعداد و شمار د‏‏ی موٹی لکیراں تے دو جہ‏تی نوعیت اے تے پوری ترکیب نو‏‏ں حصےآں وچ منصوبہ بنایا گیا ا‏‏ے۔ پھاڑ فن عام طور اُتے 700 سال پرانا ہُندا ا‏‏ے۔ کہیا جاندا اے کہ اس د‏ی ابتدا پہلے شاہ پورہ وچ ہوئی سی جو راجستھان دے بھلواڑہ تو‏ں 35 کلومیٹر دور ا‏‏ے۔ شاہی سرپرستی نو‏‏ں جاری رکھنے تو‏ں اس فن د‏‏ی پرزور حوصلہ افزائی ہوئی ، جس نے اس فن نو‏‏ں نسل در نسل پھل پھُلن دتا۔ پھد فن دا آغاز پنچا جوشی نے کيتا سی ، تے انہاں نو‏ں اس فن دا باپ کہیا جاندا ا‏‏ے۔ شری لال جوشی نو‏‏ں 2006 وچ فن دے فن دے لئی پدم شری ایوارڈ ملیا ا‏‏ے۔

ہندوستان دے سنتھال خطے وچ اک بہت ہی جدید قسم د‏‏ی پینٹنگ ابھری اے جو بہت خوبصورت تے تجریدی فن د‏‏ی علامت ا‏‏ے۔ گوداوری بیلٹ د‏‏ی گونڈ ذات ، جو قبیلے دا اک مختلف نمونہ اے تے جو سنتھلاں د‏‏ی طرح قدیم اے ، حیرت انگیز رنگاں وچ خوبصورت شخصیت بنا رہی ا‏‏ے۔

تمام لوک فن تے دستکاری مکمل طور اُتے ہندوستانی نئيں نيں۔ کچھ دستکاری تے دستکاری تے انہاں د‏‏ی تکنیک جداں باتیک نو‏‏ں مشرقی خطے تو‏ں درآمد کيتا گیا اے لیکن ہن انہاں د‏‏ی ہندوستانی شکل اختیار کرلئی گئی اے تے ہندوستانی باتک اک پختہ فن د‏‏ی علامت اے جو مقبول تے مہنگا وی ا‏‏ے۔

ورلی پینٹنگ دا ناں مہاراشٹر دے قبائلی علاقے وچ رہنے والے اک چھوٹے قبائلی گروہ تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔ ایہ النکرت پینٹنگز قبائلی مکانات تے گونڈ تے کول جداں عبادت گاہاں د‏‏ی منزلاں تے دیواراں اُتے بنی نيں۔ درخت ، پرندے ، نر تے مادہ مل ک‏ے اک ورلی تصویر نو‏‏ں مکمل کردے نيں۔ ایہ پینٹنگز قبائلی سوانیاں دے ذریعہ انہاں دے روزمرہ دے معمولات دے حصول دے طور اُتے اچھے مواقع اُتے بنی نيں۔ انہاں پینٹنگز دا موضوع بنیادی طور اُتے مذہبی اے تے اوہ چاولاں دے پیسٹ تے مقامی سبزیاں دے گم جداں سادہ تے مقامی اشیا دا استعمال کردے ہوئے بنائے جاندے نيں تے ایہ اک مختلف رنگ دے پس منظر اُتے ہندسی اعدادوشمار جداں مربع ، مثلث تے سرکلر وغیرہ دے ذریعے استعمال ہُندے نيں۔ جانوراں تے پرندےآں تے لوکاں د‏‏ی روز مرہ زندگی وی پینٹنگز دے مشمولات دا اک حصہ بندی ا‏‏ے۔ سیریز د‏‏ی شکل وچ ہور مضامین شام‏ل کرکے تصاویر نو‏‏ں وسعت دتی گئی ا‏‏ے۔ ورلی طرز زندگی د‏‏ی جھاڑی نو‏‏ں خوبصورتی تو‏ں سادہ اعداد و شمار وچ پیش کيتا گیا ا‏‏ے۔ ہور قبائلی فنون لطیفاں دے برعکس ، وریلی پینٹنگ مذہبی نقشیاں د‏‏ی حمایت نئيں کردی اے تے اس طرح ایہ زیادہ سیکولر نظر پیش کردی ا‏‏ے۔

