Edat de la Pèira

La nocion « d'Edat de la Pèira » es una idèa anciana, apareguda tre l'Antiquitat dins leis escrichs dau filosòf roman Lucrèci (sègle I avC)^[1]. Pasmens, lo concèpte demorèt pauc utilizat fins ai sègles XVIII e XIX quand dos precursors deis estudis preïstorics, lo Francés Nicolas Mahudel (1673-1747) e lo Danés Christian Jürgensen Thomsen (1788-1865), comencèron de l'utilizar dins de trabalhs scientifics ò per organizar lei collecions de musèus^[2][3]. En parallèl, desvolopèron lei nocions d'Edat dau Bronze e d'Edat dau Fèrre.

La descubèrta de l'importància dei metaus dins l'emergéncia de l'agricultura e dei premiereis estats a favorizat la difusion d'aquelei concèptes au sen de la comunautat scientifica e dau public. Pasmens, son uei en partida contestats per de descubèrtas novèlas qu'an mostrat l'existéncia de progrès tecnics importants dins d'autrei domenis. De mai, de civilizacions complèxas e estendudas se desvolopèron sensa mestrejar lo trabalh dei metaus (Mesoamerica, Andes...). Ansin, s'es totjorn utilizat, lo tèrme « Edat de la Pèira » designa desenant un ensemble de periòdes diferents (Paleolitic, Mesolitic, Neolitic) situats avans l'emergéncia dei societats agricòlas complèxas eissidas de la sedentarizacion.

Un problema recurrent dei recèrcas arqueologicas regardant l'Edat de la Pèira es la dificultat d'interpretar lei descubèrtas realizadas. D'efiech, en causa de l'ancianetat dei sites, leis objèctes trobats son fachs de materiaus durs e pauc passadís (pèira, òs, bana, cauquilhatge...). En revènge, leis autrei vestigis (pèu, fusta, textils...) son rarament conservats. Ansin, en l'abséncia d'escritura, leis elements descubèrts son malaisats d'interpretar. Ben sovent, lo sens d'un otís pòu èsser deduch a partir de sei caracteristicas mentre que la significacion deis objèctes qu'an ges d'aplicacion evidenta demòra ipotetica.

En mai d'aquò, d'autrei biais existisson. En particular, es lo cas de l'importància dei recèrcas menadas dins de baumas. D'efiech, en causa de sei caracteristicas naturalas, aquelei luòcs ofrisson generalament de condicions de conservacion excepcionalas que permèton de protegir un maximom de vestigis. Pasmens, en realitat, leis òmes de l'Edat de la Pèira èran pas « d'òmes dei cavèrnas » car lei baumas, endrechs sorns e umids, èran sovent inaccessibles e perilhós. Ansin, existís de questions pertocant la representativitat dei sites coneguts.

Per assaiar de resòuvre aquelei problemas, leis arqueològs demòran fòrça prudents dins leis interpretacions prepausadas. An tanben desvolopat de metòdes d'analisi permetent d'estudiar lei traças microscopicas laissadas sus lei vestigis, especialament leis otís, çò que permet de multiplicar leis indicis regardant lor usatge^[4]. En 1991, la descubèrta de la momia d'Ötzi, un òme de la fin de l'Edat de la Pèira, foguèt una fònt importanta de descubèrtas car permetèt d'estudiar tot son equipament. Leis arqueològs utilizan egalament l'observacion de societats contemporanèas coma leis Aborigèns d'Oceania qu'an gardat un nivèu tecnologic relativament similar a l'Edat de la Pèira. Enfin, melhoran sei tecnicas de cavament per trobar e identificar de vestigis mai pichons.

Lo Paleolitic es lo periòde pus ancian de la Preïstòria. Comença i a aperaquí 3,4 milions d'ans amb l'aparicion dei premiereis otís per d'espècias d'australopitècs e s'acabèt amb la formacion de societats en partida sedentàrias durant lo Mesolitic. Veguèt una succession d'espècias d'australopitècs e d'umans capablas d'inventar e de desvolopar d'otís de pèira e de tecnicas totjorn mai sofisticats ò d'imaginar lei premierei formas d'art e de miticisme fins a l'aparicion de l'òme modèrne (Homo sapiens) que s'impausèt au detriment de totei leis autrei espècias umanas.

