Sègle de las Luses

 

L'aparicion dei Lutz es un movement progressiu que comencèt a la fin dau sègle XVII. D'efiech, lo periòde conoguèt un ensemble de cambiaments dins de domenis variats (politic, scientific ò economic) qu'entraïnèt pauc a pauc una pèrda d'influéncia de l'aristocracia e dau clergat, basas tradicionalas dau poder. En parallèl, la borgesiá veguèt sa poissança aumentar en aprofichant lei descubèrtas scientificas e tecnicas dau sègle e l'important desvolopament dei cambis comerciaus. Comencèt donc de remetre en causa la societat feudala eiretada de la Renaissença per i revendicar mai de poders.

Anglatèrra foguèt lo premier país important d'Euròpa Occidentala onte lo poder reiau recebèt de limits importants après dos episòdis revolucionaris. Lo premier se debanèt de 1641 a 1649 e s'acabèt per la decapitacion dau rèi Carles I^èr e per la confiermacion dei poders dau Parlament. De mai, menèt a la formacion brèva d'una republica en 1649-1653 e 1659-1660 avans la restauracion de la monarquia.

Lo segond aguèt luòc de 1688 a 1689 entre lei partisans dau rèi Jaume II (1685-1688), desirós de renfòrçar l'autoritat reiala], e aquelei dau Parlament. Complicat per un conflicte religiós car lo rèi èra tanben catolics e seis adversaris principalament protestants, s'acabèt per una victòria parlamentària. Entraïnèt l'installacion d'una monarquia parlamentària e constitucionala que venguèt lo premier regim liberau dins un reiaume europèu major.

Dins lo corrent dau sègle XVIII, Anglatèrra e Escòcia aprofichèron aquela situacion per se desvolopar au nivèu economic e venir un luòc important dau progrès scientific e tecnics gràcias a de figuras coma Isaac Newton (1642-1727) e d'institucions coma la Royal Society fondada en 1660. De mai, lo país venguèt un objècte d'estudis per lei filosòfs, especialament francés, e una fònt per leis idèas liberalas que s'estendiguèron pauc a pauc en Euròpa.

Menats per Anglatèrra, lei país d'Euròpa realizèron de progrès importants ai nivèus scientifics e economics durant lo sègle XVIII. Permetèron d'aumentar lo nivèu de vida d'una partida de la societat que poguèt d'ara endavant accedir a un nivèu d'educacion e de poder economic novèus. Aquò entraïnèt una mutacion importanta de la societat europèa que foguèt magerament caracterizada per l'ascension de la borgesiá e la confiermacion dau lent declin de la noblesa e dau clergat.

La fin dau sègle XVII e lo sègle XVIII foguèron un periòde de progrès scientifics e tecnologics fòrça importants tant au nivèu dei sciéncias fondamentalas coma dei sciéncias aplicadas. Anglatèrra, França e lei principats alemands ne'n foguèron lei centres principaus gràcias a un ret academic desvolopat e son importància economica. En particular, lei sciéncias fondamentalas veguèron la publicacion de trabalhs importants en matematicas, en fisica e, pus tardivament, en quimia. Per exemple, en matematicas, Leonhard Euler (1707-1783) e Carl Friedrich Gauss (1777-1855) introduguèron lei notacions modèrnas e la nocion de foncion matematica. Lei descubèrtas foguèron encara pus impressionantas en fisica amb l'aparicion de la mecanica classica eissida de la teoria de la gravitacion descricha en 1886 per Isaac Newton. L'optica, l'astronomia e l'electrostatica conoguèron egalament d'avançadas importantas. Enfin, en quimia, mai d'un principi fondamentau foguèt descubèrt coma aqueu de la conservacion de la matèria per Antoine Lavoisier.

Aquelei progrès aguèron de consequéncias majoras sus la societat europèa en causa de seis aplicacions. Ansin, lei sectors de l'agricultura, de l'industria e dei transpòrts conoguèron divèrsei revolucions que causèron un cambiament dei mòdes de produccion e dei rendements. En particular, favorizèron l'aparicion d'installacions, prefigurant lei maquinas de la Revolucion Industriala dau sègle XIX, qu'adoptèron d'organizacions quasi industrialas ò utilizèron la poissança de la vapor per foncionar. De mai, lo desvolopament dei sciéncias atraiguèt un public relativament important que s'interessèt a aqueu subjècte e participèt largament ai cors e ai demonstracions publicas donadas per mai d'un scientific dau periòde.

