Bańska Szczawnica

Bańska Szczawnica

Banská Štiavnica

Widok na stare miasto z Nowego Zamku (2007)
Herb Flaga
Państwo	Słowacja
Kraj	bańskobystrzycki
Powiat	Bańska Szczawnica
Burmistrz	Nadežda Babiaková[1]
Powierzchnia	46,74[2] km²
Wysokość	621[3] m n.p.m.
Populacja (2023) • liczba ludności • gęstość	9 339[4] 200,76[5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 45[3]
Kod pocztowy	969 01[3]
Tablice rejestracyjne	BS
Położenie na mapie kraju bańskobystrzyckiego Bańska Szczawnica
Położenie na mapie Słowacji Bańska Szczawnica
48°27′N 18°54′E/48,450000 18,900000
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Strona internetowa

Bańska Szczawnica (słow. Banská Štiavnica, węg. Selmecbánya, niem. Schemnitz) – miasto w kraju bańskobystrzyckim, w powiecie Bańska Szczawnica na Słowacji. W 1993 r. wpisana na listę światowego dziedzictwa Kulturowego UNESCO.

Bańska Szczawnica należy do najstarszych i najbardziej znaczących miast górniczych w Europie. W średniowieczu było najważniejszym miastem górniczym Węgier. Wydobycie i przetwórstwo znacznych ilości złota, a następnie i srebra, stanowiło przez kilka wieków o jego znaczeniu i zamożności jego obywateli.

Pierwsza osada górnicza – gród otoczony glinianym wałem – znajdowała się na wierzchołku wzgórza Glanzenberg, na którym rudonośne żyły wychodziły na powierzchnię i mogły być eksploatowane metodami odkrywkowymi. Powstała ona zapewne już w XI w. Pierwsza pisemna wzmianka o wydobywaniu cennych metali w tej okolicy pochodzi z 1156^[6], a nazwa miasta pojawiła się w źródłach pisanych po raz pierwszy w 1217 r. w dokumencie króla Andrzeja II, który stwierdzał m.in., że królewski skarbiec przyjmował z tutejszych kopalń ok. 75 kg srebra rocznie^[7]. Dzisiejsze miasto zostało założone na przełomie XII i XIII stulecia u wylotu dwóch dolin, u stóp wzgórz Glanzenberg i Paradajs. Już w pierwszej połowie XIII w. miało dwa duże, trójnawowe romańskie kościoły^[8]. Prawa miejskie i królewskie nadania górnicze miasto otrzymało prawdopodobnie już przed rokiem 1255^[6], za czasów króla Beli IV, jako pierwsze miasto górnicze na Węgrzech. Oryginały tych nadań nie zachowały się, niestety, do naszych czasów i znamy je jedynie z odpisów pochodzących z 2 połowy XV w. Z 1275 r. pochodzi najstarsza zachowana pieczęć miejska w Europie, która zawiera insygnia górnicze^[8].

Rozwój Bańskiej Szczawnicy i leżącego u podstaw jej dobrobytu górnictwa były kilkakrotnie przerywane. W 1442 r. miasto najechały oddziały biskupa jagierskiego Szymona Rozgonia, mordując wielu jego mieszkańców i paląc jego zabudowania. W płomieniach zginęły wówczas wspomniane wyżej nadania królewskie i inne dokumenty. W następnym roku 1443, 5 czerwca, wiele szkód w zabudowie i infrastrukturze górniczej przyniosło silne trzęsienie ziemi^[7] z epicentrum na Śląsku.

Bańska Szczawnica należała do protestanckiej ligi siedmiu miast górniczych (heptapolitana), stanowiła też jedno z najważniejszych centrów reformacyjnych na terenie Węgier.

Pierwszymi górnikami i hutnikami byli głównie Niemcy, przybywający z Tyrolu i krajów saskich, a następnie z czeskiej Kutnej Hory. Przynieśli oni ze sobą oryginalne metody prowadzenia prac górniczych i potrzebne narzędzia, a także organizację gwarecką, zwyczaje, nazewnictwo itp. Wydobycie prowadzono poprzez ręczne drążenie – za pomocą dłut i młotów lub oskardów – poziomych lub ukośnych sztolni w zboczach okolicznych wzgórz, podążających następnie za przebiegiem żyły rudonośnej. Żyły rudonośne biegły w większości z północnego wschodu na południowy zachód, a głównymi wśród nich były (idąc od północnego zachodu): Terézia, Bíber, Špitaler, Ján^[9]. Urobek przerabiano częściowo na miejscu, częściowo zaś eksportowano. Maksymalny rozwój tego prymitywnego górnictwa przypadł na XV w. W 1566 r. w tutejszych kopalniach zastosowano znaną już na Spiszu metodę ogniową, w której skałę, rozgrzaną rozpalonym pod nią ogniskiem, polewano zimną wodą, by występujące wówczas nagłe naprężenia powodowały jej pękanie^[6].