 

Lo mòde de vida dei populacions umanas durant lo Paleolitic es principalament basada sus la predacion e la culhida. Per aquò, èran obligadas de seguir lei tropèus e de s'installar dins d'endrechs permetent l'observacion dei presas. Lei sostas sota ròca èran probablament privilegiadas mai, pauc a pauc, se desvolopèron de campaments vertadiers. La durada d'ocupacion d'aquelei campaments es desconeguda. Pasmens, son desplaçament necessitèt una organizacion mai e mai complèxa car leis otís e lei bens deis òmes dau Paleolitic venguèron probablament tròp sofisticats per èsser abandonats avans una migracion.

La caça èra una fònt importanta de matèrias premieras car permetiá d'obtenir de manjar, de forraduras, d'òs, de banas, de dents, de tendons... etc. Segon aquelei consideracions, la presa pus interessenta èra probablament lo rèn que provesiá de quantitats importantas de matèrias de qualitat, especialament lei pelissas e la carn, sensa representar un perilh tròp important per lei caçaires.

Lo tèrme « Paleolitic Arcaïc » es un tèrme recent e d'usatge encara limitat au sen de la comunautat scientifica. Designa un periòde en cors de definicion a la seguida de la descubèrta d'otís de pèira primitius datant de 3,3 milions d'ans en 2015 sus lo site de Lomekwi 3^[5]. Podrián èsser l'òbra de Kenyanthropus platyops car de rèstas d'aquel ominidat son estats trobats dins la meteissa region. Indican l'ancianetat de la fabricacion d'otís dins lei genres Australopithecus, Homo e assimilats.

 

L'Olduvaian designa una industria litica qu'existiguèt de -2,6 a -1,4 Ma en Africa, en Euròpa e en Asia. Es generalament atribuïda a Homo habilis mai lei rèstas fossils d'un autre ominidat, Paranthropus boisei, son tanben estats descubèrts sus lei sites datant d'aqueu periòde. Es probable que dos ominidats dau periòde, Homo rudolfensis e Australopithecus garhi, fabricavan tanben d'otís similars.

Leis elements caracteristics de l'Olduvaian son lei còdols talhats. Obtenguts en picant un còdol per li retirar una ò doas lescas de pèira, sa fabricacion necessitava de trobar de ròcas adaptadas^[6] e de desvolopar lo mestritge de tecnicas mai ò mens complèxas (angle dau tuert, preséncia d'una fàcia talha suplementària...). Demanda pereu l'aparicion de metòdes de transmission d'aqueu saber.

Pasmens, l'usatge d'aquelei còdols es pas encara comprés. L'ipotèsi principala es un usatge per de pretzfachs violents coma rompre un òs mai aquò es pas confiermat e es possible que lei còdols talhats siegan en realitat pas d'otís. Una autra ipotèsi es que l'otís èra en realitat la lesca talhanta eissida dau còdol. Dins aquò, lo problema demòra lo meteis car son utilizacion eventuala es desconeguda.

 

 

L'Acheulean es una industria litica apareguda en Africa i a au mens 1,76 milions d'ans e definitivament dispareguda i a 150 000 ans. Se difusèt largament en Asia e en Euròpa. Es probablament l'òbra d'ominidats coma Homo ergaster, Homo heidelbergensis e, benlèu, Paranthropus robustus. Seis elements litics mòstran una complexificacion dei metòdes de fabricacion que permetèron desenant de produrre d'objèctes pus variats e presentant una certana repetitivitat.

Lei pus caracteristics son lei bifàcias que son de blòts de pèira talhats sus doas fàcias. Èran probablament d'otís polivalents que permetián de copar, de trencar, de rasclar, de traucar ò de cavar. Sa tecnica de fabricacion sembla se perfeccionar lentament durant tot l'Acheulean amb l'aparicion de bifàcias pus regulars, pus pichons e pus leugiers. Lei lescas eissidas de sa talha èran tanben probablament utilizadas per formar d'otís talhants. A respècte dei metòdes utilizats durant lei periòdes precedents, aquelei tecnicas illustran un progrès tecnic de remarca car la fabricacion de bifàcias necessita de capacitats de reflexion e d'anticipacion pus importantas. D'autreis elements litics frequents sus lei sites acheuleans son d'esfèras de pèira de 500 a 700 g. Son dichas bolas car una utilizacion coma arma de git es possibla.

