Gustaw Herling-Grudziński

Urodził się 20 maja 1919 w Kielcach^[1], w spolonizowanej, ale wyznającej judaizm rodzinie żydowskiej, jako Gecel (vel Gustaw) Herling (vel Grudziński), syn Doroty (Dobrysi) z Bryczkowskich i Jakuba (Joska) Herlinga vel Grudzińskiego^[2]. W 1919 rodzice pisarza mieszkali w Kielcach, jednakże sporo czasu spędzali też w pobliskich Skrzelczycach w gm. Pierzchnica, gdzie mieścił się duży folwark, którego byli właścicielami. Narodziny syna, czwartego dziecka po Eugenii, Maurycym zwanym Morkiem i Łucji zwanej Sarą, ojciec zgłosił dopiero 17 lipca 1919 w Daleszycach^[1].

W 1921 folwark w Skrzelczycach został sprzedany i od tej pory, do wojny, rodzina mieszkała w Kielcach – matka z dziećmi, i w Suchedniowie – Jakub Herling-Grudziński, który nabył tam duży młyn i dom^[1]. W późniejszych latach pisarz wspominał z sentymentem Suchedniów, niewielkie miasto w województwie świętokrzyskim, m.in. w dziele Inny świat. Korespondował i przyjaźnił się z Anną Musiałówną^[3][4][5], która pochodzi z tej samej miejscowości^[3].

Matka Herlinga-Grudzińskiego zmarła na tyfus w 1932 i pochowana jest na cmentarzu żydowskim w Bodzentynie, ojciec zmarł w 1943, brat Maurycy i siostry przeżyli II wojnę światową i zostali w Polsce^[2]. Maurycy Herling-Grudziński (adwokat, po wojnie sędzia Sądu Najwyższego PRL) działał podczas wojny w Żegocie (swą rolę ujawnił w 1976) i uratował ok. 500 Żydów^[6][7]. Siostra Łucja była żoną^[8] płk. Mariana Utnika (jeden z powierników Funduszu Obrony Narodowej, był oskarżony w tzw. procesie TUN).

Gustaw Herling-Grudziński uczęszczał do Gimnazjum im. M. Reja w Kielcach.

Wbrew woli ojca (który namawiał go na Szkołę Główną Gospodarstwa Wiejskiego)^[9] studiował 2 lata filologię polską na Uniwersytecie Warszawskim, pisał dla czasopism „Ateneum”, „Pion”, „Nowy Wyraz” oraz redagował tygodnik „Orka na Ugorze”.

15 października 1939 założył wraz z kolegami Polską Ludową Akcję Niepodległościową (PLAN), jedną z pierwszych polskich organizacji konspiracyjnych. Był jej szefem przez 2 miesiące. Wyjechał do Lwowa, gdzie czasowo korzystał z protekcji Marii Dąbrowskiej i Juliusza Kleinera, następnie udał się do Grodna i tam znalazł pracę w teatrzyku kukiełkowym^[10]. W marcu 1940 próbował przedostać się na Litwę. Wynajęci przez niego przemytnicy okazali się jednak być na usługach NKWD i Grudziński został aresztowany zaraz po opuszczeniu miasta. Umieszczono go w tamtejszym więzieniu, gdzie został szybko skazany na 5 lat pobytu w obozach. Następnie, poprzez więzienia w Witebsku, Leningradzie i Wołogdzie, trafił do łagru w Jercewie. 20 stycznia 1942 po dramatycznej głodówce protestacyjnej został stamtąd zwolniony na mocy – obowiązującego już od niemal pół roku – układu Sikorski-Majski. Wstrząsający opis rzeczywistości obozowej zawarł później w książce Inny świat.

