Komunistyczna Partia Polski: Różnice pomiędzy wersjami

Ten artykuł dotyczy partii działającej w II Rzeczypospolitej. Zobacz też: inne partie o tej samej nazwie.

Komunistyczna Partia Polski

Państwo	{{{państwo}}}
Młodzieżówka	Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej
Multimedia w Wikimedia Commons

Komunistyczna Partia Polski (KPP), w latach 1918–1925 Komunistyczna Partia Robotnicza Polski (KPRP) – partia komunistyczna założona 16 grudnia 1918 na zjeździe połączeniowym SDKPiL i PPS-Lewicy, rozwiązana przez Komintern 16 sierpnia 1938 w ramach wielkiej czystki w ZSRR.

Organizacja powstała w wyniku fuzji radykalnego nurtu polskiego ruchu socjalistycznego (PPS-Lewica) i socjaldemokracji na terenie ziem polskich zaboru rosyjskiego (SDKPiL). W praktyce, po połączeniu obu partii w Komunistyczną Partię Robotniczą Polski, KPRP była od marca 1919 sekcją Kominternu na terenie II Rzeczypospolitej. Jej celem strategicznym była rewolucja socjalna, która wiązała się w ujęciu KPP z utworzeniem Polskiej Republiki Rad. Działała do rozwiązania KPP przez Komintern w 1938 (choć do lipca 1920 tolerowana przez władze państwowe a następnie zdelegalizowana).

Powstanie polskiego ruchu robotniczego jest ściśle związane z procesem industrializacji ziem polskich w II połowie XIX w. Zarówno likwidacja granicy celnej między Królestwem Polskim a Imperium Rosyjskim w 1851, jak i zniesienie pańszczyzny 18 marca 1864 pozwoliły na gwałtowny rozwój przemysłowy ziem polskich zaboru rosyjskiego. Rozwój kolei żelaznej, mniejsza odległość od portów Morza Bałtyckiego i Północnego, zasoby surowców naturalnych (przede wszystkim węgla), tania siła robocza i nieco wyższy poziom kulturalny powodował, że Kongresówka stała się atrakcyjna dla rozwoju przemysłu w stosunku do Rosji właściwej. Towary przemysłowe wytworzone tutaj były znacznie tańsze na rynkach rosyjskich w stosunku do tych wyprodukowanych w Niemczech lub w Czechach z powodu likwidacji granicy celnej. Wraz z rozwojem przemysłu powstała klasa robotnicza, która bardzo szybko podjęła walkę z kapitalistami o poprawę swych warunków ekonomicznych. Bardzo szybko zaistniała potrzeba utworzenia związków zawodowych do obrony ekonomicznej^[1], jak i powołania partii politycznej, która broniłaby interesów klasy robotniczej. Pierwszą partię robotniczą – Socjal-Rewolucyjną Partię „Proletariat” (tzw. Wielki Proletariat) założył w Warszawie 1 września 1882 Ludwik Waryński. Po rozbiciu tej organizacji przez władze carskie, zakładano kolejne: tzw. II Proletariat (Marcin Kasprzak i Ludwik Kulczycki), a następnie III Proletariat (Ludwik Kulczycki). W miarę rozwoju inteligencji polskiej, oświaty, upowszechniania się ideologii pozytywizmu i idei socjalistycznych w Polsce zaistniały warunki do utworzenia partii politycznych odwołujących się do marksizmu – socjalistycznych i socjaldemokratycznych.

W 1889 Julian Marchlewski, Jan Leder, Henryk Wilkoszewski i inni założyli Związek Robotników Polskich, ideologicznie reprezentujący lewicową odmianę socjalizmu. W 1892 w Wilnie powstał Związek Robotników Litewskich, kierowany przez Feliksa Dzierżyńskiego o analogicznym profilu. W listopadzie 1892 na przedmieściu Paryża w Montrouge została założona Polska Partia Socjalistyczna (PPS) pod przewodnictwem Bolesława Limanowskiego. Wśród założycieli znaleźli się przedstawiciele z rozbitej partii „Proletariat” Aleksander Dębski, Bolesław Jędrzejowski, Witold Jodko-Narkiewicz, Stanisław Mendelson, Maria Jankowska-Mendelson i Feliks Perl. Ze Związku Robotników Polskich w skład ugrupowania wszedł Stanisław Grabski, ze Zjednoczenia Robotniczego – Edward Abramowski, Jan Strożecki, Stanisław Wojciechowski i Stefan Tylicki, a z Gminy Narodowo-Socjalistycznej – Jan Lorentowicz, doktor Ratuld i Maria Szeliga. W uchwale programowej znalazła się idea ścisłego zespolenia walki społecznej z walką polityczną o odzyskanie niepodległości^[2]. Partią zbliżoną programowo do PPS była legalnie działająca w Galicji od 1892 Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (Ignacy Daszyński, Jędrzej Moraczewski, Herman Diamand, Zygmunt Marek, Herman Lieberman, Bolesław Drobner, Tadeusz Reger).

 Osobny artykuł: Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy.