Una autra avançada majora dins l'istòria tecnologica umana se debanèt a la fin de l'Acheulean amb la domesticacion dau fuòc. D'efiech, i a au mens 400 000 ans, apareguèron de fogaus mòstrant un alumatge volontari dau fuòc^[7]. Segon lei traças descubèrtas per leis arqueològs, doas tecnicas s'impausèron pauc a pauc^[8] :

• la friccion entre dos tròç de fusta.
• la percussion de dos tròç de certanei mineraus (de sulfurs de fèrre coma la pirita ò la marcassita)^[9].

Aquò necessitava d'identificar certanei mineraus (e de gardar la remembrança de la localizacion dei jaciments) e de lei transportar durant lei movements de migracion dei tribüs. Au nivèu evolutiu, l'usatge generalizat dau fuòc per coire leis aliments permetèt ais òmes de digerir pus aisament sa norridura. Aquò favorizèt probablament lo desvolopament dau cervèu car lo regim alimentari necessari au foncionament dau metabolisme demandèt d'ara endavant mens de manjar.

 

Lo Paleolitic Mejan es un periòde que comença i a 350 000 ans e que s'acaba i a 45 000 ans. Sembla marcat per de progrès tecnics importants que son principalament l'òbra d'espècias umanas avançadas coma Homo neanderthalensis e Homo sapiens. La cultura litica pus coneguda d'aqueu periòde es lo Mosterian que durèt de 350 000 a 45 000 avans l'epòca contemporanèa. Probablament desvolopada per l'Òme de Neanderthal, foguèt adoptada per l'òme modèrne a son arribada en Orient Mejan^[10]. En mai de seis aspèctes tecnics, es tanben una epòca importanta en causa de l'aparicion de practicas espiritualas e artisticas dins mai d'una region.

Au nivèu tecnic, lo metòde de fabricacion comencèt de s'estandardizar amb l'aparicion de tecnicas coma la talha Levallois que permet de produrre una gròssa diversitat d'otís (rascladors, ponchas, gratadors...). Segon d'estudis traceologics, certaneis èran fixats a un margue gràcias a la descubèrta de pegas naturalas^[11][12]. En fòra de la pèira, lei descubèrtas an mostrat l'utilizacion de plusors matèrias premieras per la fabricacion d'otís coma la fusta, la pèu, la bana ò l'òs. L'utilizacion de colorants e la fabricacion de textils èran tanben mestrejadas^[13]. Aquò indica l'existéncia probabla de sabers complèxs de fabricacion d'equipaments coma de vèstits ò de tendas.

 

Lo Chastèlperronian es una cultura litica ben difusada dins lo nòrd de la Peninsula Iberica e en Occitània. Es datada de 42 000 a 32 000 avans l'èra nòstra e es sovent associada, maugrat de contestacions^[14], a l'Òme de Neandertal. Es caracterizada per lo desvolopament de la talha laminara e l'aparicion de metòdes estandardizats de fabricacion de lamas. Leis otís e lei materiaus trabalhats (òs, evòri, dents...) èran fòrça variats amb la fabricacion de ponçons, d'espinglas e de pendentius. Aquò illustra probablament una generalizacion de la fabricacion de vèstits ò de bens pus sofisticats a partir de pelissas. Mòstra tanben lo desvolopament creissent dei pensadas culturalas e esteticas en leis òmes dau Paleolitic.

 

L'Aurinhacian es la premiera cultura litica clarament desvolopada per Homo sapiens après son arribada en Euròpa. Seriá apareguda i a 43 000 ans e durèt au mens 14 000 ans. Gràcias a de temperaturas pus autas durant aqueu periòde, son domeni de difusion es relativament larg anant de l'Ocean Atlantic a la Mar Negra. Leis otís caracteristics associats son de lamas espessas e retocadas e de lamellas. Pasmens, la diversitat dei produccions es fòrça importanta e lei materiaus utilizats fòrça variats. L'abitat conoguèt tanben de progrès importants amb la descubèrta de cabanas circularas sus lo site d'Arcy-sur-Cure (vèrs 33 000-28 000 ans).

