Horror
Horror (łac. groza, strach), fantastyka grozy – odmiana fantastyki polegająca na budowaniu świata przedstawionego na wzór rzeczywistości i praw nią rządzących po to, aby wprowadzić w jego obręb zjawiska kwestionujące te prawa i nie dające się wytłumaczyć bez odwoływania się do zjawisk nadprzyrodzonych. Zadaniem horroru jest wywołanie lęku i niepokoju u odbiorcy utworu. Pojawiające się w świecie utworu zjawiska fantastyczne podważają ustalone na początku i akceptowane przez bohaterów prawa świata. Różnica między horrorem a thrillerem polega na tym, że w thrillerze zagrożenie ma charakter realny (np. przestępca, epidemia).
Literatura
W literaturze europejskiej fantastyka grozy pojawiła się wraz z gotycyzmem w XVIII w.
Klasyka
- Howard Phillips Lovecraft
- Mary Shelley (Frankenstein)
- Bram Stoker (Drakula)
- Stefan Grabiński
- Ira Levin (Dziecko Rosemary)
Współczesna
Zagraniczna
- Stephen King
- Dean Koontz
- Anne Rice
- Brian Lumley
- Clive Barker
- James Herbert
- Graham Masterton
- Guy N. Smith
- Joe Hill King
- Ramsey Campbell
Polska
- Jacek Piekara
- Łukasz Orbitowski
- Jakub Ćwiek
- Jarosław Grzędowicz
- Maja Lidia Kossakowska
- Dawid Kain
- Kazimierz Kyrcz
- Luiza Borkowska
- Izabela Szolc
- Magda Parus
- Andrzej Sarwa
Zobacz też: przegląd zagadnień z zakresu literatury, Wydawnictwo Armoryka, Amber - horror.
Film
Początki kina grozy sięgają przełomu wieku XIX i XX (Georges Melies i jego filmy o potworach). Gatunek horroru wiele zawdzięcza niemieckiemu ekspresjonizmowi w filmie, który po I wojnie światowej stworzył kilka arcydzieł kina grozy (m.in. Gabinet doktora Caligari, Zmęczona śmierć, Gabinet figur woskowych, Golem a przede wszystkim Nosferatu – symfonia grozy). W Hollywood w latach 20. powstały Dzwonnik z Notre Dame i Upiór w operze.
W latach 30. w amerykańskich studiach, szczególnie w Universal Studios, stworzono klasyczne dziś horrory z postaciami Draculi (w którego wcielił się Bela Lugosi), Frankensteina, gdzie w roli monstrum wystąpił Boris Karloff (oba filmy pochodzą z 1931 r.), i Mumii z Karloffem (1932). Wszystkie te filmy miały wielką ilość sequeli.
Po II wojnie światowej, w latach 50., nastąpił boom na horrory science fiction, opowiadające o inwazjach z kosmosu lub o skutkach promieniowania po wybuchu bomby atomowej (np. Godzilla).
W drugiej połowie lat 50. i w latach 60. w Wielkiej Brytanii działała wytwórnia Hammer Films, specjalizująca się w realizacji gotyckich horrorów z gwiazdami Peterem Cushingiem i Christopherem Lee. Były to najczęściej remaki klasycznych filmów z postaciami Draculi, Frankensteina i mumii. W tym samym czasie w American International Pictures (AIP), wyprodukowano serię adaptacji opowiadań Edgara Allana Poego z udziałem Vincenta Price'a.
Dziś do klasyków, oprócz filmów wymienionych powyżej, zalicza się produkcje z lat 60., 70. i 80. XX w. np. Noc żywych trupów i jego kontynuacje George'a A. Romero, serie Koszmar z ulicy Wiązów, Piątek 13. i Halloween, które wykreowały postacie Freddy'ego Kruegera, Jasona Voorheesa i Michaela Myersa. Począwszy od roku 1976, gdy Brian de Palma nakręcił film Carrie wg powieści Stephena Kinga, autor ten wywiera wielki wpływ na gatunek. Jego bardzo popularne powieści i opowiadania są znakomitym tworzywem literackim dla filmów grozy, zyskujących uznanie i przychylność widzów (np. Lśnienie w reżyserii Stanleya Kubricka przez wielu uznawane jest za horror idealny).
W drugiej połowie lat 90. liczyć zaczęło się kino japońskie – horrory takie jak The Ring: Krąg, Klątwa Ju-on czy Dark Water znakomicie sprzedały się na całym świecie, dla Amerykanów stały się świetnym materiałem na remaki.
Wyróżnia się kilka rodzajów horrorów w kinie. Współcześnie często spotykane są krwawe gatunki gore oraz slasher.
