Albrecht von Haller

Albrecht von Haller

Data i miejsce urodzenia	16 października 1708 Berno
Data i miejsce śmierci	12 grudnia 1777 Berno
Zawód, zajęcie	lekarz botanik wykładowca akademicki
Multimedia w Wikimedia Commons

Albrecht von Haller (ur. 16 października 1708 w Bernie, zm. 12 grudnia 1777 tamże^[1]) – szwajcarski, niemieckojęzyczny lekarz, fizjolog, botanik i poeta, a także jeden z pierwszych niemieckojęzycznych konserwatystów.

Od 1723 do kwietnia 1725 studiował pod kierunkiem Johanna Duvernoy nauki przyrodnicze, głównie botanikę i anatomię, na protestanckim uniwersytecie w Tybindze. Od 1725, kontynuował naukę z zakresu anatomii i chirurgii na Uniwersytecie w Lejdzie u słynnego już wówczas profesora Hermana Boerhaave, gdzie też 23 maja 1727 uzyskał stopień doctor medicinae. W Lejdzie Haller poznał Johannesa Gessnera. Latem 1727 odbył akademicką podróż po Anglii (Londyn i Oxford), a następnie udał się do Francji, gdzie w Paryżu ponownie spotkał Gessnera.

Zimą 1727–1728 Haller i Gessner studiowali tu anatomię i doskonalili się w chirurgii w renomowanych szpitalach. Wiosną 1728 obaj wyjechali do Bazylei, gdzie na uniwersytecie uczęszczali na wykłady Johanna Bernoulliego z matematyki. Latem odbyli wspólnie podróż po Szwajcarii, która zaowocowała głębszym zainteresowaniem się Hallera florą alpejską i rozpoczęciem gromadzenia jego zbiorów botanicznych, a także popularnym później poematem dydaktycznym pt. „Die Alpen”. Utwór ten doczekał się aż 30 wydań i został przetłumaczony na języki: angielski, francuski, włoski i łacinę. Zimą 1728–1729 Haller zastąpił w Bernie na stanowisku profesora anatomii chorego J.R. Miega, po czym jeszcze w tym samym 1729 osiadł w tym mieście i tu podjął praktykę lekarską. Bezskutecznie ubiegał się o posadę medyka miejskiego, a później także o objęcie katedry retoryki miejscowej uczelni. W 1735 uzyskał jedynie nominację na stanowisko bibliotekarza miejskiego. Zawiedziony w następnym roku opuścił miasto. Ostatnie lata Hallera naznaczone były walką z chorobami. Jego synem był botanik Albrecht von Haller (1758–1823).

W latach 1736–1753 Haller zajmował stanowisko profesora medycyny, botaniki i anatomii na uniwersytecie w Getyndze, gdzie stworzył m.in. instytut anatomii i założył ogród botaniczny. Był również inicjatorem założenia w 1751 r. tutejszej Akademii Nauk^[2] oraz jej pierwszym przewodniczącym.

Haller usystematyzował szwajcarską wiedzę botaniczną, wydając w 1742 r. Enumeratio methodica stirpium Helveticae indigenarum - opis flory szwajcarskiej w tomie in-folio, liczącym 830 stron i 24 plansze. W 1768 r. wyszło drugie wydanie jego dzieła pt. Historia stirpium indigenarum Helvetiae, liczące 971 stron i 48 rycin. Pomiędzy 1664 gatunkami roślin kwiatowych i 822 gatunkami roślin zarodnikowych, które podał, ok. 300 gatunków bądź odmian zostało opisanych po raz pierwszy^[2]. Swoją wiedzę medyczną zawarł w wielotomowym opracowaniu pt. „Elementa physiologiae corporis humani” (wyd. 1757–1766). W dziele tym, które wznawiano aż do początków XX w., zawarł kompleksową, krytyczną wiedzę z anatomii i fizjologii swojej epoki. Dało ono podwaliny pod nowoczesną fizjologię eksperymentalną. Haller po raz pierwszy objął tu terminem fizjologii całokształt czynności zdrowego organizmu ludzkiego, wprowadzając szereg nowych pojęć, m.in. drażliwość (irritabilitas) i czułość (sensibilitas). Drażliwość jego zdaniem jest specyficzna dla mięśni, a czułość dla nerwów. Jako pierwszy wprowadził także takie pojęcia medyczne jak nadpobudliwość i nadwrażliwość.