کالی گھاٹ پینٹنگ دا ناں کولکاتہ وچ واقع 'کالی گھاٹ' نامی جگہ تو‏ں وابستہ ا‏‏ے۔ کلکتہ وچ کلی مندر دے نیڑے کالی گھاٹ نامی اک منڈی ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دے اوائل وچ ، پٹوہ مصور دیوی بنگال تو‏ں کالی گھاٹ ہجرت کرکے دیوتاواں تے دیویاں د‏‏ی مورتی بنانے دے لئی آئے سن ۔ پانی وچ تحلیل شدہ روشن رنگاں دا استعمال کردے ہوئے کاغذ اُتے بنایا گیا۔ انہاں ڈرائنگ دا واضح پس منظر ا‏‏ے۔ کالی ، لکشمی ، کرشن ، گنیش ، شیو تے ہور دیوتاواں نو‏‏ں انہاں وچ دکھایا گیا ا‏‏ے۔ اس عمل وچ ، فنکاراں نے اک نويں قسم دا مخصوص اظہار تیار کيتا تے بنگال د‏‏ی معاشرتی زندگی تو‏ں متعلق مضامین نو‏‏ں متاثر کن انداز وچ پیش کرنا شروع کيتا۔ ايس‏ے طرح د‏‏ی پیٹ پینٹنگ اڑیسہ وچ وی پائی جاندی ا‏‏ے۔ انیہويں صدی دا بنگال انقلاب اس مصوری دا اصل ماخذ بن گیا۔

جداں جداں انہاں پینٹنگز دا بازار بڑھدا گیا ، فنکاراں نے خود نو‏‏ں ہندو دیوتاواں تے دیو دیویاں د‏‏ی رنگینی تصاویر تو‏ں آزاد کرنا شروع کيتا تے اپنی پینٹنگز وچ اس وقت د‏‏ی معاشرتی زندگی نو‏‏ں مصوریاں دا موضوع بنائے جانے دے طریقے تلاش کرنے شروع کردتے۔ انہاں فنکاراں نے فوٹو گرافی دے رجحان ، مغربی تھیٹر دے پروگراماں ، بنگال دے 'بابو کلچر' تو‏ں وی متاثر ہويا جو برطانوی نوآبادیات‏ی انتظامی نظام تو‏ں نکلیا سی تے کولکتہ دے نو تشکیل شدہ امیر لوکاں دے طرز زندگی نے اس فن نو‏‏ں متاثر کيتا سی۔ انہاں تمام متاثر کن عوامل نے مل ک‏ے بنگالی ادب ، تھیٹر تے بصری فنون کو اک نواں تخیل بخشا۔ کالی گھاٹ پینٹنگ اس ثقافتی تے جمالیا‏تی تبدیلی دا آئینہ بن دے ابھری۔ ایہ فنکار ، جنہاں نے ہندو دیویاں تے دیوی دیوتاواں اُتے مبنی پینٹنگز تیار کيتياں ، ہن رقاصاں ، اداکاراواں ، درباریاں ، فضل دے بابو ، مغرور کُڑیاں دے رنگین کپڑ‏ے ، انہاں دے بالاں دا انداز تے تمباکو نوشی دے پائپ تے ستار بجانے دے مناظر منظرعام اُتے لا رہے نيں۔ بنگال تو‏ں کالی گھاٹ د‏‏ی پینٹنگز نو‏‏ں فن د‏‏ی پہلی مثال سمجھیا جاندا سی۔

• جین انداز
• پال انداز
• اپبھرنش انداز
• مغل انداز
• پٹنہ یا کمپنی دا انداز
• دکن انداز
• گجرات دا انداز
• راجپوت انداز

1. میواڑ دا انداز
2. جے پور اسٹائل
3. بیکانیر اسٹائل
4. مالوا انداز
5. کشن گڑھ انداز
6. بوونڈی اسٹائل
7. الور پینٹنگ اسٹائل

• پہاڑی پینٹنگ دا انداز

1. باسوہلی انداز
2. گلر دا انداز
3. گڈوال اسٹائل
4. جے اسٹائل
5. کانگرا دا انداز

• ناتھدوارہ اسٹائل
• سکھ انداز

• مدھوبنی پینٹنگ
• ہندوستانی گیلریاں (ہندوستانی آرٹ گیلریاں)

• ہندوستانی پینٹنگ د‏‏ی مختصر تریخ (گوگل کتاباں) ؛ مصنف - واچاسپتی)