Iwan Puluj

Iwan Pawłowicz Puluj

Іва́н Па́влович Пулю́й

Portret Iwana Puluja (1870)
Data i miejsce urodzenia	2 lutego 1845[1] Grzymałów, Austro-Węgry (obecnie Ukraina)[1]
Data i miejsce śmierci	31 stycznia 1918[2] Smíchov, Austro-Węgry (obecnie dzielnica Pragi, Czechy)[a][2]
Miejsce spoczynku	Praga[1]
Zawód, zajęcie	fizyk
Narodowość	ukraińska
Alma Mater	Uniwersytet Wiedeński
Rodzice	Paweł Puluj, Ksenia Bursztyńska
Małżeństwo	Katarzyna Stožicky
Dzieci	Natalia, Olga, Maria Ksenia Margareta, Aleksander Hans, Paweł, Georg
Multimedia w Wikimedia Commons

Iwan Pawłowycz Puluj (ukr. Іва́н Па́влович Пулю́й; niem. Johann Puluj; ur. 2 lutego 1845 w Grzymałowie^[1], zm. 31 stycznia 1918 w Smichowie^[2], obecnie dzielnica Pragi) – ukraiński^[3][4] i austro-węgierski fizyk wynalazca, tłumacz i patriota, który był pionierem stosowania promieni X do obrazowania w medycynie. Do końca XX wieku jego wkład na tym polu nie był szerzej uznany.

Był synem Pawła i Ksenii z domu Bursztyńskiej^[5]. W 1864 roku ukończył z wyróżnieniem c.-k. gimnazjum z wykładowym językiem niemieckim w Tarnopolu^[1].

W 1869 roku ukończył z wyróżnieniem studia na Wydziale Teologii Uniwersytetu Wiedeńskiego, a w roku 1872 także na Wydziale Filozofii. W 1876 roku uzyskał stopień naukowy doktora, broniąc pracy na temat tarcia wewnętrznego w gazach na Uniwersytecie w Strasburgu (promotor August Kundt). Wykładał w Akademii Marynarki Wojennej w Fiume (obecnie Rijeka w Chorwacji) (1874–1876), na Uniwersytecie Wiedeńskim (1874–1884) oraz w Cesarsko-Królewskim Niemieckim Technicznym Uniwersytecie(inne języki) (niem. Kaiserlich-Königlich Deutsche Technische Hochschule) w Pradze (1884–1916). W roku akademickim 1898/1899 był rektorem^[6], a od 1902 pełnił funkcję dziekana Wydziału Elektrycznego tej uczelni^[7]. Pracował również jako doradca do spraw inżynierii elektrycznej dla lokalnych władz Czech i Moraw^[1][8].

Brał udział w dokonaniu pierwszego przekładu Biblii na język ukraiński opublikowanego w roku 1903, znanego jako Biblia Kulisza^[1][8][9].

Został pochowany na cmentarzu Malvazinky^[7].

4 października 1884 ożenił się w Wiedniu z Katarzyną z domu Stožicky (1863–1945)^[2][5][7]. Mieli sześcioro dzieci: Natalię (żonę Wasyla Barwinskiego(inne języki)), Olgę, Marię Ksenię Margaretę (zm. w 1974 w Wiedniu), Aleksandra Hansa (1901–1984), Pawła (zm. 1986) i Georga (1906–1987)^[10].

Prowadził badania promieni katodowych, czego wynikiem było opublikowanie kilku prac na ten temat w latach 1880 i 1882. W wyniku eksperymentów z tym, co sam nazwał zimnym światłem, opracował „lampę Puluja”^[11], będącą później przez jakiś czas w masowej produkcji. Urządzenie to było typem prymitywnej lampy rentgenowskiej, jednak aż do czasu gdy Wilhelm Röntgen odkrył promienie X i opublikował wyniki swoich eksperymentów, Puluj nie zdawał sobie do końca sprawy z możliwości swego urządzenia. Był jednak jednym z pierwszych, którzy wykorzystywali promieniowanie rentgenowskie i jako pierwszy zastosował je w diagnostyce medycznej^[12][8].

