Ariusz

Ariusz (ur. ok. 256 lub 260 w Cyrenajce^[1], zm. 336) – wczesnochrześcijański prezbiter, teolog i poeta z Aleksandrii, Libijczyk z pochodzenia.

Jego nauka na temat relacji Boga Ojca i Syna Bożego oraz natury Bóstwa zyskała dużą popularność wśród ówczesnych chrześcijan najpierw na Wschodzie, później również na Zachodzie, szczególnie długo utrzymując się wśród plemion germańskich. Została uznana za sprzeczną z nauką Kościoła powszechnego na soborze w Nicei w 325 roku, który orzekł współistotność i równość w Bóstwie Ojca i Syna.

Naukę Ariusza nazywa się arianizmem.

Ariusz, syn Ammoniusa, pobierał nauki u Lucjana, prezbitera z Antiochii. Piotr, biskup Aleksandrii wyświęcił go na diakona, ale później wykluczył z gminy chrześcijańskiej z powodów dyscyplinarnych. Następca Piotra – biskup Achillas przyjął Ariusza z powrotem – czyniąc go proboszczem portowej dzielnicy Aleksandrii zwanej Baukalis. Kolejny biskup Aleksander wezwał go do siebie z prośbą o wytłumaczenie głoszonych i coraz popularniejszych nauk. Duchowny jednak oskarżył biskupa o herezję sabelianizmu. Ariusz zawarł swą doktrynę w dziele Thalia (Uczta), którego fragmenty zachowały się do dziś (zachowało się również kilka jego listów) w pismach św. Atanazego Wielkiego. Biskup Aleksander zwołał w (318 n.e. lub później, lecz przed 325) synod lokalny, który potępił Ariusza i jego nauki. Od początku najpoważniejszym przeciwnikiem Ariusza był Atanazy z Aleksandrii, który po śmierci abp. Aleksandra w 328 n.e. został wybrany patriarchą aleksandryjskim.

W 325 n.e. jeszcze formalnie pogański cesarz Konstantyn I Wielki zwołał do Nicei – miasta w Azji Mniejszej – synod, uznany po latach jako pierwszy sobór powszechny. Na soborze tym papieża Sylwestra reprezentował bp Hozjusz z Kordoby, będący również doradcą cesarza Konstantyna. Sobór skazał Ariusza na wygnanie, a jego księgi spalono. W 334 n.e. uczeń Ariusza, Wulfila, podjął się pracy misjonarskiej wśród Wizygotów, głosząc arianizm. Sam Ariusz zmarł w 336 roku w drodze na obrady synodu, który miał go zrehabilitować i przyjąć ponownie do Kościoła. Stworzona przez niego doktryna stała się na tyle popularna, iż zagroziła katolickiej. Arianizm za rządów cesarzy Konstancjusza i Walensa cieszył się cesarskim poparciem.

Od czasu zdławienia arianizmu Ariusz jest uznawany niemalże za symbol niewiary w boskość Jezusa Chrystusa lub wiary w Jego niepełną boskość, a nawet wiary w Jezusa będącego pierwszym stworzeniem Boga. Na Ariusza powoływali się bracia polscy i inni unitarianie. Współcześnie całokształt poglądów Ariusza na temat Boga Ojca i Syna Bożego zbudowany jest na podstawie zachowanych pism jego przeciwników z czasów kontrowersji. Dzieła samego Ariusza prawie w całości zostały zniszczone. Niemniej zachowały się pewne źródła, na podstawie których niektórzy dzisiejsi badacze twierdzą, że wiara Ariusza była inna niż to, w jaki sposób ją rozumieli jego przeciwnicy. Poglądy tego typu wpisują się w szeroki nurt odbiegających od tradycji poglądów wyznawanych w wielu kręgach teologicznych po II Soborze Watykańskim, nacechowanych rewizjonistycznym i irenistycznym podejściem do wszystkich niemal bez wyjątku poglądów teologicznych uznawanych w Kościele katolickim przez wieki aż do ostatniego soboru za błędne i przeciwne wierze katolickiej. Przykładem współczesnych prób rehabilitacji Ariusza jest podawanie wraz z odpowiednią interpretacją zachowanych wypowiedzi herezjarchy, których przykładem jest jeden z jego listów do Euzebiusza z Nikomedii:

Wbrew pewnym poglądom, Ariusz nigdy nie wierzył we współistotną z Bogiem Ojcem boskość Syna Bożego, Logosu, Jezusa Chrystusa. Ariusz wierzył w boskość Jezusa Chrystusa na sposób adopcjanistyczny, nie uznając współistotności (homoousios) Boga Ojca i Boga, a więc tej samej boskiej istoty w dwóch osobach Ojca i Syna, podważając tym samym dogmat równości w Bóstwie i różnicy w osobach w Trójcy Przenajświętszej.

Od Gotów, już po śmierci Wulfili (w roku 383), arianizm przejęły kolejne plemiona germańskie: Gepidowie i Wandalowie. Później Alamanowie, Turyngowie i Longobardowie. Jedynie Frankowie pozostali poganami. W V w. ludy germańskie wtargnęły do imperium rzymskiego. Władcy germańscy mianowali ariańskich biskupów i osadzali ich na biskupstwach. Zatem chrześcijaństwo ariańskie było w pełni kontrolowane przez książąt, mocodawców ariańskich biskupów. Dlatego germańscy władcy wspierali arianizm i zwalczali chrześcijaństwo nicejskie, trudne do kontrolowania przez władców. Wielu z nich siłą nawracało na arianizm swych nowych, katolickich poddanych w Galii, Hiszpanii i Afryce północnej. Wizygoci w 415 r. podbili Akwitanię i Prowansję. Ich król Euryk przepędził z podległego mu terytorium biskupów katolickich i osadził na ich miejscu podległych mu biskupów ariańskich. Podbiwszy w Hiszpanii germańskich Swebów, zmusił ich do przyjęcia arianizmu. W Afryce Wandalowie założyli własne państwo. Wandalscy królowie Genzeryk i Huneryk wypędzali katolickich biskupów, a nawet skazywali na śmierć za odmowę przejścia na arianizm. Dochodziło do mordowania przez żołnierzy Huneryka ludności miejscowej (niegermańskiej) zgromadzonej na nabożeństwach nieariańskich. W wyniku tej polityki wszystkie miejsca kultu w królestwie Wizygotów przeszły w ręce arian. Zmuszano ludzi do apostazji. Zerwał z tą praktyką król Hilderyk, ale został pozbawiony władzy w roku 532, a jego następca Gelimer powrócił do starych praktyk. Działo się tak dlatego, że arianizm był wyznaniem Germanów. Ludność miejscowa (rzymska w Italii, galorzymska w Galii, mieszkańcy Hiszpanii i Afryki Północnej) była wyznania katolickiego. Zatem konflikt religijny nakładał się na niechęć ludności rzymskiej do najeźdźców, obcych kulturowo i religijnie. Gwałty władców germańskich jedynie pogłębiały te różnice.

• J.W. Kowalski, Reformatorzy chrześcijaństwa, Warszawa 1970.
• H. Pietras, Sobór Nicejski (325), Kraków 2013.
• A. Sarwa, Herezjarchowie i schizmatycy, Sandomierz 2010.
• J.M. Szumski, M. Starowieyski, Słownik wczesnochrześcijańskiego piśmiennictwa, Poznań 1971.
• Religia. Encyklopedia PWN, tom 1, Warszawa 2001.
• Athanasius of Alexandria, History of the Arians, London, 2013.