 

Lo periòde dau sègle XVIII conoguèt un ensemble de progrès economics quasi continüs qu'entraïnèron una rompedura deis equilibris economics feudaus. La consequéncia principala ne'n foguèt l'afebliment dau poder de l'aristocracia rurala e agricòla e l'importància novèla dei marchands e dei financiers.

Un premier cambiament major dins l'òrdre economic europèu foguèt l'aumentacion de la populacion dau continent que passèt de 114 milions d'abitants en 1700 a 187 milions en 1800. La reculada de la mortalitat, e donc una aumentacion de l'esperança de vida, foguèt la causa principala d'aquela evolucion. Per exemple, per un païsan francés, evolucionèt de 21 ans vèrs la fin dau sègle XVII a 32 ans vèrs la fin dau rèine de Loís XVI (1774-1792). En parallèl, l'agricultura conoguèt un ensemble de melhoraments permetent d'aumentar lei rendements e lei quantitats produchas, çò que permetèt de norrir la populacion suplementària e d'aumentar lei revenguts dei païsans. En Anglatèrra, aquela transformacion foguèt de còps fòrça importanta amb de rendements que passèron de 30 a 50 quintaus per ectara entre 1700 e 1800.

Enterin, l'industria se desvolopèt fòrtament. Dins lei sègles precedents, èra una activitat limitada generalament realizada per lei païsans pendent lo periòde ivernenc. Gràcias ai progrès tecnologics (premierei maquinas de vapor) e ais evolucions dei lèis sus lei manufacturas, una etapa decisiva foguèt franquida amb la concentracion dei mejans de produccion. Leis industrias tradicionalas (teissedura, fustariá, terralha...) aprofichèron aquela situacion e d'autrei apareguèron ò prenguèron una dimension novèla coma l'industria miniera que son desvolopament foguèt sostenguda per lei besonhs de carbon. Per exemple, la produccion escocesa foguèt multiplicada per 5 durant lo sègle XVIII. La metallurgia venguèt tanben pauc a pauc una activitat importanta e lo sector comencèt lei transformacions que menèron a l'aparicion de la siderurgia modèrna.

Enfin, ajudat per l'aumentacion de la produccion e la multiplicacion dei mejans de transpòrt, lo comèrci conoguèt una creissença fòrça importanta durant tot lo sègle. Ansin, lo comèrci exterior de França foguèt multiplicat per 5 entre 1730 e 1788 enterin que lo nombre de grands naviris de sa flòta marchanda passèt de 1 657 a 2 341. Per aquò, d'aisses de comunicacions novèus foguèron construchs (cavament de canaus, duberturas de rotas...). Aquò favorizèt l'urbanizacion e lei vilas gropèron 12% de la populacion europèa a la fin dau periòde (còntra 9% au nivèu mondiau). Aquela evolucion foguèt principalament sostenguda per lei mitans financiers coma lei marchands, leis entrepreneires e lei banquiers. Blocada per sei principis tradicionaus, la noblesa i participèt gaire franc de quauqueis investiments isolats, mai que mai dins lo domeni minier.

En fòra dei descubèrtas scientificas dau sègle XVIII, un aspèct de remarca dau sègle dei Lutz foguèt lo progrès generau de la societat en matèria d'educacion e d'instruccion. Certanei govèrns comencèron de s'ocupar de la question e de crear d'estructuras dedicadas au desvolopament de l'educacion. Lo premier foguèt Polonha que creèt tre leis ans 1770 un conseu encargat de l'educacion nacionala. En parallèl, en Alemanha, d'universitaris creèron lei premierei cadieras de pedagogia illustrant un interès novèu per la transmission dei sabers.