Ważniejsze filmowe horrory poszczególnych dziesięcioleci
koniec XIX wieku
- Rezydencja diabła (Le Manoir du diable, 1896, reż Georges Méliès) (Pierwszy horror)
początek XX wieku
- Student z Pragi (1913, reż. Paul Wegener, Stellan Rye)
- Gabinet doktora Caligari (1919, reż. Robert Wiene)
lata 20. XX wieku
- Golem (1920, reż. Paul Wegener, Carl Boese)
- Doktor Jekyll i pan Hyde (1920, reż. John S. Robertson); liczne późniejsze adaptacje powieści Stevensona
- Zmęczona śmierć (1921, reż. Fritz Lang)
- Nosferatu – symfonia grozy (1922, Friedrich Wilhelm Murnau)
- Gabinet figur woskowych (1924, reż. Leo Birinsky, Paul Leni)
- Upiór w operze (1925, Rupert Julian, Edward Sedgwick, Lon Chaney)
- Pies andaluzyjski (1929, reż. Luis Buñuel); film surrealistyczny, uważany jednak za jeden z pierwszych, w którym pojawił się gore
lata 30. XX wieku
- Dracula (1931, Tod Browning – wersja angielska); liczne remaki
- Dracula (1931, George Melford, Enrique Tovar Ávalos – wersja hiszpańska)
- M - Morderca (1931, Fritz Lang)
- Frankenstein (1931, James Whale); najwybitniejsza ekranizacja powieści Mary Shelley z Borisem Karloffem w roli monstrum.
- Dziwolągi (1932, Tod Browning)
- Mumia (1932, reż. Karl Freund)
- Niewidzialny człowiek (1933, reż. James Whale)
lata 40. XX wieku
- Wilkołak (1941, reż. George Wagger)
- Portret Doriana Graya (1945, reż. Albert Lewin)
- Ludzie koty (1942, reż. Jacques Tourneur, producent Val Lewton)
- Wyspa umarłych (1945, reż. Mark Robson, producent Val Lewton)
lata 50. XX wieku
- Godzilla - król potworów (1954, reż. Ishirô Honda); horror science-fiction, pierwszy z wielu z Godzillą.
- Inwazja porywaczy ciał (1956, reż. Don Siegel; horror science-fiction
- Blob, zabójca z kosmosu (1958, reż. Irvin S. Yeaworth Jr.)
- Dracula (1958, reż. Terence Fisher); pierwszy remake wytwórni Hammer Films
- Mucha (1958, reż. Kurt Neumann) – remaki w 1986 i 2005 r.
- Dom na Przeklętym Wzgórzu (1959, reż. William Castle) - remake w 1999 r.
- Psychoza (1960, reż. Alfred Hitchcock); trzy sequele
lata 60. XX wieku
- Zagłada domu Usherów (1960, reż. Roger Corman)
- Blood Feast (1963, reż. Herschell Gordon Lewis); 2002 - sequel
- Kruk (1963, reż. Roger Corman); komediohorror
- Nawiedzony dom (1963, reż. Robert Wise)
- Ptaki (1963), reż. Alfred Hitchcock)
- Kwaidan, czyli opowieści niesamowite (1964, reż. Masaki Kobayashi); horror w świecie samurajów
- Grobowiec Ligei (1965, reż. Roger Corman)
- Trzy kroki w szaleństwo (1967, reż. Roger Vadim, Federico Fellini, Louis Malle)
- Bal wampirów (1967, reż. Roman Polański); komediohorror
- Dziecko Rosemary (1968, reż. Roman Polański)
- Noc żywych trupów (1968, reż. George A. Romero); liczne sequele, ostatni – 2005; liczne remaki
lata 70. XX wieku
- Świt żywych trupów (1978, reż. George A. Romero); liczne sequele, remaki
- Opowieści z krypty (1972, reż. Freddie Francis); nowele, kilka kontynuacji
- Egzorcysta (1973, reż. William Friedkin); dwa sequele i prequel
- Nie oglądaj się teraz (1973, reż. Nicolas Roeg)
- Samochody, które zjadły Paryż (1974, reż. Peter Weir)
- Czarne Święta (1974, reż. Bob Clark); 2006 – remake
- Teksańska masakra piłą mechaniczną (1974, reż. Tobe Hooper); 2003 – remake
- Carrie (1976, reż. Brian de Palma); sequel – 1997
- seria Omen (1976, reż. Richard Donner); trzy sequele, ostatni – 1991); 2006 - remake
- Ostatnia fala (1977, reż. Peter Weir)
- seria Halloween (pierwszy film – 1978, ostatni – 2002, reż. John Carpenter); 2007 - remake
- Amityville Horror (1979, reż. Stuart Rosenberg); 2005 – remake
- Obcy – 8. pasażer Nostromo (1979, reż. Ridley Scott) i liczne sequele
- Kiedy dzwoni nieznajomy (1979, reż. Fred Walton); 1993 – sequel, 2006 – remake
lata 80. XX wieku
- Dzień żywych trupów (1985, reż. George A. Romero); 2008 - remake