12 marca w miejscowości Ługowoje udało mu się przyłączyć do armii gen. Andersa. W stopniu kanoniera służył w 3 Karpackim Pułku Artylerii Lekkiej na stanowisku radiotelegrafisty II dywizjonu. Walczył m.in. pod Monte Cassino, za co został odznaczony Orderem Virtuti Militari^[11]. Służąc jako bombardier otrzymał też Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino (nr 466)^[12]. Od 1 października 1944 do 15 lutego 1945 był słuchaczem kursu Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii w Matera, który ukończył z wynikiem dobrym i 60. lokatą. Awansował na stopień kaprala podchorążego.

Po wojnie, w 1945, został emigrantem politycznym. Wraz z żoną Krystyną (z domu Stojanowską) przeniósł się z Włoch do Londynu, gdzie był publicystą londyńskiego tygodnika „Wiadomości”. Współtworzył i redagował miesięcznik „Kultura”. Był także członkiem Instytutu Literackiego. W 1952 jego żona Krystyna popełniła samobójstwo.

 

W połowie 1946 we Włoszech przystąpił do Polskiej Partii Socjalistycznej^[13]. Publikował w czasopismach partyjnych „Robotniku Polskim” i „Świetle”. W 1948 wybrany zastępcą członka Komitetu Głównego PPS w Wielkiej Brytanii, zaś na II zjeździe emigracyjnej PPS w Lens w 1952 został wybrany w skład Centralnego Sądu Partyjnego^[14]. Wystąpił z PPS w 1960, gdy wskutek sporów wśród emigracyjnych socjalistów usunięto z PPS Adama Ciołkosza^[15]. Laureat Nagrody Związku Pisarzy Polskich na Obczyźnie w 1965 roku^[16].

W późniejszym okresie współpracował z Komitetem Obrony Robotników i Polskim Porozumieniem Niepodległościowym w kraju^[17]. W III RP działał w Ruchu Stu^[18].

W latach 1952–1955 pracował dla Radia Wolna Europa w Monachium. W 1955 osiadł na stałe w Neapolu, gdzie poślubił Lidię, córkę Benedetto Crocego. Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, solidaryzujących się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59)^[19].

W październiku 1989 wszedł w skład Rady Honorowej Komitetu Historycznego Badania Zbrodni Katyńskiej^[20].

W 1990 został laureatem literackiej Nagrody Polskiego PEN Clubu im. J. Parandowskiego^[21], w 2000 odebrał w Krakowie doktorat honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Postanowieniem Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego z 5 czerwca 1998 został odznaczony Orderem Orła Białego w uznaniu znamienitych zasług dla Rzeczypospolitej Polskiej^[22][23].

Zmarł 4 lipca 2000 na skutek wylewu krwi do mózgu. Został pochowany na neapolitańskim cmentarzu Poggio Reale. Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich.

W PRL informacje na temat Gustawa Herling-Grudzińskiego podlegały cenzurze. Jego nazwisko znajdowało się na specjalnej liście osób objętych całkowitym zakazem publikacji. Zalecenia cenzorskie dotyczące jego osoby zanotował Tomasz Strzyżewski, który w swojej książce o peerelowskiej cenzurze opublikował notkę informacyjną nr 9 z 1975 roku Głównego Urzędu Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk. Wytyczne dla cenzorów zawierały na liście autorów zakazanych jego nazwisko głosząc: „(...) w stosunku do niżej wymienionych pisarzy, naukowców i publicystów przebywających na emigracji (w większości współpracowników wrogich wydawnictw i środków propagandy antypolskiej) należy przyjąć zasadę bezwarunkowego eliminowania ich nazwisk oraz wzmianek o ich twórczości, poza krytycznymi, z prasy, radia i TV oraz publikacji nieperiodycznych o nienaukowym charakterze (literatura piękna, publicystyka, eseistyka)”^[24]. Jego twórczość pisarska została upowszechniona w Polsce dopiero po 1989 r.

 

W 1998 powstał film dokumentalny o Gustawie Herlingu-Grudzińskim zatytułowany Rozważania o cnotach (realizatorzy Aleksandra Czernecka, Marcin Baran przy współpracy Józefa Opalskiego), emitowany w formie 10 odcinków w TVP2 w 1999.