Wyniki swoich badań opublikował w pracy pt. Strahlende Elektrodenmaterie und der sogenannte vierte Aggregatzustand w Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften (1880–1883), ale przedstawił swoje pomysły w niejasny sposób, korzystając z przestarzałej terminologii. Zyskał uznanie, dopiero gdy praca została przetłumaczona i opublikowana w formie książkowej przez Royal Society w Wielkiej Brytanii^[13].

Dokonał również wielu innych odkryć. Należy do nich skonstruowanie urządzenia do określania mechanicznego równoważnika ciepła, które było prezentowane na Wystawie Światowej w Paryżu w 1878 roku. Miał też wkład w uruchomienie kilku elektrowni w Austro-Węgrzech^[14].

Opublikował kilkadziesiąt artykułów i broszur, jest autorem ponad 50 prac naukowych^[1], w tym z zakresu astronomii^[15].

• Strahlende Elektrodenmaterie // Wiener Berichte I. – 1880–81. – pp. 864–923; II. – 1881–83. – pp. 402–420; III. 1881–83. – pp. 693–708; IV. – 1882–85. – pp. 871–881.
• Strahlende Elektrodenmaterie und der sogenannte vierte Aggregatzustand – Wien: Verlag Carl Gerold Sohn, 1883.
• Radiant Elektrode Matter and the so Called Fourth State. – London: Physical Memoirs, 1889. – Vol. l, Pt.2. – pp. 233–331.
• Über die Entstehung der Röntgenstrahlen und ihre photographische Wirkung // Wiener Berichte II Abt. 1896–105. – pp. 228–238.

Znany również z wkładu w propagowanie kultury ukraińskiej. Aktywnie wspierał ideę otwarcia ukraińskiego uniwersytetu we Lwowie. Opublikował około 30 artykułów dotyczących kwestii obrony praw narodu ukraińskiego, swobód politycznych, propagowania ukraińskiego języka, kultury i organizacji edukacji. Przetłumaczył z języków oryginalnych na język ukraiński Ewangelie (w 1871 roku), a wspólnie z Pantełejmonem Kuliszem cały Nowy Testament (w 1880). To tłumaczenie oraz dokonany wraz z Iwanem Neczuj-Łewyckim przekład Starego Testamentu weszły w skład Biblii opublikowanej przez Brytyjskie i Zagraniczne Towarzystwo Biblijne w roku 1903^[1][8].

Będąc wykładowcą organizował zajęcia dla ukraińskich studentów na terenie Austro-Węgier; stworzył też fundusz pomocy dla biednych ukraińskich studentów, którzy studiowali za granicą^[1].

• Jego imię nosi ukraiński Tarnopolski Narodowy Uniwersytet Techniczny^[16].
• 2 lutego 1995 roku z okazji 150. rocznicy urodzin Puluja został wydany znaczek pocztowy^[17].
• W 2010 roku z okazji 165. rocznicy urodzin otwarto Muzeum Iwana Puluja^[18], a Narodowy Bank Ukrainy wypuścił monetę o nominale 5 hrywien z wizerunkiem naukowca.
• Ulice w Kijowie^[19], Lwowie i innych ukraińskich miastach noszą imię Iwana Puluja.

• R. Gajda, R. Plazko, Johann Puluj: Rätsel des universalen Talents, EuroWelt-Verlag, Lwiw 2001, ISBN 966-7343-04-9.
• S. Nahorniak, M. Medyukh, Physical-technical ideas of Ivan Pul’uj, Dschura, Ternopil 1999, ISBN 966-7497-34-8.
• Юрiй Головач, Роман Пляцко, Галина Сварник: Петер Пулюй i архiв Iвана Пулюя. Львів: Нацiональна академiя наук України, 2020. (ukr.).

• Ternopil Ivan Pul’uj National Technical University (ang.)
• The Cathode Ray Tube site (ang.)