Ślinianka

Ślinianka, gruczoł ślinowy (łac. glandula salivalis l.mn. glandulae salivales) – gruczoł położony w przedniej części układu pokarmowego, wytwarzający ślinę, która zawiera enzymy trawienne służące do wstępnej fazy trawienia, a u niektórych gatunków także toksyny^[1].

Gruczoły ślinowe u pijawek ryjkowych uchodzą u nasady ryjka, u Arhynchobdelida na całej długości gardzieli. U gatunków krwiopijnych gruczoły te wytwarzają hirudynę o działaniu silnie antykoagulacyjnym. U skąposzczetów ślinę produkują gruczoły na ścianie gardzieli^[2].

Gruczoły ślinowe u krążkokształtnych zlokalizowane są na pograniczu gardzieli i żołądka. Ich wydzielina odprowadzana jest do ryjka przewodami^[2].

Ślinianki występują u wielu pajęczaków np. zaleszczotków i mechowców. Szczególnie rozwinięte są u kleszczy właściwych u których zajmują wraz z uchyłkami jelita większą część ciała. Ślinianki dręczy uchodzą na infrakapitulum^[3].

Gruczoły te obecne są wśród wijów u pareczników, krocionogów i skąponogów^[4].

Wśród skoczogonków szczególnie duże ślinianki mają Neanuridae. Owady o aparacie gębowym gryzącym mają ujścia gruczołów ślinowych między podgębiem, a labium. W ssącym aparacie gębowym, np. pluskwiaków i niektórych muchówek istnieją oddzielnie kanał ślinowy i kanał pokarmowy. U wielbłądek ślinianki sięgają aż do zatułowia^[4].

Pratchawce mają silnie rozwinięte gruczoły ślinowe, sięgające niekiedy do końca ciała. Powstają one u nich z przekształcenia metanefrydiów segmentu papilli oralnych^[5].

Ślimaki mają 1 do 2 par ślinianek uchodzących do gardzieli^[6]. U jednotarczowców ślinę produkują gruczoły bukalne^[7]. Chitony mają parzyste ślinanki otwierające się do jamy gębowej^[8]. U głowonogów ujście gruczołów ślinowych znajduje się na brodawkach ślinowych. Ponadto ośmiornice i mątwy mają drugą parę tych gruczołów. Produkują one enzymy trawienne, które wstrzykiwane są do ciała ofiary przez brodawkę^[9]. Przedstawiciele niektórych gromad zwierząt, w tym należące do mięczaków małże, są pozbawione ślinianek^[10].

U minogów uchodzące do jamy gębowej gruczoły produkują wydzielinę zapobiegającą krzepnięciu krwi. Ryby mają tylko jednokomórkowe gruczoły śluzowe, natomiast silnie rozwinięte są ślinianki czworonogów. U płazów znajdują się na języku i podniebieniu, wytwarzając lepką wydzielinę zapewniającą chwytność języka. Gady mają je zlokalizowane w pobliżu zębów, w tym po zewnętrznej stronie dziąseł. W przypadku węży i niektórych heloderm ich produkt zawiera enzymy proteolityczne, które po dostaniu się do ciała ofiary mają działanie toksyczne, choć ich pierwotną funkcją było trawienie^[11].

Wśród ptaków duże ślinianki mają używające chwytnego języka dzięcioły oraz gatunki odżywiające się ziarnem, a największe występują u lepiących ze śliny gniazda salangan^[11].

U ssaków wyróżnia się trzy typy ślinianek: śluzowe, surowicze, mieszane. Największe gruczoły ślinowe u większości ssaków to ślinianka przyuszna i ślinianka podjęzykowa. Charakterystyczna dla wielu gatunków jest obecność w ślinie działającego tylko w zasadowym środowisku enzymu rozkładającego węglowodany. Małe ślinianki mają walenie, a największe gatunki mrówko- i termitożerne, które korzystają z lepkiego języka^[11]. Szczególnie obficie produkowana jest ślina u ssaków roślinożernych spożywających pokarm suchy^[12].

 Osobny artykuł: Ślinianka człowieka.

U człowieka ślinianki stanowią merokrynowe gruczoły wydzielania zewnętrznego. Wyróżnia się gruczoły ślinowe duże, do których należą ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe^[13] oraz małe, które licznie rozsiane są w błonie śluzowej. Elementami wydzielniczymi dużych gruczołów ślinowych są cewki i pęcherzyki, a na ich przewody wyprowadzające składają się: przewody śródzrazikowe, przewody międzyzrazikowe oraz przewody główne. Małe gruczoły nie posiadają przewodów wyprowadzających. Do patologii tych gruczołów należą kamica ślinianek, sjaloza, martwiejąca metaplazja ślinianek i nowotwory^[14].