S'aquelei decisions èran ben sovent la contuniacion d'un ensemble de lèis adoptadas au sègle XVI dins lei regions pus avançadas. Favorizèron la demenicion de la part d'ensenhaments teologics au profiechs d'arts practics adaptats a l'industria ò au comèrci. En França, per exemple, aquò permetèt de redurre lo taus d'illetrats de 65% vèrs 1720 a 48% a la velha de la Revolucion. Accelerèt pereu la difusion deis idèas novèlas de l'epòca en aumentant la talha dau mitan intellectuau.

L'ascension de la borgesiá es un trach major de l'evolucion de la societat occidentala durant lo sègle XVIII. Foguèt portada per lei transformacions scientificas, tecnicas, economicas e educativas e per lo declin de l'aristocracia tradicionala que podiá pas investir lei domenis novèus. D'efiech, lei nobles èran sovent blocats per de questions de prestigi leis orientant vèrs de carrieras militaras ò politicas e la basa de son autoritat èra totjorn lo contraròtle de la tèrra. Ansin, laissèron lei camps novèus ai marchands, ai financiers e ais entrepreneires qu'obtenguèron rapidament una importanta poissança financiera e demandèron una revision de la societat feudala. Aquò foguèt pasmens largament refusat e mai d'un país veguèt una reaccion nobiliària qu'assaièt d'empedir l'accès dei borgés ai cargas pus importantas.

Aquela oposicion engendrèt lentament l'aparicion de corrents borgés que s'opausèron au mantenement de la societat feudala. Aquela contestacion de l'òrdre establit prenguèt sovent la forma de movements intellectuaus perpensant a de formas novèlas d'organizacion sociala. En particular, en França, l'absolutisme reiau favorizèt l'emergéncia de filosòfs qu'estudièron fòrça lei modèls prepausats per lei país vesins, especialament Anglatèrra. Fòrça nombrós, venguèron la fònt d'un important trabalh de reflexion que foguèt la basa dei Lutz.

La produccion intellectuala dau sègle dei Lutz es fòrça importanta. Pasmens, en despiech d'aquela diversitat, existís de tèmas comuns ai diferents filosòfs dau movement. Lo principau es lo refús dei dògmas e dei veritats reveladas per explicar lei fenomèns observats. Lei filosòfs dei Lutz cerquèron la veritat au nivèu deis elements observables e distinguir de camps diferents de la societat (politic, domestic, religiós... etc) dirigits per de lèis pròprias. Lo movement dei Lutz es donc caracterizat per doas nocions fondamentalas que son l'empirisme e l'umanisme.

 

L'experiéncia tèn una plaça majora au sen de la teoria de la conoissença dau sègle XVIII. Per aquò, procediguèt per observacion, per analisi e per comparason. L'objectiu èra de verificar d'ipotèsis per la confrontacion amb la realitat e la possibiltat de reprodurre un fenomèn experimentau. Aqueu metòde foguèt estendut sensa limitacion a totei leis domenis scientificas de l'epòca. Venguèt donc la fònt de la màger part dei descubèrtas realizadas coma, per exemple, l'invencion dei premierei classificacions e dei premierei teorias amirant una explicacion globala de certanei fenomèns (classificacions d'espèças animalas...). Una consequéncia foguèt l'aparicion d'objèctes d'estudis inedits (etnografia, politica, geologia...) qu'aumentèron lo camp dei reflexions dei filosòfs, permetèron d'ocupar d'espacis intellectuaus novèus e sostenguèron l'emergéncia de l'esperit critic e de la reflexion politica.

 

Amb l'empirisme, l'umanisme foguèt lo segond principi fondamentau de la pensada dei Lutz. La filosofia dau movement placèt l'èsser uman au centre de sei preocupacions e assaièt de trobar de solucions per assegurar son bonur. Per aquò, lei filosòfs sostenguèron lo progrès de la conoissença e creguèron ais efiechs positius de la rason de sapar lei convencions, leis usatges e leis institucions opausats a la natura e a la justícia. Aquela fe foguèt renforçada per lei progrès scientifics e economics dau sègle e entraïnèt l'aparicion dei premierei formas de contestacion deis autoritats feudalas ò l'afiermacion de l'idèa de tolerància dins una Euròpa encara prefondament devesida per la question religiosa.

