49 Dywizjon Artylerii Lekkiej

Ten artykuł dotyczy 49 dal. Zobacz też: inne dywizjony artylerii noszące numer 49.

49 Dywizjon Artylerii Lekkiej (49 dal) – improwizowany pododdział artylerii lekkiej Wojska Polskiego II RP.

Dywizjon nie występował w pokojowej organizacji wojska. Został sformowany jako improwizowany przez Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9 z Brześcia.

W II rzucie mobilizacji powszechnej przez 30 pułk artylerii lekkiej został sformowany w terminie do 6 września, Ośrodek Zapasowy Artylerii Lekkiej nr 9^[1]. W skład ośrodka weszły Oddziały Zbierania Nadwyżek 30 pal, 20 pułku artylerii lekkiej i część Oddziału Zbierania Nadwyżek 9 pułku artylerii lekkiej. Wszystkie pułki artylerii lekkiej Okręgu Korpusu nr IX zostały zmobilizowane w ramach mobilizacji alarmowej 23 marca 1939. W pułkach po mobilizacji alarmowej z sierpnia 1939 i powszechnej z 31 sierpnia 1939, pozostały znaczne ilości nadwyżek personalnych złożone z rezerwistów i żołnierzy stanu czynnego z poboru w marcu 1939 oraz napływających rezerwistów z mobilizacji powszechnej do ośrodka. W magazynach twierdzy w Brześciu nad Bugiem przechowywano armaty i haubice grupy ćwiczebnej częściowo o znacznym stopniu zużycia, dla OZAL nr 9. Dodatkowo w nadwyżkach z 20 pal i 30 pal znajdowały się armaty i haubice przewidziane do szkolenia młodego rocznika poborowych, po wyjściu macierzystych pułków na granicę zachodnią i północną. Po przełamaniu frontu Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew” przez niemiecki XIX Korpus Armijny (mot.) w kierunku Brześcia n/Bugiem natarcie prowadziły niemieckie dywizje pancerne i zmotoryzowane korpusu. Z uwagi na zagrożenie twierdzy z posiadanych zasobów OZAL nr 9 rozpoczęto, od 9 września na rozkaz Naczelnego Wodza formowanie Zgrupowania „Brześć” pod dowództwem gen. bryg. w st. spocz. Konstantego Plisowskiego^[2]. Dla tego zgrupowania podjęto decyzję o sformowaniu dywizjonu artylerii i nadano mu nazwę 49 dywizjonu artylerii lekkiej. Podstawą do tworzenia dywizjonu był sformowany w ramach OZAL nr 9, dywizjon artylerii z nadwyżek 30 pal pod dowództwem ppłk Stefana Wierzbickiego, który ewakuował się z twierdzy w dniu 11 września wraz z OZAL nr 9. Dalsze formowanie dywizjonu przejął mjr Stanisław Komornicki^[3]. Dywizjon sformowano z nadwyżek 30 pal, w składzie: 1 i 2 bateria armat 75 mm wz.1897^[4]. W ramach ośrodka z nadwyżek 20 pal sformowano 3 baterię armat 75 mm wz.1897^[5]. Dodatkowo ze stanu osobowego OZAL nr 9, uformowano baterię artylerii pozycyjnej (pieszej) pod dowództwem mjr Tadeusza Dynowskiego, którą podporządkowano mjr. Stanisławowi Komorowskiemu jako dowódcy artylerii obrony twierdzy i dowódcy 49 dal. W skład baterii pozycyjnej wchodziły: 2 działony armat 75 mm, 2 działony haubic 100 mm jako stacjonarnych umieszczone w bramach cytadeli, na stałych stanowiskach na wałach, jako działa przeciwpancerne. Dodatkowo w baterii były dwie haubice 155 mm artylerii ciężkiej^[6]. Działony te nie posiadały zaprzęgów. Dowódcami ich byli oficerowie i podchorążowie rezerwy. Niekompletne zaprzęgi znajdowały się w bateriach dywizjonu. Łącznie w dywizjonie znajdowało się ok. 500 żołnierzy i 12 armat „ruchomych” i 6 dział bez zaprzęgów pozycyjnych^[7]. Część żołnierzy obsług dywizjonu była przygotowana do walki jako pododdział pieszy w charakterze piechoty. 12 września dywizjon osiągnął w miarę skromnych możliwości gotowość bojową. Dywizjon nie posiadał kolumny amunicyjnej i taboru, posiadał łączność i zwiady dywizjonowe, bateryjne.