W XVI w. nastąpił znaczący regres wydobycia. W miarę wyczerpywania się złóż, konieczne było sięganie coraz dalej w głąb ziemi, co znacząco podnosiło koszty produkcji i obniżało zarobki górników. Dochodziło wśród nich do coraz częstszych wzburzeń i protestów. W latach 1525–1526 wybuchło tu pierwsze wielkie powstanie górników, które rozszerzyło się także na inne ośrodki górnicze na Węgrzech. Do tego doszło zagrożenie tureckie: Turcy, po zajęciu w 1541 r. Budy, skierowali swą uwagę właśnie na bogate miasta górnicze. Przyniosło to miastu znaczne wydatki, związane z budową kolejnych obiektów miejskich fortyfikacji. Bezpośrednie zagrożenie trwało prawie do końca wieku i ustało dopiero po odebraniu Turkom Nowogrodu.

Górnictwo w Bańskiej Szczawnicy odżyło dopiero w XVII w. i od tego czasu przez ponad dwa stulecia znów przodowało w rozwoju techniki. W 1627 r. w sztolni Górnej Bieber po raz pierwszy zastosowano proch do prowadzenia prac strzelniczych w podziemiach kopalń^[6]. Dla celów górniczych w całej okolicy wybudowano znaczącą sieć sztucznych zbiorników wodnych, zwanych tu z niemiecka „tajchami”, oraz kanałów doprowadzających wodę do napędu pomp, odwadniających poszczególne sztolnie. Płytko zalegające złoża eksploatowano nieomal z piwnic kamienic, stojących w centrum miasta^[9]. Największe wydobycie zanotowano w roku 1690, kiedy to z miejscowych kopalń uzyskano 29 ton srebra i 605 kg złota, a następnie w roku 1740, kiedy wyprodukowano tu 25 ton srebra i 680 kg złota^[9].

W rozwoju techniki górniczej w Bańskiej Szczawnicy w XVIII w. wielkie zasługi położyli Matej Kornel Hell i jego syn Jozef Karol Hell^[8]. W 1735 r. kartograf i budowniczy Samuel Mikovíni założył tu pierwszą szkołę górniczą na Węgrzech. W 1763 r. szkołę przekształcono w Wyższą Szkołę Górniczą, a w 1770 r. w Akademię Górniczą (później: Akademię Górniczo-Leśną) – pierwszą wyższą szkołę górniczą w Europie i najstarszą dziś wyższą uczelnię techniczną na świecie^[6].

Bańska Szczawnica jest jednym z najbogatszych w zabytki miast słowackich. Naliczono w nim 360 obiektów zabytkowych^[10]. W przeszłości było ich znacznie więcej, jednak stagnacja miasta w latach 1950-1970, a także brak koncepcji i środków na utrzymanie tak wielkiej liczby zabytków spowodowały, że w następnych latach niektóre z tych obiektów uległy całkowitej destrukcji, a inne na skutek niewłaściwych przebudów utraciły szereg cech zabytkowych. Rozpoczęta w 1976 r. "kompleksowa odnowa" zabytkowej zabudowy centrum miasta przyniosła wiele takich strat m.in. w "pałacowych" domach bogatych waldbürgerów przy Námesti sv. Trojice, gdzie prowadzono niejednokrotnie destrukcyjne "prace badawcze", stosowano niewłaściwe technologie i materiały. Z kolei pod koniec lat 80. XX w. doszło do wyburzeń całych historycznych dzielnic w południowo-wschodniej części miasta, w których dominowała historyczna zabudowa 1-2 kondygnacyjnych domów rzemieślniczych^[11].

Wpisanie miasta na listę światowego dziedzictwa Kulturowego UNESCO w 1993 r. nie usunęło wszystkich problemów. Zarejestrowany obszar nie był wystarczająco chroniony przez prawo. Granice zabytkowego rezerwatu miejskiego z lat 50. obejmowały jedynie ścisłe centrum z domami mieszczańskimi. Na skutek tego możliwa była np. kontynuacja rozbiórki zabytkowej zabudowy przy ul. Dolnej. Sytuacja zmieniła się dopiero w roku 2000 po rozszerzeniu granic wspomnianego rezerwatu, co zapewnia ochronę całego historycznego miasta – również dzielnicy rzemieślniczo-przemysłowej oraz dawnych osad górniczych na zboczach wokół centrum miasta^[11].