Filosòf e scientific occitan d'origina nobla, Montesquieu (1689-1755) es un autor de la premiera mitat dau sègle dei Lutz precursor en matèria filosofia politica e de sociologia. Inicialament sòci de l'Acadèmia dei Sciéncias de Bordèu, foguèt elegit a l'Acadèmia Francesa en 1728 e participèt a mai d'un salon parisenc. Son obratge pus important, L'Esperit dei Lèis (1748), definiguèt lei poders executiu, legislatiu e judiciari e preconizèt lor separacion, principi qu'es vengut una basa fondamentala de la democracia modèrna. Aqueu libre prepausèt tanben una version novèla de la teoria dei climas qu'explica lei diferéncias de desvolopament entre lei societats umanas per l'influéncia dau clima sus la volontat e lo besonh deis òmes de trabalhar. En despiech de son error, aquela teoria predominèt fins a son invalidacion au sègle XIX e son invencion es sovent atribuït – a tòrt – a Montesquieu.

 

Voltaire (1694-1778) fa partida dei personalitats pus famosa dau movement dei Lutz. Fiu d'un notari qu'aviá una carga de conselhier dau rèi, recebèt una educacion centrada sus lo drech amb una influéncia importanta de l'umanisme jesuista. Après la fin de seis estudis, intrèt dins de salons literaris e libertins frequentats per l'aristocracia auta. Brèvament exiliat durant la Regéncia, intrèt finalament a la Cort dei rèis de França e de Prússia avans de faciar tornarmai de dificultats amb leis autoritats en causa de seis idèas.

Importanta, l'òbra de Voltaire es complèxa car lo filosòf adoptèt de posicions contradictòrias sus certanei subjèctes e qu'es sovent criticat per son gost per una vida luxuosa. Pasmens, s'engatjèt fòrça en favor dau liberalisme (especialament de la libertat d'expression), de la justícia, de la tolerància e de la laïcitat. En particuar, s'impliquèt dins divèrseis afaires judiciari implicant de questions d'intolerància religiosa coma leis afaires Calas e Sirven.

Editor, escrivan, naturalista, inventaire, òme politic estatsunidenc, Benjamin Franklin (1706-1790) es probablament la figura pus importanta dei Lutz en America. Implicat dins la vida politica dei Tretze Colonias, participèt a la formacion dau còrs dei pompiers de Filadèlfia e la fondacion, dins la meteissa vila, d'una bibliotèca prestant de libres. Foguèt tanben l'autor de divèrseis invencions coma lo paratròn.

A 42 ans, se retirèt de la vida economica per intrar en politica. Elegit delegat de la Convencion de Filadèlfia, participèt a la redaccion de la constitucion deis Estats Units d'America e i foguèt a l'origina de l'introduccion de plusors principis inspirats per lei Lutz. Puei, foguèt mandat en França per i negociar amb succès una aliança còntra lo Reiaume Unit dins la Guèrra d'Independéncia deis Estats Units.

 

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778) es un important filosòf soís autor de plusors libres famós ss l'exploracion dei sentiments intims coma Julie ou la Nouvelle Héloïse (1761), Les Confessions (1782) e lei Les Rêveries du promeneur solitaire (1782). Pasmens, son òbra pus importanta regardèt lo domeni filosofic amb l'estudi dei condicions de formacion de la societat. Es ansin a l'origina dau postulat de l'òme sauvatge « naturalament bòn » e corromput per la societat e per leis inegalitats. Per tornar trobar aquela bontat, depintèt la necessitat per l'èsser uman de conclure un contracte sociau permetent de dirigir la societat segon de lèis eissidas de la volontat generala exprimida per lo pòble.

Rousseau desvolopèt fòrça l'idèa de volontat generala dau pòble qu'es la basa dei democracias modèrnas. En particular, establiguèt sa natura non universala e pròpria a un estat donat e a un còrs politic donat. Aquò li permetèt de descubrir lo concèpte de sobeiranetat dau pòble. Dins aquò, èra pas en favor d'una democracia totala e preconizèt puslèu l'adopcion d'un regime aristocratic electiu. Son trabalh influencièt fòrça leis actors de la Revolucion Francesa e lei filosòfs dau sègle XIX.

