Cyryl Jaksa Ładyżyński

Cyryl Jaksa Ładyżyński

Data i miejsce urodzenia	13 stycznia 1830 Berezka lub Czaszyn
Data i miejsce śmierci	6 listopada 1897 Sanok
Burmistrz Sanoka
Okres	od 1872 do 1897
Poprzednik	Jan Okołowicz
Następca	Aital Witoszyński
Multimedia w Wikimedia Commons

Cyryl Jaksa Ładyżyński, także Cyryl de Jaksa (de Jaxa) Ładyżyński^[a], rus. Кирилл Якса Ладыжиньскій – Kyryłł Jaksa Ładyżyński (ur. 13 stycznia 1830 w Berezce lub w Czaszynie, zm. 6 listopada 1897 w Sanoku) – oficer armii austriackiej, burmistrz Sanoka.

Urodził się 13 stycznia 1830 w Berezce^{[1][2][3][4][5][b]} lub w Czaszynie^[6][7]. Był Rusinem^[8][2][3]. Wychowywał się w rodzinie księdza greckokatolickiego^{[1][2][5][4][c]}. W młodości uczestniczył w powstaniu węgierskim po stronie Węgrów walcząc w szeregach Legionu Polskiego na Węgrzech w stopniu sierżanta artylerii^[9][10]. Potem był zmuszony przez lata przebywać w Turcji^[10]. Po powrocie do kraju został zawodowym oficerem Armii Cesarstwa Austriackiego^{[10][1][2][4][5]}. W stopniu podporucznika I klasy służył w 12 pułku piechoty w Comorn od około 1859 do około 1865^[11]. W listopadzie 1865 został spensjonowany jako czasowy inwalida^[12]. Według innych źródeł został zdemobilizowany po przegranej bitwie pod Sadową (3 lipca 1866)^[1][2][5][4]. Najwyższym postanowieniem z 1 listopada 1866 jako podporucznik I klasy w stanie spoczynku otrzymał charakter nadporucznika ad honores^[13]. W tym stopniu w stanie spoczynku pozostawał do końca życia^[14].

Po wystąpieniu z armii z nadwyrężonym zdrowiem osiedlił się w Sanoku^{[10][1][2][4][5]}. Jako pensjonowany porucznik uchwałą Rady Miejskiej w Sanoku z 31 października 1876 otrzymał prawo obywatelstwa Sanoka z uwolnieniem od wpłaty taksy^[15]. W latach 1872–1897 był burmistrzem Sanoka^{[16][10][1][4][5][17]}. Po raz pierwszy objął tę funkcję (jako przewodniczący Zarządu Rady Miejskiej) w wyniku przeprowadzenia ponownych wyborów z 1872^[18]. Był wybierany na to stanowisko w kolejnych kadencjach: 27 sierpnia 1875^[19][20][21], 1881^[22][23], 18 listopada 1884^[24][22][25], 1887^[25], 1889^[26], 1890^[27], 1891^[28], 1892^[29], 1893^[30], 1894^[31], 1895^[32], 1896^[33][34][35] i 1897^[36]. Łącznie pełnił urząd burmistrza przez 25 lat (najdłużej ze wszystkich dotychczasowych)^[1][4]. Jego zastępcami byli Karol Pollak (1872–1873^[37]), Jan Zarewicz (od 1873 do 15 maja 1879)^[38][39][22], Aital Witoszyński (od 1879, od 1881, od 1884)^[4]. Początkowo, piastując urząd burmistrza Sanoka, miał za zadanie zniwelować skutki pożaru miasta w 1872^[10][4]. Za jego kadencji zostały utworzone: C. K. Gimnazjum (1880, początkowo gimnazjum funkcjonowało w murowanym domu burmistrza przy ulicy Zamkowej, potem przy ulicy Cerkiewnej, a 20 października 1883 zostało przeniesione do gmachu przy ulicy Jana III Sobieskiego^[40][41]), C. K. Sąd Obwodowy (1887, początkowo w budynku przy ulicy Kazimierza Wielkiego 8, następnie w siedzibie przy ulicy Tadeusza Kościuszki 5)^[42][43], C. K. Dyrekcja Skarbu (w budynku przy ulicy Henryka Sienkiewicza, linia kolejowa w ramach Kolei Transwersalnej (1884, w tym stacja kolejowa Sanok), koszary wojskowe, kościół Przemienienia Pańskiego (1886), Kasyno Mieszczańskie (w tym biblioteka i czytelnia gazet; w budynku Ramerówka)^[44], Szpital Powszechny przy ulicy Stanisława Konarskiego (1879–1879)^[45], a także inne budynki użyteczności publicznej^[1][2][5]. W dniu 19 września 1880 w pobliskim Zagórzu spotkał się z podróżującym po Galicji cesarzem Austrii Franciszkiem Józefem I^[46]. Podczas powtórnego pogrzebu Adama Mickiewicza na Wawelu w Krakowie 4 lipca 1890 uczestniczył w uroczystościach w składzie delegacji miasta Sanoka^[47].