W 1893 Związek Robotników Polskich połączył się z odłamem II Proletariatu i utworzono nową partię pod nazwą Socjal-Demokracja Królestwa Polskiego (SDKP). Założycielami byli: Julian Marchlewski, Róża Luksemburg i Adolf Warski. Ta partia z kolei połączyła się ze Związkiem Robotników Litewskich i powstała Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), autonomiczną organizację w ramach Socjaldemokratycznej Partii Rosji. Skład społeczny tej partii był typowy dla wszystkich partii socjalistycznych – kręgi kierownicze wywodziły się z warstwy inteligenckiej, natomiast tzw. „masy partyjne” stanowili robotnicy. Przywódcami SDKPiL byli: Róża Luksemburg, Leon Jogiches ps. „Jan Tyszka”, Feliks Dzierżyński, Julian Marchlewski, Adolf Warski, Karol Radek i Jakub Hanecki. Zasadnicza różnica między SDKPiL a PPS polegała na stosunku do sprawy niepodległości Polski. Program PPS zakładał priorytet odbudowy niepodległego państwa polskiego, a następnie wprowadzenie ustroju socjalistycznego w Polsce jako demokratycznej republice o ustroju parlamentarnym przy nadaniu pełnych praw publicznych klasom pracującym i wprowadzeniu drogą parlamentarną ustawodawstwa chroniącego ludzi pracy (ośmiogodzinny dzień pracy, zakaz pracy nieletnich, prawa wyborcze kobiet, wolność związków zawodowych i innych zrzeszeń pracowniczych, prawo do strajku, ubezpieczenia społeczne). Powstanie niepodległego, demokratycznego państwa polskiego o ustroju republikańskim na ziemiach odebranych konserwatywnym, lub reakcyjnym monarchiom Cesarstwa Rosyjskiego, Cesarstwa Niemiec i Austro-Węgier oraz możliwość demokratycznego stanowienia Polaków o swoim losie PPS uznawała za warunek konieczny dla realizacji reform socjalistycznych. SDKPiL natomiast zakładała walkę o wprowadzenie ustroju socjalistycznego na drodze rewolucji we wszystkich krajach europejskich, w tym i w Polsce. Według partii, gdy socjalizm zatriumfuje w Europie, a kapitalizm zostanie zniszczony, to w sposób automatyczny zostanie zniesiony ucisk narodowy, a zatem walka o niepodległość Polski jest niepotrzebna, a nawet szkodliwa, gdyż to spowoduje uwikłanie się Polski w wojny imperialistyczne ze swymi sąsiadami.

 Osobny artykuł: Polska Partia Socjalistyczna - Lewica.

Po porażce rewolucji 1905 roku poglądy części działaczy PPS, tzw. „młodych”^[3] zbliżyły się do stanowiska SDKPiL. Na tym tle w listopadzie 1906 r., u schyłku rewolucji 1905, na IX Zjeździe PPS w Wiedniu i Krakowie doszło do rozłamu w partii. Obóz niepodległościowy na czele z Józefem Piłsudskim (Walery Sławek, Kazimierz Pużak, Aleksander Prystor, Tomasz Arciszewski, Leon Wasilewski, Witold Jodko-Narkiewicz, Feliks Perl, Rajmund Jaworowski, Jan Kwapiński) oparty o struktury Organizacji Bojowej PPS utworzył PPS-Frakcję Rewolucyjną (od 1909 używającą ponownie nazwy Polska Partia Socjalistyczna), natomiast obóz internacjonalistyczny – antyniepodległościowy utworzył PPS-Lewicę. W PPS-Lewicy znaleźli się: Maria Koszutska (Wera Kostrzewa), Maksymilian Horwitz, Feliks Kon, Paweł Łapiński, Stefan Rajewski, Bernard Zaks (Stanisław Nerski-Nerwowy), Marian Ciszewski, Sława Grosserowa i Wacław Wróblewski ps. „Krzysztof”^[4]. Po wybuchu I wojny światowej PPS-Lewica prezentowała stanowisko antywojenne, PPS – stanowisko popierające działania Józefa Piłsudskiego dla odzyskania niepodległości Polski.

Zobacz w Wikiźródłach tekst Manifestu programowego KPRP z grudnia 1918

W sześć tygodni po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 16-18 grudnia 1918 w Domu Handlowca w Warszawie przy ul. Zielnej, odbył się zjazd zarówno SDKPiL, jak i PPS-Lewicy. Obie partie postanowiły się połączyć i utworzyć nową organizację – Komunistyczną Partię Robotniczą Polski. Ów zjazd zjednoczeniowy odbywał się pod hasłem: Cała władza musi przejść w ręce proletariatu miast i wsi, zorganizowanego w Radach Delegatów Robotniczych^[5][6][7]. W wyniku połączenia obu partii, automatycznie ich członkowie znaleźli się w KPRP i to niezależnie od tego czy byli oni w kraju, czy zagranicą. Wielu pepesowców i esdeków przebywało w Rosji (więźniowie, zesłańcy, ewakuowani itd.). Po wybuchu rewolucji pozostali tam, aktywnie uczestnicząc w utrwalaniu nowej władzy, działając w ramach partii bolszewickiej. Ponieważ SDKPiL była autonomiczną organizacją rosyjskiej socjaldemokracji, nie zachodziła potrzeba formalnego wstępowania do tej partii. Posiadali oni podwójną przynależność partyjną i w zależności od potrzeb działali jako członkowie WKP(b) lub KPRP. Np. Julian Marchlewski reprezentował KPRP na I Zjeździe Kominternu, a Karol Radek na II Zjeździe, chociaż obydwaj politycy nigdy nie działali w II Rzeczypospolitej. Podobnie działacze krajowi KPRP po wyjeździe do Rosji obejmowali stanowiska w partii czy w administracji cywilnej lub wojskowej.

Program partii odrzucał leninowskie hasła o prawie narodów do samostanowienia, gdyż według klasycznego marksizmu, w momencie zapanowania ustroju socjalistycznego, wszelkie granice państwowe będą obalone. Odrzucał hasło o o oddaniu ziemi chłopom, gdyż według partii socjalizm zakładał nacjonalizację środków produkcji, w tym również i ziemi. Odrzucał również teorię „dyktatury proletariatu”, również propagowanej przez Lenina, tj. wprowadzenie terroru jako metody rządzenia, gdyż jak uważali członkowie partii doprowadzi do dyktatury jednostki^[8]. Polityka KPRP była zdeterminowana dwoma czynnikami – poparciem dla rewolucji i rządów bolszewickich w Rosji^[9] oraz oczekiwaniami na szybką i zwycięską rewolucję w Niemczech^[10].