Escrivan e filosòf francés famós per son erudicion, Denis Diderot (1713-1794) es l'autor d'òbras fòrça variadas coma de romans ò de pèças de teatre. Es egalament a l'origina d'un sistèma filosofic destinat a aumentar la capacitat de reflexion personala de sei legeires. Pasmens, es principalament reconegut per son trabalh de supervision de la redaccion de l’Encyclopédie (1747-1765), una òbra de mai d'un tòme destinada a reünir tota lei conoissenças dau periòde.

Jean Le Rond d'Alembert (1717-1783) es un scientific e un filosòf francés autor d'un important trabalh en matematicas. En particular, establiguèt lo teorèma que pòrta son nom sus l'existéncia d'un nombre n de racinas dins una equacion de gras n. Pus important, foguèt a l'origina dau calcul de derivadas parcialas, una branca novèla dei matematicas que permetèt de progrès importants en fisica e en quimia e s'interessèt tanben ais equacions diferencialas. Diderot li demandèt ansin de redigir plusors articles de l’Encyclopédie. I exprimiguèt d'idèas en favor de l'empirisme e d'un liame entre progrès scientific e sociau.

Filosòf e economista escocés, Adam Smith (1723-1790) estudièt l'economia en cèrca de l'origina de la richessa afin de melhorar lo nivèu de vida generala de la populacion. Sei descubèrtas sus la libertat economica, lo liure cambi e sus lo mercat foguèron a l'origina dau capitalisme. Segon eu, aquò deviá permetre de contentar leis ambicions dei personas pus ambiciosas (que se dirigisson « naturalament » vèrs leis activitats pus lucrativas) e aumentar la productivitat (e donc la richessa) de l'ensems de la societat. Per aquò, preconizèt de revisar lo ròtle de l'Estat e d'o limitar a la proteccion dei libertats individualas, a l'organizacion d'una justícia equitabla e a una presa en carga de la construccion e de l'entretenença deis infrastructuras pus importantas. Aguèt una influéncia fòrça importanta durant lo sègle XIX e la Revolucion Industriala.

 

Immanuel Kant (1724-1804) es una figura majora de la filosofia occidentala. Nascut en Prússia Orientala, es a l'origina dau criticisme e de l'idealisme transcendentau e aguèt una influéncia considerabla sus la filosofia alemanda dau sègle XIX. Son òbra filosofica, encara fòrça ensenhada a l'ora d'ara, es generalament devesida en tres partidas :

• la premiera es una teoria de la conoissença qu'assaia de cercar lei limits dei capacitats intellectualas umanas.
• la segonda s'interessa a la morala e au dever. En particular, Kant assaia de determinar lei condicions permetent d'afiermar qu'una accion es bòna en se.
• la tresena, pus teologica, tracta dei causas qu'un èsser uman pòu esperar. Estudia donc lei condicions permetent d'esperar lo bonur.

Kant es tanben famós per son obratge Que son lei Lutz ? qu'es sovent presentat coma una sintèsi deis idèas comunas a totei lei filosòfs se revendicant dau movement. Enfin, en astronomia, prepausèt divèrseis ipotèsis, impossiblas de demostrar de son vivent, que foguèron validadas après sa mòrt. Per exemple, prepausèt un modèl de la Via Lactèa coma un ensemble immens d'estelas en rotacion.

Pierre-Augustin Caron de Beaumarchais (1732-1799) es un autor, un espion e un marchand d'armas au servici de la monarquia francesa. Pasmens, sei pèças de teatre (lo Barbier de Sevilha, lo Maridatge de Figaro) contenguèron d'idèas avançadas sus la libertat e, per aquela rason, son sovent presentadas coma de signes anonciant la Revolucion Francesa. Beaumarchais foguèt tanben l'editor de Voltaire e participèt a la mesa en plaça de la premiera lèi pertocant lo drech d'autor.