20 kwietnia 1874 został wybrany z grupy gmin miejskich do Rady c. k. powiatu sanockiego^[48] i w kolejnych latach pełnił funkcję członka wydziału powiatowego do około 1881^[49], potem zastępcą prezesa wydziału powiatowego od około 1881 do około 1888^[50], w tym okresie wybrany ponownie do Rady w 1884^[51], potem w 1888^[52][53] i w 1890 był członkiem wydziału, a od 1892 zastępcą prezesa^[54], po czym w grudniu 1896 ponownie wybrany do Rady z grupy gmin miejskich^[55], a w lutym 1897 zastąpiony w funkcji zastępcy marszałka Rady Powiatowej przez ks. Teofila Kałużniackiego^[56][57]. W połowie 1885 bez powodzenia kandydował w wyborach z kurii wiejskiej w okręgu Sanok, Brzozów, Lisko do Rady Państwa VII kadencji, ulegając Edwardowi Gniewoszowi (otrzymał 3 głosy na 183 oddanych)^[58][59][60].

Działał społecznie. Był jednym z założycieli Ochotniczej Straży Pożarnej w Sanoku w 1872 (naczelnikiem został dr Stanisław Biliński)^[61][18]. Od grudnia 1880 pełnił funkcję dyrektora założonego w 1871 Powiatowego Towarzystwa Zaliczkowego w Sanoku^[62], później był członkiem dyrekcji tegoż^[63][10]. Był członkiem sanockiego biura powiatowego Stowarzyszenia Czerwonego Krzyża mężczyzn i dam w Galicji^[64]. 23 sierpnia 1895 był reprezentantem kurii mniejszej własności Sanoka na spotkaniu komitetów lokalnych we Lwowie przed wyborami do Sejmu Krajowego VII kadencji^[65]. Popierał krzewienie kultury fizycznej i sportu – jego staraniem Rada Miejska zdecydowała o opłacaniu lekcji gimnastyki w szkołach^[66]. Organizował obchody uroczystości historyczno-patriotycznych (upamiętniające np. bitwę pod Wiedniem z 1683, uchwalenie Konstytucję 3 maja z 1791)^[1][5]. Od 1894, po decyzji o upamiętnieniu setnej rocznicy bitwy pod Racławicami, przewodził powołanemu komitetowi obchodów i był inicjatorem powstania w mieście pomnika Tadeusza Kościuszki, który został odsłonięty 28 września 1902 na placu św. Jana^{[67][68][5][1]}. 25 marca 1895 został wydziałowym Towarzystwa Muzyki Ochotniczej w Sanoku^[69][70]. Pracował jako dyrygent „Kółka Muzycznego” w Sanoku^[71]. W jego ramach kierował orkiestrą oraz był członkiem chóru^[72]. W mieście uchodził za inicjatora umuzykalnienia, kierował chórem^[73]. Był członkiem wydziału Kółka Dramatyczno-Muzycznego w Sanoku^[74], ponownie wybierany 9 listopada 1895^[75], 20 stycznia 1897^[76]. Został przewodniczącym wydziału Szkoły Przemysłowej Uzupełniającej w Sanoku, powołanej w 1893^[77][78]. Był członkiem zwyczajnym Macierzy Szkolnej dla Księstwa Cieszyńskiego^[79][80][81], członkiem sanockiego gniazda Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”^[82].