W latach 1919-1920 nastąpiła konsolidacja proradzieckiej skrajnej lewicy. Do KPRP przyłączyły się większe lub mniejsze grupki działaczy lewicowych z Bundu (tzw. Kombund), lewicy Poalej-Syjonu (Saul Amsterdam, Alfred Lampe), z Ferajnigte (Jedność), Ukraińskiej Partii Socjal-Demokratycznej oraz z Białoruskiej Partii Socjalistycznej. Z PPS do KPRP przeszli: poseł-kolejarz Stanisław Łańcucki i Jerzy Czeszejko-Sochacki, były sekretarz CKW PPS. Poza tym, kilku działaczy Polskiego Stronnictwa Ludowego „Wyzwolenie”, Niezależnej Partii Chłopskiej i Radykalnego Stronnictwa Chłopskiego (Tomasz Dąbal).

Z inicjatywy Lenina odbył się w Moskwie między 2 a 6 marca 1919 Zjazd Założycielski III Międzynarodówki Komunistycznej zwanej Kominternem. Uchwalono specjalny „Manifest” z udziałem 51 delegatów z 29 krajów. KPRP i jej Biuro Zagraniczne reprezentował Józef Unszlicht z prawem głosowania oraz Julian Marchlewski. W lipcu 1920 odbył się w Piotrogrodzie II Zjazd Kominternu (KPRP reprezentował Karol Radek), na którym 25 lipca Lenin ogłosił 19 warunków (w trakcie dyskusji dodano jeszcze dwa), które muszą spełnić poszczególne partie, aby stać się pełnoprawnymi członkami Kominternu^[11]. W lutym 1921 KPRP przystąpiła do niego i od tej pory była finansowana przez Komintern oraz zobowiązana do wypełniania jego dyrektyw^[12].

KPRP w konsekwencji przyjętych założeń programowych wezwała do bojkotu pierwszych wyborów do Sejmu Ustawodawczego wyznaczonych przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego na 26 stycznia 1919. Celem było, poprzez obniżenie frekwencji wyborczej, podważenie legitymizacji niepodległego państwa polskiego na forum międzynarodowym. Bojkot zakończył się fiaskiem i wykazał niewielkie wpływy KPRP w społeczeństwie polskim. Zostało to zlekceważone przez przywódców i działaczy partii, którzy pod parasolem ochronnym Armii Czerwonej tworzyli na przełomie 1918 i 1919 w Mińsku i Wilnie tzw. Zachodnią Dywizję Strzelców jako zalążek Polskiej Armii Czerwonej. W rezultacie takiej postawy politycznej już w połowie 1919 KPRP została zmuszona do działalności nielegalnej, a władze państwowe zdelegalizowały ugrupowanie. Od tej pory KPRP, a następnie KPP przez cały okres swego istnienia była partią nielegalną^[13].

 Osobny artykuł: Tymczasowy Komitet Rewolucyjny Polski.

W lipcu 1920, kiedy podjęto decyzję o wkroczeniu wojsk sowieckich do Polski, kierownictwo partii bolszewickiej z Leninem na czele, oczekiwało spontanicznego wybuchu rewolucji robotniczej i powstania chłopskiego w Polsce w momencie wkroczenia Armii Czerwonej. W tej sytuacji 23 lipca 1920 Biuro Polskie podjęło decyzję (za aprobatą władz bolsewickich i Kominternu) o utworzeniu Tymczasowego Komitetu Rewolucyjnego Polski (Polrewkomu)^[14] do którego weszli: Julian Marchlewski (przewodniczący), Feliks Dzierżyński, Edward Próchniak, Józef Unszlicht, Feliks Kon, Bernard Zaks, Stanisław Bobiński i Tadeusz Radwański oraz przedstawiciel RFSRR przy Komitecie, komisarz Iwan Skworcow-Stiepanow. Komitet ten miał stanowić naczelną władzę komunistyczną w Polsce. Siedzibą Polrewkomu był pociąg pancerny zaopatrzony w drukarnię polową. Skład wraz z Komitetem posuwał się w ślad za nacierającymi oddziałami Armii Czerwonej (24 lipca – Smoleńsk, 25 lipca – Mińsk, 27 lipca – Wilno i 30 lipca – Białystok, już na etnicznych ziemiach polskich, gdzie został formalnie ogłoszony akt jego utworzenia). 30 lipca w Białymstoku została wydana odezwa, ogłoszona w wydawanym przez Feliksa Kona Gońcu Czerwonym (oficjalnym organie Komitetu), zapowiadająca utworzenie Polskiej Socjalistycznej Republiki Rad, nacjonalizację ziemi i rozdział państwa od kościoła,^[15][16][17].

Na zapleczu wojsk polskich walczących z bolszewikami KPRP prowadziła antypaństwową propagandę, usiłując szerzyć defetyzm, organizować komunistyczne „rady żołnierskie” w wojsku itd. Nielegalna prasa komunistyczna i wydawane odezwy wzywały do utworzenia Polskiej Republiki Rad^[18]. W odezwie podpisanej przez Komitet Centralny Komunistycznej Partii Robotniczej Polski z 1920 pt. Do proletariuszy wszystkich krajów!, znajdował się apel:

{{Cytat}} Brakujące pola: treść. Przestarzałe pola: 1. Działalność Komitetu była bardzo krótka (trzy tygodnie). Wydano kilka dekretów, opublikowanych w Gońcu Czerwonym. 17 sierpnia opublikowano, wydany dwa dni wcześniej rozkaz podpisany przez dowódcę frontu Michaiła Tuchaczewskiego i głównodowodzącego Armią Czerwoną Siergieja Kamieniewa o formowaniu 2 Białostockiego Strzeleckiego Pułku Piechoty Polskiej Armii Czerwonej. Zgłosiło się zaledwie 70 osób, a liczebność całej Polskiej Armii Czerwonej wyniosła 176 ochotników. Ponadto usiłowano przeprowadzać nacjonalizację przemysłu i konfiskowano większe majątki ziemskie, których nie parcelowano między chłopów, ze względu na potrzeby zaopatrzeniowe wojsk bolszewickich (żywność i pasza dla koni). W późniejszej ocenie był to poważny błąd polityczny, do którego przyznał się przewodniczący Kominternu Grigorij Zinowjew, w swojej mowie na II Zjeździe KPRP: Kłopotaliśmy się o to, aby wielkie majątki nie zostały rozgrabione, nie rozumiejąc, że zadanie chwili polegało na tym, aby rozpalić nienawiść klasową, wojnę chłopską przeciw obszarnikom^[20].