Thomas Jefferson (1743-1826), tresen president deis Estats Units d'America, es una autra personalitat majora dei Lutz en America. Participèt activament a l'independéncia deis Estats Units e foguèt un deis autors de sa constitucion. Coma president, negocièt la crompa de Loisiana amb Napoleon Bonaparte, decision que permetèt ais Estatsunidencs d'establir sa dominacion sus la màger part dei tèrras drudas d'America dau Nòrd. S'engatjèt tanben fòrça en favor de la libertat religiosa. En revènge, au sègle XX, foguèt criticat per sa posicion sus l'esclavatge.

En fòra de sa carriera politica, Jefferson s'interessèt a mai d'una disciplina scientifica (matematicas, mecanica, orticultura...). Estudièt tanben l'arquitectura, la religion e la filosofia entretenguèt una correspondéncia amb mai d'un intellectuau dau periòde. Vèrs la fin de sa vida politica, fondèt l'Universitat de Virgínia.

Gràcias au desvolopament de l'educacion, lo movement dei Lutz poguèt s'adreiçar a una partida novèla e pus granda de l'opinion publica. Un nombre important de filosòfs poguèron donc publicar sei trabalhs e crear un espaci public novèu onte comencèron de debats sus d'idèas novèlas.

 

Lo sègle dei Lutz inventèt, ò reïnventèt en prefondor, de luòcs de debats e de reflexions. Inicialament, foguèt lei cafès, per exemple lo Procope de París, que venguèron lo rendètz-vos dei membres influents dau movement coma Voltaire, Diderot ò Fontenelle. Pasmens, rapidament, lei salons mondans ganhèron una importància decisiva per la propagacion de seis idèas. Aquelei salons foguèron generalement dubèrts per de personatges importants e ambiciós que reüniguèron de grops d'artistas, de sabents e de filosòfs. Lo modèl principau es aqueu de la marquesa de Lambert au començament dau sègle XVIII. Per la seguida, permetèt l'aparicion d'autrei salons importants coma aquelei de Madama de Tencin o de Madama Necker qu'aculhiguèron de figuras dau movement coma Marivaux ò lei redactors de l’Enciclopèdia.

Grops de sabents e de mondans eissits deis elèits intellectuaus dau periòde (noblesa, clergat e borgesiá richa) que se reünissián per s'ocupar de literatura ò de sciéncias e per desvolopar e difusar la conoissença, leis acadèmias conoguèron un desvolopament important durant lo sègle XVIII. Per exemple, en França, lor nombre passèt de 10 en 1710 a 35 en 1789. Pauc a pauc, formèron de rets provinciaus, nacionaus puei europèus. Permetèron la realizacion de cambis entre cercaires, l'acuelh de sabents estrangiers, la definicion de programas e de concors de recèrca. Formèron tanben un quadre permetent ai sòcis de s'afierman e d'obtenir un important prestigi sociau que renforcèt l'interès deis elèits e dau public per la sciéncia. Ansin, aguèron una influéncia majora dins lo desvolopament de subjèctes scientifics coma la fisica, la quimia, la mineralogia ò l'agronomia.

 

En fòra deis acadèmias, lei lòtjas formèron egalament un ensemble de rets fòrça eficaç per la difusion deis idèas dei Lutz. Lo pus conegut es aqueu de la francmaçonariá creat en Escòcia e en Anglatèrra durant lei sègles precedents. Aguèt un succès major au sègle XVIII amb la creacion de miliers de lòtjas. Reünissent de membres dei classas superioras de la societat, permetèron l'intrada deis idèas filosoficas e de l'esperit dei Lutz dins de luòcs importants. De mai, leis elèits i faguèron tanben l'aprendissatge de l'egalitat còntra lei privilègis de la naissença.

Lo movement dei Lutz aguèron divèrsei consequéncias segon lei país. Lei principalas foguèron politicas, magerament amb lei revolucions se debanant durant la segonda mitat dau sègle XVIII ais Estats Units e en França. Pasmens, la produccion dei Lutz aguèt una influéncia importanta ai nivèus economic e filosofic.