We wrześniu 2009 w Jercewie odsłonięto pomnik pisarza.

Uchwałą Sejmu RP VIII kadencji z 20 lipca 2018 rok 2019 został ustanowiony rokiem Gustawa Herlinga-Grudzińskiego^[25].

W 2024 roku Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Kielcach otrzymała imię Gustawa Herlinga-Grudzińskiego. W uroczystościach w Kielcach i Suchedniowie brała udział jego córka Marta Herling^[26].

Gustaw Herling-Grudziński jest od 2000 roku patronem jednego z kieleckich rond^[27].

• 1945 Żywi i umarli (Rzym) – debiut książkowy ; (Wydawnictwo FIS, Lublin 1990 – wydanie I krajowe)
• 1951 Inny świat (Londyn, wyd. polskie 1953)
• 1960 Skrzydła ołtarza (Instytut Literacki, Paryż)
• 1963 Drugie Przyjście oraz inne opowiadania i szkice (Instytut Literacki, Paryż)
• 1969 Upiory rewolucji (Paryż)
• 1973 Dziennik pisany nocą 1971–1972 (Paryż)
• 1980 Dziennik pisany nocą 1973–1979 (Paryż)
• 1983 Podróż do Burmy (Londyn)
• 1984 Dziennik pisany nocą 1980–1983 (Paryż)
• 1986 Pierścień (Neapol)
• 1988 Wieża i inne opowiadania (Poznań: Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze, 1988. ISBN 83-85008-77-2)
• 1989 Dziennik pisany nocą 1984–1988 (Warszawa)
• 1993 Dziennik pisany nocą 1989–1992 (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02303-3)
• 1994 Sześć medalionów i Srebrna Szkatułka (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02371-8)
• 1995 Portret wenecki. Trzy opowiadania (Lublin)
• 1997 Don Ildebrando: opowiadania (Warszawa)
• 1997 Gorący oddech pustyni (Warszawa) – finał Nagrody Literackiej Nike 1998^[28]
• 1999 Biała noc miłości (Warszawa)
• 2000 Podzwonne dla dzwonnika (Czytelnik, Warszawa, ISBN 83-07-02760-8)
• 2000 Najkrótszy przewodnik po sobie samym (Wydawnictwo Literackie, Kraków, ISBN 83-08-03039-4)
• 2005 Wędrowiec cmentarny (Warszawa)
• 2007 Wiek biblijny i śmierć (Wydawnictwo Literackie, Kraków, ISBN 978-83-08-04093-5)

Wiele książek pisarza, tłumaczonych przez Thérèse Douchy, ukazało się we Francji, np.

• Nuits blanches d’amour, Seuil, 2001 (ISBN 978-2-02-043049-4)
• Journal écrit la nuit, 1971-1983, Gallimard, 1989 (ISBN 2-07-078009-0) ze wstępem Krzysztofa Pomiana

• Jacek Hajduk, W rejony mroku, Wojnowice 2017.
• Tomasz Strzyżewski: Wielka księga cenzury PRL w dokumentach. Warszawa: Prohibita, 2015, s. 88. ISBN 978-83-61344-70-4.
• Zdzisław Kudelski, Pielgrzym Świętokrzyski: szkice o Herlingu-Grudzińskim, Lublin 1991.
• Gustaw Herling-Grudziński, Włodzimierz Bolecki, Rozmowy w Dragonei, Rozmowy w Neapolu, Kraków 2019.
• Świadectwo – Mit – Tajemnica. O Gustawie Herlingu-Grudzińskim, red. Zdzisław Kudelski, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury, 2019. ISBN 978-83-7982-375-8

• Gustaw Herling-Grudziński, [w:] Twórcy [online], Culture.pl [dostęp 2024-03-22] .
• Wywiad z pisarzem w „Zeszytach Poetyckich”