Zwycięstwo Wojska Polskiego w bitwie warszawskiej, a następnie bitwie niemeńskiej i rozbicie zgrupowania uderzeniowego Armii Czerwonej zniweczyło projekt przejęcia władzy w Polsce przez KPRP w oparciu o zbrojną interwencję Rosji Radzieckiej.

KPP od 1919 była organizacją nielegalną. Delegalizacji dokonano za poparcie Rosji radzieckiej w okresie wojny polsko-bolszewickiej. Do III zjazdu w 1925 partia komunistyczna w II Rzeczypospolitej nosiła nazwę Komunistyczna Partia Robotnicza Polski, później – Komunistyczna Partia Polski. Nowa nazwa symbolizować miała otwarcie się partii na nowe środowiska. Od lutego 1921 roku KPP należała do Międzynarodówki Komunistycznej i otrzymywała od niej zarówno środki finansowe, jak i dyrektywy, do których spełniania była zobowiązana pod stałą kontrolą organów Międzynarodówki. Od 1923 do KPP wchodziły takie organizacje jak: Komunistyczna Partia Górnego Śląska, Komunistyczna Partia Zachodniej Ukrainy i Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi, które zgodnie z zasadą, że w jednym państwie może istnieć tylko jedna partia komunistyczna będąca sekcją Kominternu, były traktowane jako autonomiczne obwody KPP.

Partia koordynowała i nadzorowała także działalność takich organizacji jak Pionier, Komunistyczny Związek Młodzieży Polskiej^[21] (poprzez nią organizację Pionier^[22]), czy sekcję Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (tzw. Czerwoną Pomoc), formalnie obejmującą trzy organizacje – osobną dla terytorium RP na zachód od tzw. Linii Curzona, osobną dla terytorium RP na wschód od tej linii (określanego jako tereny „Zachodniej Ukrainy” i „Zachodniej Białorusi”). W latach 1921-1922 do Komunistycznej Partii Robotniczej Polski przeszedł odłam Bundu tzw. Kombund, na czele z Aleksandrem Mincem, następnie część Poalej Syjonu-Lewicy z Saulem Amsterdamem (Gustawem Henrykowskim) i Alfredem Lampe, a także mała partia Ferajnigte^[23]. Po przyłączeniu się Kombundu w szeregi KPP powstało Centralne Biuro Żydowskie grupujące żydowskich członków KPPj^[24] (nie wszyscy członkowie partii pochodzenia żydowskiego należeli do CBŻ, zasymilowani żydowscy komuniści byli aktywni w głównej organizacji partii^[25]).

KPP została poddana represjom którego najbardziej znanym wydarzeniem był proces świętojurski. W procesie oskarżono 39 działaczy komunistycznych, a ostatecznie skazano 10, w tym posła Stefana Królikowskiego^[26].

W latach międzywojennych KPP rozdarta była między dwie frakcję: mniejszościową i większościową. „Większościowcy” (Adolf Warski, Maria Koszutska, Maksymilian Horwitz) opowiadali się za współpracą z socjalistami i budowaniem „Wspólnego Frontu Antykapitalistycznego”. „Mniejszościowcy” (Julian Leszczyński-Leński) byli bardziej sekciarscy, dogmatyczni i podporządkowani zwyciężającemu w walkach frakcyjnych w WKP(b) Józefowi Stalinowi. Mimo prowadzenia działalności antypaństwowej i finansowej zależności od wschodniego sąsiada, do końca lat 20. część działaczy KPP frakcji większościowej, broniła się przed stalinizacją partii. W 1926 KPP poparła przewrót majowy marszałka Józefa Piłsudskiego (na zasadzie: popieramy, mimo że "cele nasze idą dalej niż piłsudczyków"; poparcie Piłsudskiego przez komunistów wynikało głównie z tego, iż chciał się on rozprawić z wrogą im prawicą i Chjeno-Piastem) który jednak kontynuował program represji politycznych wobec KPP. Nierealistyczna ocena ówczesnej sytuacji politycznej w Polsce została określona następnie jako tzw. „błąd majowy” i była jednym z głównych zarzutów wysuwanych wobec frakcji „większościowców”, kierującej wówczas KPP. Poparcie przewrotu zostało również potępione przez środowisko komunistyczne za granicą^[27].

W 1928 III Międzynarodówka uchwaliła program (narzucony partiom członkowskim) zakładający obalenie siłą ustroju burżuazyjno-kapitalistycznego, zdobycie władzy na drodze rewolucji i zaprowadzenie światowej dyktatury proletariatu, jednocześnie walkę partii komunistycznych z partiami socjalistycznymi i socjaldemokratycznymi, traktowanymi jako główny przeciwnik (doktryna socjalfaszyzmu). Będące efektem tej uchwały czystki partyjne spowodowały objęcie władzy w KPP przez grupę osób bezapelacyjnie podporządkowanych Stalinowi z Julianem Leszczyńskim-Leńskim jako sekretarzem generalnym KPP na czele. W 1931 roku z inicjatywy partii utworzona została klasowa centrala związkowa Lewica Związkowa^[28].

W latach 1932-1935 w łonie KPP działał trockistowski Związek Komunistów Internacjonalistów Polskich. Po 1935, w ramach polityki frontów ludowych, ogłoszonej na VII kongresie Kominternu współpracowała z Ligą Obrony Praw Człowieka i Obywatela.