Miał wielkie uznanie wśród mieszkańców miasta^[2]. Wypowiadano się o nim słowami „gente Ruthenus, natione Polonus”^{[68][1][2][3]} (pol. „z pochodzenia Rusin, z narodowości Polak”^[83][84]). Według Edwarda Zająca w 1895 Cyrylowi Ładyżyńskiemu nadano tytuł honorowego obywatelstwa Sanoka w uznaniu zasług dla miasta i założenia wielu obiektów użyteczności publicznej^[5][d].

W dniu 13 sierpnia 1896 zatwierdzono jego urlop na 5 tygodni^[85], a 9 września 1897 na okres 6 tygodni^[86]. Zmarł nagle rano 6 listopada 1897 podczas pracy w biurze sanockiego ratusza wskutek ataku apopleksji^{[6][10][87][1][2][5][7]}. 8 listopada 1897 odbył się pogrzeb, który zorganizowano na koszt miasta^[88][10][34]. Kondukt żałobny przechodził oświetlonymi ulicami miasta od cerkwi przez rynek, w uroczystościach brało udział tłumy mieszkańców, śpiewał chór gimnazjalny, grała muzyka wojskowa, a w tym czasie zamknięto w mieście sklepy oraz wstrzymano pracę w zakładach^[36][10]. Z gmachu magistratu przemawia Aleksander Iskrzycki, a nad grobem Leopold Biega i ks. Josyf Moskałyk^[10]. Cyryl Jaksa Ładyżyński został pochowany na cmentarzu przy ul. Rymanowskiej w Sanoku w miejscu dla zasłużonych^{[6][10][1][5][89][90]}. Rok później decyzją Rady Miasta ufundowano nagrobek^[2], wykonany przez Juliana Markowskiego^[91][92]. Na wykonanym z czarnego marmuru pomniku umieszczono dwujęzyczne inskrypcje – w języku polskim i ruskim^[5][3][93]. Obiekt został uznany za obiekt zabytkowy i podlega ochronie prawnej^[94].

Był żonaty z Pulcherią z domu Borkowską (1836–1900)^[95][1][3], pochowaną obok męża w analogicznie wykonanym nagrobku^[96]. Jego synami byli: Michał Ładyżyński (1867-1931, doktor filozofii, profesor gimnazjalny łaciny i greki w sanockim gimnazjum^[97][98][3], wybrany radnym w Sanoku po śmierci ojca^[99][36], pochowany w jego grobie^[100]), Leon Józef (ur. ok. 1868, zm. 1880)^[101], Mikołaj Cyryl (1870-1900, doktor praw^{[102][103][104][105][106]}), Aleksander (ur. 1872^[107], w 1896 wyświęcony na księdza greckokatolickiego^[108]). W Sanoku zamieszkiwał z rodziną przy ulicy Cerkiewnej^[107]. Według Edwarda Zająca po przyznaniu honorowego obywatelstwa Sanoka Cyryl Ładyżyński jako nagrodę otrzymał dom miejski przy ul. Sanowej^[1][5].

Po śmierci Cyryla Ładyżyńskiego urząd burmistrza Sanoka na przełomie 1897/1898 pozostawał opróżniony, zaś jako zastępcy figurowali Aital Witoszyński i Paweł Hydzik^[109][110].

• Marta Szramowiat. Nr 8: Samorząd Gminy Miasta Sanoka 1867–1990. Samorząd miejski Sanoka okresu galicyjskiego. Główne zadania i działalność Rady Miejskiej w Sanoku. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, 2008. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X.