W uznaniu swej wiedzy medycznej został mianowany doktorem honoris causa i nadwornym medykiem dworu angielskiego. Oferowano mu wielokrotnie posady na różnych europejskich uczelniach, m.in. w Utrechcie i Oxfordzie, jednak żadnej z nich nie przyjął. W 1747 objął kierowanie wydawaniem „Göttingischen Zeitungen von gelehrten Sachen” i ponownie odrzucił zaproszenie z zagranicy, tym razem z Berlina. 23 kwietnia 1749 uzyskał szlachectwo, nadane mu przez cesarza Franciszka I.

W 1753 objął stanowisko Rathausammana we władzach Berna, co pozwoliło mu powrócić do tego miasta wraz z rodziną – jednak tylko na cztery lata. Później (w latach 1758–1762) zarządzał salinami w Roche w dystrykcie L’Aigle, a następnie, do 1763 pełnił obowiązki wicegubernatora L’Aigle (obecnie w kantonie Vaud).

W 1764 Haller ponownie wrócił do konserwatywnego Berna, gdzie dziewięciokrotnie bez sukcesu ubiegał się o mandat w tzw. Małej Radzie. Dopiero w 1769, gdy po raz kolejny otrzymał zaproszenie do wyjazdu do Getyngi i objęcia tam urzędu kanclerza uniwersytetu, Berno w wyjątkowym trybie mianowało go dożywotnim assesorem sanitarnym z roczną pensją 400 koron.

Von Haller reprezentował typowo konserwatywne poglądy polityczne i społeczne, do pewnego stopnia zbieżne z tymi jakie głosił Justus Möser. Von Haller uważał radykalne poglądy filozofów oświecenia za „czyste zło”. Krytykował ich bezkrytyczną wiarę w rozumowe możliwości ludzkie. Jego bratankiem był konserwatywny myśliciel polityczny Karl Ludwig von Haller (ur. 1768), który kontynuował idee wuja.

• Erläuterungen zu Boerhaaves Institutiones (7 tomów), 1739-1744
• Enumeratio methodica stirpium Helveticae indigenarum (opis flory szwajcarskiej), 1742
• Icones anatomicae quibus praecipuae aliquae partes corporis humani delineatae proponuntur (...), Göttingen 1743-1754
• Primae lineae physiologiae in usum praelectionem academicarum, Göttingen 1747
• Opuscula botanica, Göttingen 1749
• Hermanni Boerhaave Methodus studii medici emaculata et accessionibus locupletata (...), Amsterdam 1751
• Opuscula anatomica, Göttingen 1751
• De partibus corporis humani sensilibus et irritabilibus, 1752
• Elementa physiologiae corporis humani (8 tomów), 1757-1766
• Historia stirpium indigenarum Helvetiae, 1768

• „Usong”, 1771
• „Alfred, König der Angelsachsen”, 1773
• „Fabius und Cato”, 1774
• „Tagebuch seiner Beobachtungen uber Schriftseller und uber sich selbst”, 1787
• „Tagebucher seiner Reisen”, 1883

• „Die Alpen”, 1729
• „Vom Ursprung des Ubels”, 1734
• „Gedichte”, 1732

• Mała Encyklopedia Medycyny. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979, s. 384. ISBN 83-01-00200-X.
• Wielka Ilustrowana Encyklopedia Powszechna. Wydawnictwa Gutenberg, Kraków, t. VI.; Moskwa 1993 ISBN 5-85167-008-8.
• Ryszard Skarzyński, Konserwatyzm. zarys dziejów filozofii politycznej. Wydawnictwo Naukowe „Scholar”, Warszawa 1998, s. 82, ISBN 83-87367-41-9.

• Albrecht von Haller, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2022-10-03]  (ang.).
• Pełny spis dzieł i opracowań
• Szwajcarska nota biograficzna