Wśród zabytkowych budowli miasta obecnie wyróżniają się:

• zespół archeologiczny starego miasta na górze Glanzenberg;
• barokowa kolumna Świętej Trójcy na placu o tej samej nazwie w centrum miasta;
• barokowa Kolumna Mariańska na Placu Ratuszowym;
• Stary Zamek z ekspozycją muzealną;
• Nowy Zamek z ekspozycją muzealną;
• gotycki kościół św. Katarzyny z XV w.;
• kościół Wniebowzięcia Marii Panny;
• kościółek św. Elżbiety;
• dawny kościół Marii Panny Śnieżnej;
• barokowo-klasycystyczny kościół ewangelicki;
• zespół barokowych obiektów kalwarii na wzgórzu Scharfenberg;
• ratusz;
• synagoga z końca XIX w.;
• zabudowania dawnego Kammerhofu – dziś siedziba Słowackiego Muzeum Górniczego (słow. Slovenské banské múzeum);
• budynek tzw. klopaczki;
• kompleks zabudowań dawnej Akademii Górniczo-Leśnej wraz z przyległym arboretum;
• budynek Berggerichtu – dawnego sądu górniczego, mieszczący dziś Muzeum Mineralogiczne;
• Dom Rubigallów – późnogotycki, przebudowany w XVII w.;
• Dom Fritzów – przykład domu bogatych „waldbürgerów”, dziś siedziba Archiwum Górniczego;
• Dom Belházyego – z początków XVII w., cenny zabytek architektury renesansowej;
• Dom Pischlów – pierwotnie z początków XVI w., przebudowany w okresie baroku, związany z postacią Andreja Sládkoviča;
• Brama Piargska – jedyna zachowana brama miejska, XVI/XVIII w.

Specyficznym składnikiem historycznej przeszłości miasta są cmentarze. Najstarsze, funkcjonujące jeszcze w średniowieczu, zanikły. Obecnie w Bańskiej Szczawnicy istnieje 12 cmentarzy (katolickie, ewangelickie i żydowski) – najwięcej z wszystkich miast na Słowacji.

Atrakcję stanowi skansen techniczny pod nazwą Banské múzeum v prírode na terenie dawnej kopalni (z trasą zwiedzania w podziemnej sztolni „Bartolomej”), a także sztolnia „Glanzenberg” znajdująca się pod centrum miasta.

11 grudnia 1993 średniowieczne miasto górnicze zostało zapisane na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

W mieście rozwinął się przemysł drzewny, włókienniczy, spożywczy oraz hutniczy^[12].

• Matej Kornel Hell (1653–1743) – konstruktor i wynalazca, główny inżynier bańskoszczawnickich kopalń;
• Jozef Karol Hell (1713–1789) – wynalazca i konstruktor, od 1743 r. główny inżynier bańskoszczawnickich kopalń;
• Samuel Mikovíni (1686–1750) – geodeta i kartograf, profesor Akademii Górniczej;
• Giovanni Antonio Scopoli (1723–1788) – lekarz i przyrodnik, profesor Akademii Górniczej;
• Nikolaus Joseph von Jacquin (1727–1817) – biolog, chemik i mineralog, profesor Akademii Górniczej;
• Ján Seberini (1780–1857) – duchowny ewangelicki, proboszcz w bańskiej Szczawnicy, działacz narodowy;
• Christian Andreas Doppler (1803–1853) – matematyk i fizyk, profesor Akademii Górniczej;
• Andrej Sládkovič (1820–1872) – wybitny słowacki poeta romantyczny;
• Mária Geržová (1820–1899) – muza ww. Andreja Sládkoviča, inspiratorka jego poematu Maryna;
• Pavol Dobšinský (1828–1885) – duchowny ewangelicki, pisarz i folklorysta;
• Jozef Horák (1907–1974) – redaktor, pisarz, dramaturg, poeta;
• Magda Vášáryová (ur. 1948) – słowacka aktorka, dyplomatka i polityk.

• Hünenberg, Szwajcaria
• Moravská Třebová, Czechy
• Olsztynek, Polska
• Ptuj, Słowenia
• Soragna, Włochy

• Oficjalna strona miasta (w języku słowackim i angielskim)