A respècte dei periòdes precedents, l'Aurinhacian sembla marcat per una multiplicacion deis objèctes « culturaus », es a dire amb un usatge qu'es mau ò pas comprés per leis arqueològs. Per exemple, es lo cas dei bastons traucats que son d'objèctes escultats a partir d'una bana de cervids e traucats d'una perforacion. Pasmens, lo fenomèn pus impressionant es l'aparicion de l'art parietau coma o mòstra leis exemples de la bauma d'El Castillo (vèrs 40 000 ans) e de la bauma de Chauvet (vèrs 37 000-33 500 ans^[15]).

Enfin, l'Aurinhacian veguèt la disparicion progressiva dei populacions d'òmes de Neandertal. L'origina d'aqueu declin es desconeguda mai es probablament liat a la fin dei condicions glaciària qu'avián permés son aparicion e a la concurréncia amb lei tribüs d'òmes modèrnes. De cas d'ibridacion aguèron pasmens luòc entre lei doas espècias e una fraccion dau genòma deis Europèus actuaus es d'origina neandertaliana^[16].

 

Lo Gravetian es un periòde que dura de 31 000 a 22 000 ans avans l'èra nòstra. Marcat per un refrejament climatic important, es caracterizat per la fabricacion d'otís pus pichons eissits de tecnicas complèxas permetent de retocar leis objèctes. Lei pus caracteristics son de lamas de peirard amb una forma drecha e lònga. Dins lo domeni artistic, lei produccions se multipliquèron amb l'aparicion d'objèctes gravats (còdol, òs, bana...), d'esculturas de representacions femeninas (Vènus paleoliticas) e de baumas ornadas relativament complèxas (bauma de Cosquer, bauma de Chauvet, bauma dau Puèg Mèrle...).

 

Lo Solutrean es una cultura d'Euròpa Occidentala que correspond a un periòde situat vèrs 22 000-17 000 ans avans l'èra nòstra. Lo clima i èra fòrça freg amb una avançada de la calòta glaciària fins ais Illas Britanicas. Lei populacions umanas solutreanas semblan donc confinadas dins de plans pus cauds. Realizèron de progrès tecnics importants amb la descubèrta de tecnicas de fabricacion d'otís basadas sus la pression que venguèron completar lei metòdes pus ancians utilizant de percussions. Inventèron tanben probablament lei propulsors que permèton d'aumentar la portada dei sagaias gràcias a un sistèma de demultiplicacion de la fòrça. Enfin, lo trauc d'agulha se generalizèt permetent la multiplicacion deis objèctes cosuts.

L'art solutrean sembla marcat per d'estiles relativament pròche de l'art gravetian amb de pinturas e de gravaduras sus de parets rocassós e d'esculturas. Un exemple caracteristic son lei pinturas dau segond periòde d'ocupacion de la bauma de Cosquer. Regardant lo trabalh de la ròca, la descubèrta pus importanta es probablament aquela d'una frisa gravada sus lo site de la Ròc de Sar.

Lo Magdalenian es la darriera cultura importanta dau Paleolitic Europèu. Comencèt i a 17 000 ans e s'acabèt i a 10 000 ans. Es caracterizat per un otilhatge diversificat marcat, per l'aparicion de siblets, e per l'aparicion de campaments pus duradís. Au nivèu artistic, lo periòde veguèt l'apogèu de l'art parietau amb de representacions d'animaus e d'èssers umans amb un respèct dei detalhs e dei proporcions e mai de temptativas de restituir lo movement (Las Caus, Altamira...).