12 września 49 dal zajął stanowiska ogniowe na wschodnim brzegu Bugu; 1 i 2 baterie w rejonie lotniska Adamkowa, jako artyleria przeciwpancerna, 3 bateria jako artyleria ppanc. zajęła stanowiska w rejonie koszar 35 pp, 3 działonami i jednym działonem nad Bugiem^[8]. 13 września po południu w rejonie Adamkowa, nawiązano styczność bojową z pododdziałami rozpoznawczymi 20 Dywizji Piechoty Zmotoryzowanej podchodzącej wzdłuż wschodniego brzegu Bugu i 10 Dywizji Pancernej podchodzącą z północy. Obie te dywizje wchodziły w skład XIX Korpusu Armijnego (mot.) gen. por. Heinza Guderiana. Baterie 1 i 2 stoczyły walkę z niemieckimi czołgami i piechotą zmotoryzowaną pod osłoną kilku plutonów piechoty. Baterie utraciły w walce jako uszkodzone i niemożliwymi do ewakuacji 3 armaty. Następnie pozostałe wycofały się do twierdzy^[9]. 14 września w godzinach przedpołudniowych oddziały 20 DPZmot. zmusiły do odwrotu z przedpola twierdzy 1 kompanię batalionu marszowego 33 pp, która wysyłała patrole rozpoznawcze w kierunku Wysokiego Litewskiego, wspartą 3 baterią artylerii. W trakcie walki wspierająca bateria utraciła jedną armatę. 15 września od ostrzału niemieckiej artylerii zostało uszkodzonych 6 armat^[10]. 16 września artyleria niemiecka ostrzeliwała w sposób skoncentrowany cytadelę, dywizjon poniósł ciężkie straty, pozostało jedynie 5 sprawnych armat. Ciężko ranny został dowódca dywizjonu mjr Stanisław Komornicki^[11]. Część żołnierzy dywizjonu po wyjściu z cytadeli w Brześciu w nocy 16/17 września pomaszerowała wraz z Grupą „Brześć”, część z ocalałymi armatami pomaszerowała w kierunku Kobrynia i Kowla, gdzie dołączyły do Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Polesie” lub Grupy „Kowel”^[12].

• dowódca dywizjonu – mjr Stanisław II Komornicki (ur. 26 VIII 1898)^[13]
• oficer zwiadowczy – ppor. Jan Sztejnbis
• oficer łączności – por. rez. Paweł Durko
• oficer płatnik - ppor. rez. Henryk Kwiatkowski^[14]
• dowódca 1 baterii – kpt. art. Arseni Mielniczuk
  • dowódca I plutonu - ppor. rez. lekarz Jerzy Żelichowski^[15]
  • dowódca II plutonu - ppor. rez. art. Andrzej Błeszczyński^[16]
• dowódca 2 baterii – kpt. rez. Marian Westfalewicz
  • oficer ogniowy – ppor. Antoni Witold Lipiński
  • dowódca plutonu – ppor. rez. mgr Józef Roszkowski (poległ 14 IX)
• dowódca 3 baterii – kpt. Tadeusz Janiszewski
  • oficer ogniowy – por. Piotr Lebiedzki
• bateria/grupa artylerii (6 dział bez zaprzęgów) - mjr Tadeusz Dynowski^[17]
  • dowódca plutonu haubic 100 mm - ogn. Trofim Tarasiewicz^[17]
  • dowódca plutonu haubic 155 mm - por. Bronisław Adamski^[17]
• oficerowie dywizjonu o nieustalonych przydziałach - por. rez. Wiesław Baldwin-Ramult, ppor. rez. Sławiński, ppor. rez. Stanisław Czechowicz, ppor. rez. Zygmunt Nowakowski, ppor. rez. Józef Dybowski, ppor. rez. Antoni Markowski^[18].

• Andrzej Wesołowski (red.): SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach cz.2 Służby, Obrona Brześcia, Dywizja „Kobryń” (dowództwo). Warszawa: Centralne Archiwum Wojskowe im. mjr. Bolesława Waligóry, Wydawnictwo Tetragon, 2014. ISBN 978-83-63374-27-3.
• Stanisław Maksimiec: Front Północny. Organizacja i walki we wrześniu 1939 roku. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2021. ISBN 978-83-8178-582-2.
• Ludwik Głowacki: Działania wojenne na Lubelszczyźnie w roku 1939. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie, 1976.
• Jan Wróblewski: Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1989. ISBN 83-11-07659-6.
• Stanisław Jaskulski: 30 Poleski Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 105. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 1997. ISBN 83-87103-41-1.
• Przemysław Dymek: 20 Pułk Artylerii Lekkiej. Zarys historii wojennej pułków polskich w kampanii wrześniowej. Zeszyt 133. Pruszków: Oficyna Wydawnicza Ajaks, 2021. ISBN 978-83-66508-16-3.
• Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Najlepsza broń. Plan mobilizacyjny „W” i jego ewolucja. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Adiutor”, 2010. ISBN 978-83-86100-83-5.