Szurpiły (jezioro)
54°13′40″N 22°53′35″E/54,227778 22,893056
| |
| Położenie | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Region | |
| Wysokość lustra |
182,8 m n.p.m. |
| Morfometria | |
| Powierzchnia |
89 ha |
| Wymiary • max długość • max szerokość |
|
| Głębokość • średnia • maksymalna |
|
| Hydrologia | |
| Rzeki wypływające |
Szurpiłówka |
| Rodzaj jeziora |
wytopiskowe, dimiktyczne, eutroficzne |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podlaskiego  | |
Położenie na mapie powiatu suwalskiego  | |
Położenie na mapie gminy Jeleniewo  | |
| 54°13′40″N 22°53′35″E/54,227778 22,893056
| |
Szurpiły – jezioro typu leszczowego na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. Po jeziorze Hańcza drugie najgłębsze i drugie pod względem wielkości jezioro Suwalskiego Parku Krajobrazowego[1]. Wchodzi ono w skład tzw. grupy jezior szurpilskich, do której zalicza się ponadto Jegłówek, Jegłóweczek, Kluczysko[1].
Etymologia
[edytuj | edytuj kod]Nazwa jeziora pochodzi od istniejącego na przesmyku przy jeziorze średniowiecznego grodziska (lit. szurpus – straszny, pile – gród)[2].
Opis
[edytuj | edytuj kod]Jezioro Szurpiły położone jest na północno-wschodnim krańcu Polski, na Pojezierzu Litewskim, w mezoregionie Pojezierza Wschodniosuwalskiego[3]. Jezioro o nieregularnym kształcie i różnorodnej konfiguracji otaczającego go terenu o wyniosłych garbach morenowych oraz wzgórzach kemowych, których stoki opadają ku brzegom. Jest to największy akwen w grupie czterech jezior szurpilskich[1]. Znajduje się w obszarze Suwalskiego Parku Krajobrazowego[1].
Jezioro przepływowe, zasilane przez wiele drobnych cieków. Od strony północno-wschodniej wypływa z jeziora strumień Szurpiłówka, odprowadzający wodę do jeziora Kopanego, a dalej do Szeszupy. Zlewnia jeziora (11,14 km²) stanowi część zlewni Niemna[4]. Stok jeziorny stromy, litoral wąski. W środkowej części jeziora znajduje się wyspa o nazwie Pustelnia. Porastają ją drzewa liściaste.
Genetycznie jest to przykład jeziora morenowego, zaporowo-wytopiskowego, powstałego w obrębie form marginalnych w wyniku wytopienia brył martwego lodu[5]. Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta i wyróżnić można cztery części jeziora: północno-wschodnią – najgłębszą (46,8 m), środkową – płytszą, oddzieloną od poprzedniej wyspą, oraz dwa plosa: zachodnią zatokę Targowisko i północno-zachodnią zatokę Jodel (lit. judis – czarne), leżącą u podnóża Góry Zamkowej[1]. Brzegi zbiornika wodnego są na ogół dosyć strome, a dno w części profundalnej jest urozmaicone.
Osady jeziorne cechuje regularne warstwowanie (jedno z nielicznych jezior na niżu, w których rozpoznano niezaburzone warwy)[6]. Dominującym osadem jest gytia węglanowa i organiczno-węglanowa, często z domieszką materiału mineralnego. W profilu występują również przewarstwienia piaszczyste[6]. W litoralu dno jest piaszczyste i piaszczysto-żwirowe z licznymi kamieniami.
Jezioro holomiktyczne, eutroficzne, z silnym deficytem tlenowym latem. Fosfor ogólny: 21-27 ug/l, azot ogólny: 0,24-0,28 mg/L, chlorofil „a”: 11-15 ug/L, widzialność krążka Secchiego: 3 m średnio[7].
Biocenoza
[edytuj | edytuj kod]W jeziorze występuje trzcina (Phragmites australis), tworząca wąski pas trzcinowisk wzdłuż brzegów, oraz towarzyszące makrofity zanurzone. Występuje w nim troć jeziorna łowiona w okresie wiosennym. Gatunki ryb najczęściej występujących to: leszcz, płoć, szczupak, okoń europejski, sieja pospolita.