Leis objèctes desvolopats durant lo Paleolitic son fòrça nombrós amb un melhorament continú dei tecnicas de fabricacion que permetèron de crear d'otís pus fins e d'armas pus sofisticadas. Se l'usatge de totei leis otís descubèrts es pas totjorn conegut d'un biais clar, la diversificacion dau materiau es ben atestada amb l'aparicion de materiaus destinats a la caça (sagaias, musclaus...), au tractament dei presas (gratador...), a la cordura (agulha...), au vestiment (otís per trabalhar lo cuer...), la fabricacion de pigments e, probablament, au transpòrt (sacs...). Una autra evolucion, mòstrant lo mestritge tecnic dei fabricants, es l'aparicion de decoracions sus leis objèctes coma de gravaduras, d'esculturas ò de motius geometrics.

•  
  Ponchas dau Solutrean
•  
  Agulhas dau Magdalenian
•  
  Ponchas de sagaias dau Magdalenian
•  
  Propulsor gravat dau Magdalenian

L'art parietau es un aspècte fòrça famós dau Paleolitic en causa dau caractèr fòrça impressionant dei baumas ornadas. En 2015, au mens 300 èran estadas identificadas amb una concentracion importanta en Occitània e dins lo nòrd de la Peninsula Iberica. Segon lei conoissenças actualas, la practica apareguèt i a 40 000 ans dins la bauma d'Altamira en Espanha e sembla s'acabar i a aperaquí 10 000 ans. Seis originas e sa significacion son pas elucidas mai leis ipotèsis principalas l'associan amb una forma de chamanisme.

Lei tecnicas utilizadas èran variadas amb de traçats digitaus, la gravadura, l'escultura, lo modelatge, lo dessenh e la pintura. Mòstran un mestritge important car certaneis òbras foguèron realizadas amb d'otís especializats coma de pincèus. De mai, leis artistas avián sovent besonh d'un sistèma d'esclairatge car un nombre important d'òbras parietalas foguèron realizadas dins de salas alunchadas de l'intrada de la bauma.

Lei representacions compòrtan subretot d'animaus mai se tròban tanben de representacions umanas. Pasmens, es malaisat de trobar una estructura dins aqueleis ensembles car leis animaus figurats èran pas sistematicament caçats ò representavan pas una menaça. De mai, l'aspècte sacrat d'aquelei creaturas es pas ben clar car certaneis animaus de l'art parietau son bleçats. Regardant leis umans, lei representacions complètas son raras amb de cas de scenas complètas (caça...) e de cas de dessenhs de creaturas idridas mesclant òme e animau.

•  
  Gravadura animala de la vau de Côa
•  
  Dessenh de la bauma de Chauvet
•  
  Pintura animala de la sosta de Chimiachas
•  
  Pintura de man de la bauma dau Puèg Mèrle

Segon lei descubèrtas realizadas en Alemanha dins lei baumas de Jura, Homo sapiens utiliza d'instruments de musica dempuei au mens 35 000 ans (flaütas d'òs de voutor, d'òs de cigne e d'evòri de mamot). La conoissença de la musica per Homo neanderthalensis es totjorn l'objècte de debats. Un femur traucat datant de 43 000 a 44 000 ans es de còps considerat coma una pròva mai lei traucs observats son pas clarament d'origina umana^[17].

Leis instruments descubèrts se diversifiquèron durant lei periòdes seguents amb l'aparicion de rombes e benlèu de pèiras sonòras. Lei rombes son d'instruments de vent primitius fachs d'un objècte traucat e d'una cordeta. Agitats, pòdon emetre un zonzon musicau. L'existéncia dei pèiras sonòras (ò litofòns) es una ipotèsi basada sus la descubèrta de pèiras susceptiblas d'emetre una sonoritat musicala dins de baumas ornadas.

Dins lo corrent dau Paleolitic Mejan, apareguèron d'esculturas de figurinas representant d'animaus ò de fremas. Leis pus ancianas conegudas a l'ora d'ara datan d'au mens 35 000 a 40 000. Lei materiaus identificats son l'òs, l'evòri, l'argiela e la pèira. Pasmens, l'usatge de la fusta es egalament possible. Leis animaus representats son generalament d'espècias impressionantas coma lo mamot ò de predators. Mai l'element pus famós dau periòde son lei Vènus paleoliticas. Relativament pichonas (4 a 25 cm), representan de formas femeninas amb d'estiles variats. Lei pus coneguts exageran fòrça certanei partidas dau còrs (abdomèn, anca, sens, vulva...) mai aquò èra pas una nòrma sistematica. D'efiech, foguèron descubèrtas de figurinas filifòrmas amb de formas pauc accentuadas.

