Języki afroazjatyckie

Języki afroazjatyckie (dawniej zwane rodziną semito-chamicką lub chamito-semicką) – wielka rodzina języków, zajmująca obszary od afrykańskich wybrzeży Atlantyku z językami hausa, arabskim i berberyjskimi na zachodzie po Róg Afryki (języki kuszyckie) i Bliski Wschód z językami hebrajskim i arabskim na wschodzie. Rodzina języków afroazjatyckich dzieli się na sześć podrodzin językowych:

• języki semickie;
• języki berberyjskie;
• języki omockie;
• języki czadyjskie;
• język egipski † z koptyjskim †;
• języki kuszyckie.

Języki omockie są jednak przez niektórych językoznawców klasyfikowane jako podrodzina języków kuszyckich. Niektórzy specjaliści wyłączają z rodziny kuszyckiej język bedża, czyniąc go językiem izolowanym w obrębie rodziny afroazjatyckiej.

Wszystkie języki z tej rodziny posiadają szereg cech wspólnych (między innymi budowę rdzeniowo-spółgłoskową – zob. niżej), wskazujących na ich pochodzenie od jednego wspólnego prajęzyka (zob. język praafroazjatycki). Postulowaną praojczyzną języków afroazjatyckich są tereny Etiopii, na których występuje ich największe zróżnicowanie. Inne teorie mówią o pochodzeniu języków afroazjatyckich z terenów Bliskiego Wschodu czy nawet południowych wybrzeży Morza Kaspijskiego. Jeszcze inne teorie umiejscawiają kolebkę języków afroazjatyckich na obszarach południowo-wschodniej Sahary. Językoznawcy są jednak zgodni, że ekspansja języków afroazjatyckich w Afryce przebiegała w kierunku zachodnim, najpewniej w późnym paleolicie lub wczesnym mezolicie.

W językach afroazjatyckich nośnikiem ogólnego znaczenia w wyrazie jest rdzeń spółgłoskowy, składający się najczęściej z trzech spółgłosek, które są uściślane następnie przez wstawiane samogłoski czy dołączane prefiksy bądź sufiksy (zob. alternacja). Samogłoski uściślają także formę gramatyczną wyrazu. Ta specyficzna budowa języków afroazjatyckich stała się przyczyną rozwinięcia przez posługujące się nimi ludy pism spółgłoskowych, takich jak pismo arabskie czy hieroglify egipskie.

Inną wspólną cechą języków afroazjatyckich jest występowanie dwóch rodzajów gramatycznych (męskiego i żeńskiego) oraz tworzenie form rodzaju żeńskiego za pomocną przyrostka -t, np. arab. بن = bin (ibn) „syn” → بنت = bint „córka”.

Języki czadyjskie wyróżnia spośród rodziny afroazjatyckiej ich tonalność.

Języki afroazjatyckie wykazują – obok przedstawionych wyżej cech dla siebie charakterystycznych – szereg cech wspólnych z sąsiednimi rodzinami językowymi, co zdaniem językoznawców wskazuje na kontakty językowe w zamierzchłej starożytności. Przykładowo rekonstrukcja języka prasemickiego (prajęzyka jęz. semickich) wykazała stare zapożyczenia leksykalne z języka sumeryjskiego. Niektóre rdzenie wyrazowe języki afroazjatyckie dzielą też z indoeuropejskimi. Jakkolwiek w pierwszym przypadku mówi się o wpływie języka sumeryjskiego – języka rozwiniętej cywilizacji Sumeru – na język mniej zaawansowanych wczesnych ludów afroazjatyckich, w drugim przypadku trudno określić kierunek zapożyczeń^[1].

Niektóre języki z grupy kuszyckiej wykazują też pewne cechy typologiczne języków khoisan (m.in. występowanie głosek mlaszczących), zaś język egipski wykazuje wpływ substratu nilo-saharyjskiego. Z drugiej strony część języków berberyjskich wywarła znaczny wpływ na nilo-saharyjską rodzinę songhaj.

Niektórzy językoznawcy wskazują też na nieliczne zbieżności leksykalne między językami berberyjskimi, a językami z rodziny języków indoeuropejskich, używanymi na kontynencie europejskim w późnej starożytności^[2].

W średniowieczu ważną rolę odgrywał semicki język arabski jako główny język cywilizacji islamu, wywierając wpływ na inne języki muzułmanów, zwłaszcza osmańskoturecki i perski, a także na język hiszpański.

W poniższej uproszczonej klasyfikacji wymieniono tylko ważniejsze języki afroazjatyckie.

języki afroazjatyckie

języki semickie

(ze względu na obszerność tej grupy przedstawiono ją w oddzielnym artykule)

język egipski † z koptyjskim †*

języki kuszyckie

afar (danakil)

ageu

bedża

darasa (gedeo)

hadija

iraku

kembata

oromo (galla)

sidamo

somali

języki berberyjskie (berberskie)

język libijski starożytny †

język Guanczów †

współczesne języki berberskie: tuareski, tamazight, beraber, rifi, shilha, kabylski, siwi, nefusi, zanaga, zanata i in.

języki czadyjskie

hausa

bade

kamwe

bura-pabir

musgu

języki omockie

kafa

gamo

welamo

niesklasyfikowane

ongota

Klasyfikacja języków afroazjatyckich m.in. wg Ethnologue:

• Języki świata

• Ehret, Christopher, Reconstructing Proto-Afro-Asiatic (Proto-Afrasian): vowels, tone, consonants, and vocabulary, University of California Press, Berkeley 1995
• Evolution of Human Languages, Santa Fe Institute, url: ehl.santafe.edu (różne hasła w bazie danych)
• Gołąb Z., Heinz A., Polański K., Słownik terminologii językoznawczej, PWN, Warszawa 1976
• Interview with Karl-G. Prasse [w:] Emazighen, 9 listopada 2004, url: emazighen.com [ostatni dostęp: 12 maja 2006]
• Online Etymology Dictionary, url: http://www.etymonline.com/ (hasło: cat)
• Pfeifer, Wolfgang (Red.), Etymologisches Wörterbuch des Deutschen, Akademie-Verlag, Berlin 1989 (hasła: Stier, Katze)
• StanisławS. Piłaszewicz StanisławS., EugeniuszE. Rzewuski EugeniuszE., Wstęp do afrykanistyki, Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 2004, ISBN 83-235-0061-4, OCLC 749258177 . Brak numerów stron w książce
• Walde, Alois, Lateinisches etymologisches Wörterbuch, Carl Winter's Universitätsbuchhandlung, Heidelberg 1938 (hasło: cattus)