Od połowy lat dwudziestych KPP była w coraz większym stopniu infiltrowana przez polskie służby specjalne. Na ich rzecz pracowali płatni konfidenci. W zwalczaniu KPP wydział bezpieczeństwa MSW współpracował nawet od 1935 roku z niemieckim gestapo a niektóre materiały były przekazywane przez stronę polską bezpośrednio Reinhardowi Heydrichowi - szefowi Sicherheitspolizei^[29]. W czasie wielkiej czystki, do 11 września 1937 wszyscy członkowie Biura Politycznego KC KPP przebywający w ZSRR zostali aresztowani przez NKWD. Stalin podpisał wniosek o „oczyszczenie” Komunistycznej Partii Polski 28 listopada 1937^[30]. Ostatnie oświadczenie KPP wydała 8 czerwca 1938.

 Osobny artykuł: Wielki terror (ZSRR).

Rzeczywistą przyczyną rozwiązania KPP i wymordowania jej kierownictwa było ścisłe powiązanie osobiste (SDKPiL była autonomiczną organizacją SDPRR, jej działacze brali udział w zjazdach tego ugrupowania^[31] i rozgrywkach frakcyjnych rosyjskiej partii socjaldemokratycznej) i socjologiczne jej działaczy z tzw. „starymi bolszewikami” – politykami i działaczami partii bolszewików, których Stalin postanowił fizycznie zlikwidować po XVII Zjeździe WKP(b). Niemal wszystkich działaczy KPP uwięziono, zesłano do łagrów lub rozstrzelano z rozkazu Stalina. Przeżyli jedynie znajdujący się w polskich więzieniach. Wyjątkiem były osoby prowadzące bezpośrednią działalność szpiegowską lub należące do sowieckiej siatki szpiegowskiej w Polsce (jak np. Piotr Jaroszewicz), czy aparatu NKWD jak Bolesław Bierut. Przeżyli też nieliczni przebywający w ZSRR weterani (Feliks Kon, Zofia Dzierżyńska – wdowa po Feliksie Dzierżyńskim) i przebywający na Zachodzie żołnierze brygad międzynarodowych walczących w wojnie domowej w Hiszpanii. W styczniu 1936 r. KPP liczyła 17.302 członków z tego 3. 817 przebywało w ZSRR. Po stalinowskiej czystce przetrwało nie więcej niż 100 w tym nikt z aktywu kierowniczego^[32]. W czasie „wielkiej czystki” w ZSRR stracono 46 członków i 24 zastępców członków KC KPP^[33].

Już w lutym 1938 r. do Hiszpanii i Francji wysłano z Moskwy bułgarskiego działacza Anton Iwan Kozinarowa ps. Bogdanow, który rozpoczął rozmowy w środowisku Brygad Międzynarodowych informując o rozwiązaniu KPP. 15 maja 1938 r. rozpoczęła w Paryżu stworzona przez niego „trójka” w składzie Jan Sobecki (działacz sekcji polskiej KP Francji) oraz Stefan Duchliński i Chil Szraga (dąbrowszczacy). Trójka wysyłała do kraju emisariuszy, którzy w imieniu Kominternu nakazywali zaprzestanie pracy partyjnej. Działalności tej stanowczo sprzeciwiał się kierownik Sekretariatu Krajowego Leon Lipski. Próbował skontaktować się z członkami Biura Politycznego w Paryżu i Pradze, ale łączność została przerwana. Większość działaczy KPP przerwała swoja działalność^[34].

 Osobny artykuł: O kulcie jednostki i jego następstwach.

W 1956 na XX Zjeździe KPZR dokonano oficjalnej rehabilitacji KPP.

Po rozwiązaniu KPP w sierpniu 1938 i wymordowaniu przez NKWD większości działaczy KPP przebywających w ZSRR jedynymi strukturami w których działali polscy komuniści były Brygady Międzynarodowe w Hiszpanii, Polskie Grupy w KP Francji i tzw. „komuny więzienne” m.in. w więzieniu w Rawiczu (kierował nią Alfred Lampe, liczyła ok. 500 więźniów) oraz w Sieradzu (kierował nią Władysław Gomułka, liczyła ok. 400 więźniów)^[35]. |Komintern planował jednak tworzenie nowych struktur partyjnych. Uznał, że rolę organizatora może pełnić Bolesław Mołojec , oficer XIII Brygady Międzynarodowej im. Jarosława Dąbrowskiego. W styczniu 1939 Mołojec został przerzucony do Paryża gdzie powierzono mu funkcję szefa Grupy Inicjatywnej dla spraw polskich przy Międzynarodówce Komunistycznej^[36]. Grupa nie spełniała jednak oczekiwań Kominternu i była krytykowana m.in. za „brak krytyki PPS”, poparcie hasła Rządu Obrony Narodowej w Polsce wobec zagrożenia hitlerowskiego i wsparcie rządowego planu pożyczki przeciwlotniczej^[37]. 26 maja 1939 Komintern podjął decyzję o odbudowie partii komunistycznej w Polsce^[38]. W czerwcu 1939 Sekretariat Międzynarodówki rozwiązał Grupę i powołał Tymczasowy Ośrodek Kierowniczy KP Polski. Jego głównym działaczem pozostał nadal Mołojec. Pisał on: „ Doszliśmy do wniosku, że w nowym programie musi się znaleźć kwestia niepodległości narodowej, ale nie niepodległości w ogóle , lecz taka, która jednocześnie wyzwoli lud polski od uścisku kapitalistyczno – obszarniczego, związana nierozerwalnymi więzami przyjaźni z narodami Związku Radzieckiego”^[39]. Tymczasowy Ośrodek został rozbity po delegalizacji KP Francji we wrześniu 1939 i aresztowaniu większości działaczy. Mołojec przedostał się do Moskwy gdzie w rozmowie z Zofią Dzierżyńską dowiedział się, że Komintern uznaje sprawę odtworzenia partii komunistycznej w Polsce za nieaktualną^[40]. Wiązało się to zapewne z podpisanym paktem Ribbentrop – Mołotow. W Moskwie Mołojec pisał memoriały do Kominternu wskazujące na konieczność szybkiej odbudowy partii komunistycznej w okupowanej Polsce. („ Sprawa polska wiele straciła z powodu tego opóźnienia (…) w tej strasznej sytuacji komuniści i ich partia muszą dzielić los swojego narodu. Inaczej zostaną oskarżeni o to ,że nie było ich w tym trudnym czasie. (…) Będzie to ogromna szansa dla ruchu komunistycznego, dla partii, aby ona stanęła na czele walki o niepodległość i nadała jej kierunek i charakter odpowiadający potrzebom wyzwolenia mas pracujących (…)”^[41]). Za program minimum uznał walkę z terrorem policyjnym, z germanizacją, przeciwko wywózce do Niemiec, uciskowi ludności żydowskiej, w obronie kultury polskiej oraz propagandę socjalizmu. Trudność bieżącą w realizacji tych celów widział w istnieniu „wyjątkowo dobrych stosunków ZSRR z Niemcami („Dlatego nie można uważać walki z Hitlerem za program na dziś. Ale w toku wojny mogą pojawić się dla nas w Polsce nowe możliwości” (…)”^[42].)