Lei consequéncias politicas dau movement dei Lutz son variadas amb una influéncia decisiva sus lo renversament de l'autoritat coloniala anglesa ais Estats Units e aqueu dau poder reiau en França. Dins aquò, aguèron tanben un ròtle important dins la formacion deis estats modèrnes amb l'afirmacion de certanei principis d'organizacion politica. D'efiech, la declaracion d'independéncia deis Estats Units integrèt plusors principis dau movement coma l'egalitat en fàcia de la lèi e la separacion dei poders executius, legislatius e judiciaris. En França, l'esperit liberau e critic desvolopats dins lei salons e lei cafès sapèt pauc a pauc lo poder de la monarquia absoluda e la màger part dei deputats de la Convencion Nacionala èran de membres de la borgesiá que conoissián la filosofia dei Lutz.

Au nivèu economic, lo sègle dei Lutz veguèt l'aparicion dau liberalisme economic que s'opausèt au sistèma economic de la feudalitat basat sus lei privilègis. De mai, l'epòca foguèt tanben lo periòde de publicacion dei trabalhs d'Adam Smith qu'anava entraïnar la formacion dau sistèma capitalista e la Revolucion Industriala dau sègle XIX.

• Egalitat.
• Filosofia.
• Liberalisme.
• Libertat.
• Revolucion Francesa.

• (en) Ole Peter Grell et Roy Porter, Toleration in Enlightenment Europe, Cambridge University Press, 2000.
• (fr) Pierre-Yves Beaurepaire, L’Europe des Lumières, Paris, PUF, 2004.
• (fr) Christine Le Bozec, La Normandie au XVIIIe siècle : croissance, Lumières et Révolution, Rennes, Éditions Ouest-France, 2002.
• (fr) Pierre Chaunu, La Civilisation de l’Europe des Lumières, Paris, Flammarion, 1997.
• (fr) Pierre M. Conlon, Le Siècle des Lumières : bibliographie chronologique, Genève, Droz, 1983.
• (fr) Joël Cornette, Histoire de la France : absolutisme et Lumières (1652-1783), Paris, Hachette supérieur, 2005.
• (fr) Monique Cottret, Culture et politique dans la France des Lumières : 1715-1792, Paris, Colin, 2002.
• (fr) Marcel Brion, Henry Daussy, Le Siècle des Lumières, London, Thames & Hudson, 1974.
• (fr) Béatrice Didier, Le Siècle des Lumières, Paris, MA Éditions, 1987.
• (fr) Albert Soboul, Guy Lemarchand, Michèle Fogel, Le Siècle des Lumières, Paris, PUF, 1977-1997.
• (fr) Norman Hampson, Le Siècle des Lumières, Paris, Seuil, 1972.
• (fr) Heyden-Rynsch, Verena Von Der, Salons européens, Paris, Gallimard, 1993.
• (fr) Jacques d’Hondt, Hegel et le siècle des Lumières, Paris, PUF, 1974.
• (fr) Robert Mandrou, L’Europe « absolutiste ». Raison et raison d’État (1649–1775), Fayard, 1977.
• (fr) Xavier Martin, Nature humaine et Révolution française : du siècle des Lumières au Code Napoléon, Bouère, D.M. Morin, 1994.
• (fr) Philippe Minard, La Fortune du colbertisme : état et industrie dans la France des Lumières, Paris, Fayard, 1998.
• (fr) Henri Plard, Morale et vertu au siècle des Lumières, Bruxelles, Éditions de l’Université de Bruxelles, 1986.
• (fr) Bernard Plongeron, Théologie et politique au siècle des Lumières (1770-1820), Genève, Droz, 1973.
• (fr) Gilbert Py, L’Idée d’Europe au Siècle des Lumières, Paris, Vuibert, 2004.
• (fr) Louis Réau, L’Europe française au siècle des Lumières, Paris, A. Michel, 1951, 1938.
• (fr) Daniel Roche, La France des Lumières, Paris, Fayard, 1993.
• (fr) Liliane Hilaire-Pérez, Daniel Roche, L’Invention technique au siècle des Lumières, Paris, Albin Michel, 2000.
• (fr) Catherine Salles, Le Siècle des Lumières : 1715-1789, Paris, Larousse, 1987.
• (fr) Michel Vovelle, Le Siècle des Lumières, Paris, 1977-1988.