Historia i legendy
[edytuj | edytuj kod]Na Górze Zamkowej wznoszącej się nad jeziorem znajdują się pozostałości (trzy pierścienie wałów obronnych) średniowiecznego grodziska jaćwieskiego[2], istniejącego od IX do XIV w. Grodzisko nie było trwale zamieszkane, służyło jako schronienie na wypadek zagrożenia najazdem[8].
Z jeziorem związana jest legenda: w jego głębinach mieszkać miał litewski bóg wód Žaltys. Zakochał się on z wzajemnością w Jegli, córce mieszkającego nad brzegiem jeziora bartnika. Przybrawszy postać węża poślubił ją, razem zamieszkali w pałacu na dnie jeziora, doczekali się trójki potomstwa. Małżonek nie zyskał sympatii braci Jegli. Gdy Jegla stęskniona za rodzicami udała się w odwiedziny, bracia wywabili podstępem Žaltisa z wody i zamordowali. Bóg Perunas ukarał ich za to, przemieniając ich w głazy, tkwiące na brzegu jeziora. Rozpaczającą Jeglę bóg przemienił ją w świerk (po litewsku eglė), jej starszego syna w dąb, młodszego w jesion, córkę zaś w osikę.[2]. W litewskiej wersji tej legendy Eglė była córką księcia litewskiego zamieszkującego zamek nad jeziorem.
Badania
[edytuj | edytuj kod]Jezioro Szurpiły jest jednym z kluczowych stanowisk objętych badaniami w ramach projektu NORPOLAR, mającego za zadanie rekonstrukcję zmian klimatycznych w północno-wschodniej Polsce[6].
Przypisy
[edytuj | edytuj kod]- ↑ a b c d e Stowarzyszenie "Ziemia Sejneńska": Góra Zamkowa. Sejny: Stowarzyszenie "Ziemia Sejneńska", 2009, s. 4.
- ↑ a b c Rąkowski G. Suwalski Park Krajobrazowy – przewodnik przyrodniczo-krajoznawczy. 1989. Wyd. PTTK „Kraj”. Str. 31.
- ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 (pol.).
- ↑ Bajkiewicz-Grabowska E., 1994, Charakterystyka fizycznogeograficzna i hydrograficzna Suwalskiego Parku Krajobrazowego. Zesz. Nauk. Kom. PAN „Człowiek i środowisko” 7: 15-31.
- ↑ Ber A. 1968. Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski 1:50 000, ark. Jeleniewo. Wyd. Geologiczne, Warszawa.
- ↑ a b c M. Kinder, W. Tylmann, Ch. Ohlendorf, B. Zolitschka. 2008. Laminowane osady denne jeziora Szurpiły jako podstawa rekonstrukcji zmian środowiska przyrodniczego w północno-wschodniej Polsce. Landform Analysis, 9: 241–246.
- ↑ D. Borowiak, K. Nowiński, J. Barańczuk, W. Marszelewski, R. Skowron, A. Solarczyk. 2011. Relationship between areal hypolimnetic oxygen depletion rate and the trophic state of five lakes in northern Poland. Limnol. Rev. 11(4): 135-142. DOI 10.2478/v10194-011-0035-z
- ↑ Suwalski Park Krajobrazowy - strona www
Bibliografia
[edytuj | edytuj kod]- Stefan Maciejewski: Po ziemi suwalskiej : przewodnik turystyczny. Suwałki: "Hańcza", 1998. ISBN 83-87415-12-X.
- Stefan Maciejewski: Szlakami północnej Suwalszczyzny : przewodnik. Suwałki: "Jaćwież" : Regionalna Pracownia Krajoznawcza Oddziału PTTK, 2001. ISBN 83-903140-6-1.
- Przewodnik wędkarski S-MAN 2000 Jarosław Borejszo.
- Nazewnictwo geograficzne Polski. Tom 1. Hydronimy. Część 2. Wody stojące, Ewa Wolnicz-Pawłowska, Jerzy Duma, Janusz Rieger, Halina Czarnecka (oprac.), Warszawa: Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 2006 (seria Nazewnictwo Geograficzne Polski), s. 308, ISBN 83-239-9607-5.