Po wrześniu 1939 w Polsce istniało kilka organizacji grupujących komunistów bez łączności z Kominternem. Największą była organizacja „Rewolucyjne Rady Robotniczo – Chłopskie” zwana „Sierp i Młot”. Stworzona przez nią formacja zbrojna „Czerwona Milicja” liczyła ok. 1000 osób z czego ok. 200 w Warszawie^[43]. W 1940 roku bez wiedzy władz radzieckich grupa działaczy komunistycznych (m.in. Marian Spychalski i Jerzy Albrecht) przedostała się przez zieloną granicę ze Lwowa do Warszawy^[44]. W 1941 roku powołali organizację konspiracyjną – Związek Walki Wyzwoleńczej. Pozostałe organizacje o profilu komunistycznym to: Stowarzyszenie Przyjaciół Związku Radzieckiego, Grupa Biuletynu Radiowego, Spartakus, Sztandar Wolności, Grupa Akademicka oraz grupy „Proletariusz”. W informacji Wydziału Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych Delegatury pisano : ” Po zawarciu w sierpniu 1939 paktu radziecko – niemieckiego (…) wśród pozostałych w kraju komunistów nastąpiła konsternacja. Pod adresem Komunistycznej Międzynarodówki nierzadko odzywały się głosy zdrady sprawy proletariatu. (…) Po otrząśnięciu się z pierwszych wrażeń, elementy komunistyczne rozpoczęły starania w kierunku wyłonienia właściwego trzonu ideologiczno – partyjnego.”^[45]. Już w styczniu 1940 komendant Służby Zwycięstwu Polsce gen. Tokarzewski donosił gen. Sosnkowskiemu : „ Komuniści rozwijają nader słabą działalność. Partia jako całość jest nadal rozbita, działają poszczególne grupy nie mające żadnego mocniejszego oparcia wśród robotników.”^[46]. W miesiąc później gen. Rowecki depeszował, że grupy komunistyczne w Warszawie i Zagłębiu „dążą do stworzenia grupy narodowych komunistów”. „ W GG pojawili się emisariusze komunistyczni przybyli z ZSRR z instrukcją wznowienia taktyki szerokiego „frontu ludowego”(…) Celem ma być odbudowa „suwerennego” państwa polskiego w sojuszu z ZSRR” .”^[47]. Grupą tą była grupa na czele ze Spychalskim i Albrechtem. Tymczasem w ZSRR na jesieni 1940, w związku z pogorszeniem się relacji z Niemcami (nieudana wizyta Mołotowa w Berlinie w listopadzie 1940 r) , władze radzieckie wróciły do rozgrywania sprawy polskiej (organizacja obchodów 85 rocznicy śmierci A. Mickiewicza, otwarcie jego muzeum w Nowogródku i Słowackiego w Krzemieńcu, powołanie nowych gazet i wydawnictw drukujących w języku polskim, wezwanie b. premiera Kazimierza Bartla do Moskwy). Jeszcze w lipcu 1940 Stalin napisał do władz partyjnych we Lwowie zarzucając im „przegięcia” w traktowaniu Polaków (wypieranie języka polskiego, odmowa zatrudniania Polaków, zmuszanie ich do podawania się za Ukraińców). Jesienią 1940 rozpoczęły się też działania wokół tworzenia oddziałów polskich w ZSRR. 2 listopada Beria wnioskuje do Stalina o utworzenie polskiej dywizji w ramach Armii Czerwonej^[48]. W tym czasie pojawia się nowy ośrodek polskich komunistów w ZSRR skupiony wokół Wandy Wasilewskiej i Alfreda Lampe. W połowie 1940 wysyłają oni list do Stalina w sprawie m.in. przyjmowania byłych członków KPP do WKP (b). List i rozmowy Wasilewskiej ze Stalinem przyniosły w tej kwestii skutek albowiem od jesieni 1940 niektórzy działacze KPP byli wzywani do rajkomów i umożliwiło się im wstępowanie do WKP(b). Niektórym powierzono niskie funkcje w aparacie partyjnym (np. Marceli Nowotko, Paweł Finder, Jan Krasicki)^[49].