- Lśnienie (1980, reż. Stanley Kubrick)
- seria Piątek 13. (pierwszy film – 1980), reż. Sean S. Cunningham
- seria Martwe zło (pierwszy film – 1981, ostatni – 1993, reż. Sam Raimi)
- Skowyt (1981) reż. Joe Dante); liczne sequele
- Cannibal Ferox (1981, reż. Umberto Lenzi)
- Duch (Poltergeist, 1982, reż. Tobe Hooper)
- Coś (1982, reż. John Carpenter), uważany za najlepszy horror science fiction i jeden z najlepszych filmów grozy w ogólnej klasyfikacji
- Strefa mroku (1983 reż. Joe Dante, George Miller, John Landis, Steven Spielberg)
- Twierdza (1983, reż. Michael Mann)
- Zagadka nieśmiertelności (1983, reż. Tony Scott)
- seria Koszmar z ulicy Wiązów (pierwszy film – 1984, ostatni – 2003, reż. Wes Craven)
- Dzieci kukurydzy (1984, rez Fritz Kiersch) i kilka sequeli
- Gremliny rozrabiają (1984, reż. Joe Dante i Gremliny II (1990); komediohorrory
- Sklepik z horrorami (1986, reż. Frank Oz); musical – czarna komedia, remake filmu Rogera Cormana z 1960
- Książę ciemności (1987, reż. John Carpenter)
- Hellraiser: Wysłannik piekieł (1987, reż. Clive Barker)
- Nekromantik (1987, reż. Jörg Buttgereit)
- Zły smak (1987, reż. Peter Jackson)
- Laleczka Chucky (1988, reż. Tom Holland); kilka sequeli
- Smętarz dla zwierzaków (1989, reż. Mary Lambert); sequel – 1992
lata 90. XX wieku
- Candyman (1992, reż. Bernard Rose) (Na podstawie opowiadania Clive'a Barkera)
- Martwica mózgu (1992, reż. Peter Jackson) (Komediohorror)
- Mary Shelley's Frankenstein (1994, reż. Kenneth Branagh)
- Wilk (1994, reż. Mike Nichols)
- Wywiad z wampirem (1994, reż. Neil Jordan)
- seria The Ring: Krąg (1998, reż. Hideo Nakata); sequel, prequel i remake
- Blair Witch Project (1999, reż. Daniel Myrick, Eduardo Sánchez)
początek XXI wieku
- Inni (2001, reż. Alejandro Amenábar)
- Underworld (2003, reż. Len Wiseman)
- The Grudge - Klątwa (2004, reż. Takashi Shimimizu)
- serial Mistrzowie horroru (Masters of horror) (2005, reż. John Carpenter, Tobe Hooper i inni)
- REC (2007, reż. Jaume Balagueró)
- Sierociniec (El Orfanato) (2008, reż. Juan Antonio Bayona)
- Nocny pociąg z mięsem (The Midnight Meat Train) (2008, reż. Ryuhei Kitamura)
- Oko (The Eye, 2008, w reż. Xavier Palud i David Moreau)
Polskie horrory
- Syn Szatana (1923, reż. Bruno Bredschneider)
- Kochanka Szamoty (1927, reż. Leon Trystan)
- Matka Joanna od Aniołów (1960, reż. Jerzy Kawalerowicz)
- Ślepy tor (1967, reż. Ryszard Ber)
- Lokis (1970, reż. Janusz Majewski)
- Droga w świetle Księżyca (1972, reż. Witold Orzechowski)
- Diabeł (1972, reż. Andrzej Żuławski)
- Wilczyca (1982, reż. Marek Piestrak)
- Widziadło (1983) reż. Marek Nowicki)
- Medium (1985) reż. Jacek Koprowicz)
- Labirynt (1985, reż. Andrzej Kołuszko)
- Opowieści niezwykłe (1963-1968) – 6-odcinkowy serial telewizyjny
- Powrót wilczycy (1991, reż. Marek Piestrak)
- Obróbka Skrawaniem (2001, reż. Piotr Adamczewski)
- Legenda (2005, reż. Mariusz Pujszo)
- 22.22 (2005, reż. Tomasz Rychlik)
- The Fall (film) (2005, reż. Konrad Grześlak, Łukasz Brzostek (QDC))
- Intelekt Kollapse (2005, reż. Katos Włodarski)
- Hiena (2006, reż. Grzegorz Lewandowski)
- Palimpsest (2006, reż. Konrad Niewolski)
- Jatka (2007, reż. Aleksander Ikaniewicz)
- Rigor Mortis (2007, reż. Patryk Jurek)
- Pora mroku (2008, reż. Grzegorz Kuczeriszka)
Gry komputerowe
Najpóźniej horror wykształcił się w grach komputerowych. Na przełomie lat 80. i 90. XX w. powstawały pierwsze gry-horrory, np. wybitna Elvira (dwie części), Waxworks, Bram Stoker's Dracula, jako grę-horror wymienia się także Dooma. W drugiej połowie lat 90. horror stał się bardzo popularnym tematem gier komputerowych, np. Blood, Resident Evil, Silent Hill, The Suffering, F.E.A.R. czy Doom. Gry te wydawane były zarówno na komputery osobiste, jak i konsole.