Od jesieni 1940 zaczęła działać również Szkoła Polityczna w Nagornoje a potem w Puszkino pod Moskwą (po wybuchu wojny radziecko – niemieckiej w Kusznarenkowie), której słuchaczami zostali m.in. Mołojec, Finder i Nowotko. 22 czerwca 1941 nastąpił atak III Rzeszy na ZSRR. W pierwszych dniach lipca 1941 Georgii Dymitrow wezwał grupę polską w szkole Kominternu w Kusznarenkowie i oświadcza, że Komintern zgodził się na utworzenie partii komunistycznej w Polsce a oni mają być jej trzonem. We wrześniu 1941 na kolejnym spotkaniu ustalono kierownictwo w składzie: przewodniczący Grupy – Marceli Nowotko, zastępca – Paweł Finder, dowódca organizacji wojskowej – Bolesław Mołojec. Deklarację programową na bazie koncepcji jednolitofrontowych i odnoszących się do haseł walki z okupantem hitlerowskim w celu odzyskania niepodległości opracował Nowotko^[50]. Rozpoczęto szkolenie wojskowe. W końcu września Grupę skierowano do Wiaźmy gdzie czekano na sprzyjające warunki pogodowe do wylotu do Polski. Pierwsza grupa wyleciała z lotniska pod Smoleńskiem 26 września 1941 ale samolot uległ awarii, podczas której zginął radiotelegrafista grupy Jan Turlejski. Drugi samolot na pokładzie którego znajdują się Nowotko, Finder, Mołojec, Czesław Skoniecki, Pinkus Kartin i Maria Rutkiewicz wyleciał z Kujbyszewa i dokonał zrzutu spadochronowego grupy koło miejscowości Wiązowna pod Warszawą w nocy z 27/28 grudnia 1941^[51].

5 stycznia 1942 w mieszkaniu Juliusza Rydygiera przy ul. Kasińskiego 18 na Żoliborzu doszło do spotkania Pawła Findera (Nowotko złamał nogę podczas lądowania i był nieobecny) z przedstawicielami krajowych grup lewicowych (Związek Walki Wyzwoleńczej, „Młot i Sierp”,[Stowarzyszenie Przyjaciół Związku Radzieckiego, Rewolucyjne Rady Robotniczo-Chłopskie, Grupa Biuletynu Radiowego, Spartakus, Sztandar Wolności, Grupa Akademicka oraz grupy „Proletariusz”). Finder przedstawił inicjatywę utworzenia nowej partii – Polskiej Partii Robotniczej stwierdzając, że cieszy się ona poparciem Kominternu. Zaproponowaną nazwę partii przyjęto z oporami oczekując przywrócenia Komunistycznej Partii Polski^[52]. Ostatecznie wyrażono zgodę na nazwę i uznano trójkę kierowniczą – Nowotko, Finder, Mołojec jako Tymczasowy Komitet Centralny PPR. Pozostałe organizacje komunistyczne biorące udział w spotkaniu postanowiły się samorozwiązać zasilając kadrami i bazą techniczną PPR^[53].

Głównym organem prasowym KPP był Czerwony Sztandar oraz wychodzący za granicą Nowy Przegląd. Wśród początkowo legalnych czasopism komunistycznych znajdowały się zarówno pozycje wysokonakładowe, takie jak Sztandar Socjalizmu (dziennik KPRP o nakładzie od 10 do 30 tys. egzemplarzy), wychodząca we Lwowie Trybuna Robotnicza (1922-1924)^[54] czy Dziennik Popularny (wydawany od października 1936 do marca 1937 w nakładzie 50 tys. egzemplarzy), jak i czasopisma o mniejszym zasięgu. KPP koordynowała też wydawanie szerokiej gamy pism nielegalnych. Starając się dotrzeć do jak największej liczby odbiorców, KPP wraz z KPZB i KPZU wydawała materiały propagandowe w języku polskim, rosyjskim, białoruskim, ukraińskim, litewskim i jidysz.

 Osobny artykuł: Związek Proletariatu Miast i Wsi.

KPRP zbojkotowała wybory do Sejmu Ustawodawczego w styczniu 1919, licząc na rychłe zwycięstwo rewolucji światowej. Trzy lata później, już po klęsce RFSRR w wojnie z Polską, otrzymała zadanie wejścia do polskiego parlamentu. W wyborach w listopadzie 1922 startowała pod szyldem Związek Proletariatu Miast i Wsi (zdobyła 2 mandaty)^[55][56]. Posłowie Związku w listopadzie 1924 wraz z kilku posłami Ukraińskiej Partii Socjal-Demokratycznej utworzyli w Sejmie Komunistyczną Frakcję Poselską.

W wyborach do Sejmu RP i Senatu w 1928 komuniści utworzyli legalne przybudówki partii, chcąc wziąć udział w głosowaniu. Najwięcej głosów uzyskały listy wyborcze: Sel-Rob Prawica, Jedność Robotniczo-Chłopska, Sel-Rob Lewica, Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej, Zjednoczenie Robotnicze dla miasta Łodzi i Zmagania za interesy robotników i włościan. Ogółem KPP i listy wystawione przez związane z nią organizacje uzyskały 829 416 ważnych oddanych głosów.

W wyborach w 1930 (do Sejmu III kadencji i Senatu) na organizacje „przybudówkowe” KPP zagłosowało 286 612 wyborców. Doliczając głosy unieważnione dałoby to nie więcej niż 400 tys. głosów poparcia dla komunistów (ok. 3,6 proc. całości). W czasie kadencji przynależność do KPP zadeklarował senator Stefan Boguszewski.

• I Zjazd Organizacyjny KPRP 16 grudnia 1918 w Warszawie. Wyłoniono Komitet Centralny KPRP w składzie: Franciszek Fiedler (SDKPiL), Franciszek Grzelszczak-Grzegorzewski (SDKPiL), Władysław Kowalski (SDKPiL), Adolf Zalberg-Piotrowski (SDKPiL), Szczepan Rybacki (SDKPiL), Henryk Stein-Domski (SDKPiL), Józef Ciszewski (PPS-Lewica), Maksymilian Horwitz – Henryk Walecki (PPS-Lewica), Henryk Iwiński, Maria Koszutska – Wera Kostrzewa (PPS-Lewica), Stefan Królikowski (PPS-Lewica), Wacław Wróblewski (PPS-Lewica). Wybrano Centralną Redakcję w składzie: Franciszek Fiedler, Henryk Stein-Domski, Adolf Warszawski – Adolf Warski.

• II Zjazd KPRP 19 września – 2 października 1923 w Bolszewie pod Moskwą. Wyłoniono Komitet Centralny KPRP w składzie: Maria Koszutska – Wera Kostrzewa, Władysław Stein-Krajewski, Maksymilian Horwitz – Henryk Walecki, Adolf Warszawski – Adolf Warski, Jerzy Czeszejko-Sochacki, Wacław Wróblewski, Franciszek Grzelszczak, Osyp Kriłyk-Wasylkiw (KPZU), Franciszek Fiedler, Julian Brun, Ludwik Szabatowski, Aleksander Danieluk, Saul Amsterdam, Roman Jabłonowski, Henryk Bitner, Stanisław Mertens-Stefan Skulski. Wybrano ponadto ośmiu zastępców, w tym Mieczysława Bernsteina-Redensa. Zgodnie z uchwalą II Zjazdu wyłoniono Biuro Polityczne: Aleksander Danieluk (KPZU), Franciszek Fiedler, Franciszek Grzelszczak, Stanisław Mertens-Stefan Skulski, Tadeusz Żarski (wszyscy krajowa część Biura) oraz Maria Koszutska – Wera Kostrzewa, Maksymilian Horwitz – Henryk Walecki, Adolf Warszawski – Adolf Warski (część zagraniczna Biura w Moskwie). Kierownictwo zostało zawieszone w lipcu 1924 przez „Komisję Polską”, pod przewodnictwem Józefa Stalina^[57], na V Kongresie Międzynarodówki Komunistycznej. Formalne postanowienie wydał Komitet Wykonawczy Kominternu. Powołano wówczas (w lipcu 1924) „Nadzwyczajne Biuro Organizacyjne” (tzw. prowizorium KC) w składzie: Franciszek Grzelszczak, Władysław Stein-Krajewski, Stanisław Mertens-Stefan Skulski, Leon Purman, Julian Brun. Później dokooptowano Henryka Stein-Domskiego.

• III Zjazd KPP 16 stycznia – 5 lutego 1925 k. Moskwy. Wyłoniono Komitet Centralny w składzie: Franciszek Grzelszczak, Józef Lewartowski, Józef Łohinowicz (sekretarz KC KPZB), Stanisław Mertens-Stefan Skulski, Leon Purman, Henryk Stein-Domski, Zofia Unszlicht, Stefan Wołyniec (członek KC KPZB), Tadeusz Żarski. Zastępcami członków KC zostali: Saul Amsterdam, Mieczysław Bernstein (przedstawiciel KPP w Międzynarodówce Komunistycznej), Wacław Bogucki, Jan Gutowski, Osyp Kriłyk-Wasylkiw (KPZU), Szloma Miller (KPZB), Jan Paszyn, Władysław Stein-Krajewski. W maju 1925 po aresztowaniu Grzelszczaka i Purmana w skład KC weszli: Kazimierz Cichowski i Jan Paszyn. W 1927 do KC został wybrany Witold Tomorowicz^[58].

 Z tym tematem związana jest kategoria: Członkowie KC KPP.

• Krzysztof Halicki: Działalność policji politycznej w zwalczaniu ruchu komunistycznego w Grudziądzu w dwudziestoleciu międzywojennym, [w: Rocznik Grudziądzki, Tom XIX 2011, s. 129-152. – Academia.edu]. [dostęp 2012-09-26].
• Krzysztof Halicki: Policja polityczna w Polsce w okresie międzywojennym, [w: Wywiad i kontrwywiad wojskowy w II RP, Tom I pod red. T. Dubickiego, Łomianki 2010, s. 295-313. – Academia.edu]. [dostęp 2012-09-26].
• Henryk Cimek, Kieszczyński Lucjan: Komunistyczna Partia Polski. Warszawa: Książka i Wiedza, 1984. ISBN 83-05-11338-8. Brak numerów stron w książce
• Robert Conquest: Wielki terror. Warszawa: Wyd. Michał Urbański, 1997. ISBN 83-902063-9-0. Brak numerów stron w książce
• William J. Chase, Enemies within the Gates? The Comintern and the Stalinist Repression, 1934-1939 Yale University Press 2001, ISBN 0-300-08242-8; Chapter 5. The Victims of Vigilance – rozdział 5. książki w wersji elektronicznej
• KPP w obronie niepodległości Polski. Materiały i dokumenty. Warszawa: Książka i Wiedza, 1953, s. 48.
• Vladimir Ilyich Lenin: Terms of Admission into Communist International. W: Vladimir Ilyich Lenin: Terms of Admission into Communist International, July 1920. T. 31. 1965. Brak numerów stron w książce
• Jan Alfred Reguła: Historia Komunistycznej Partii Polski w świetle faktów i dokumentów. Warszawa: 1934. ISBN 83-901295-0-7 (edycja z 1994). Brak numerów stron w książce
• Gabriele Simoncini The Communist Party of Poland: 1918-1929. A Study in Political Ideology. Mellen Press. Lewiston, New York; Queenston, Canada; Lampeter, United Kingdom, 1993. ISBN 0-7734-9414-6.
• Gabriele Simoncini, Ethnic and Social Diversity in the Membership of the Communist Party of Poland 1918-1938 (Including an Appendix listing members of the Communist Party of Poland, 1918-1938).” Nationalities Papers 22, no. Supplement No. 1 (1994): 55-92. – Appendix listing members of the Communist Party of Poland, 1918-1938 – lista członków KPRP i KPP 1918-1938;
• Zygmunt Zaremba: Sześćdziesiąt lat walki i pracy P.P.S. Szkic historyczny. London: Wydawnictwo Centralnej Komisji Zagranicznej P.P.S. Brak numerów stron w książce