•  
  Dòna de Bressempoi
•  
  Vènus de Willendorf
•  
  Vènus de Savignano
•  
  Vènus de Bouret’

Lo periòde paleolitic veguèt l'aparicion dei joièus que foguèron fachs a partir de cauquilhatges traucats, de dents d'animaus. Lei pus ancians datan de 70 000 a 80 000 ans e foguèron trobats en Marròc e en Sud-Africa. Relativament rars, se multipliquèron durant lo Paleolitic Mejan amb l'aparicion de joièus d'òs. La significacion sociala d'aquelei beluras es desconeguda (embeliment personau, reng sociau...).

•  
  Cauquilhatges traucats

 

 

Lo Mesolitic es una epòca intermediària entre lo Paleolitic e lo Neolitic. Comencèt amb la fin dau darrier periòde glaciari i a 11 700 ans qu'entraïnèt l'aparicion d'un clima pus temperat. Sa fin varia segon lei regions. Per exemple, es estimada vèrs 6400 avC en Grècia e dins lei Balcans mai vèrs 2300 avC en Euròpa Septentrionala^[18]. Se la caça e lo nomadisme i demorèron d'elements centraus de la vida dei grops umans, lo rescaufament climatic permetèt de limitar lei desplaçaments^[19] permetent l'aparicion d'una agricultura primitiva e de cambiaments alimentars importants (consumacion pus importanta de cauquilhatges e de caragòus).

Au nivèu de l'otilhatge, l'evolucion majora dau Mesolitic foguèt la creacion d'otís litics fòrça pichons. Aquò permetèt la generacion de l'arc qu'èra mai adaptat ais animaus dau periòde. D'efiech, amb la fin dei temperaturas frejas, tota la fauna paleolitica (mamots, rèns...) dispareguèt rapidament ò foguèt obligada de migrar vèrs lo nòrd, çò que necessitèt de s'interessar a d'autrei presas pus pichonas^[20]. Apareguèron tanben la terralha e d'otís adaptats a l'agricultura e a la culhida que provesiguèron la màger part de l'alimentacion dins certanei regions.

Regardant leis arts, la produccion demorèt egalament importanta amb un melhorament dei tecnicas coma o mòstra lei pinturas descubèrtas a la Roca dels Moros en Catalonha. Lei vestigis d'una mena de tòtem ò d'idòla foguèron tanben trobats en 1890 dins la region de Kirovgrad. S'es pas possible de la liar a una practica religiosa, sembla pasmens estacada a un miticisme ò un chamanisme important ben installat dins la vida de certanei comunautats.

Començat après lo Mesolitic, lo Neolitic marquèt una evolucion importanta dins l'istòria umana amb la mesa en plaça progressiva d'una economia productiva centrada sus un mòde de vida sedentari e agricòla. Aquò entraïnèt l'aparicion de vilatges e d'ostaus permanents (millenari IX avC) e dau norrigatge. En particular, foguèron domesticats de bovins, d'ovins, de cabras e de cans e l'usatge de la terralha se generalizèt dins lei regions de sedentarizacion tre lo milleni VIII avC.

Lei tecnicas de fabricacion conoguèron una evolucion importanta amb l'aparicion de l'aliscatge. Realizat après d'etapas de fabricacion pus tradicionalas inspiradas per lei metòdes de fabricacion dei bifàcias, permetiá d'obtenir d'otís agricòlas amb de talhants regulars e resistents (destraus, aissas...). Per la terralha, foguèt probablament utilizat de tecnicas basadas sus l'assemblatge de « colominas » d'argiela. Puei, l'ensemble èra caufat per calhar la forma.

L'art d'aqueu periòde es marcat per la disparicion dei baumas ornadas e per la difusion fòrça importanta de l'art parietau amb de tèmas novèus coma de representacions d'ostaus, d'aubres e de scenas de la vida vidanta (pastoralisme, guèrra...). D'estiles pus variats apareguèron tanben amb l'adopcion de dessenhs esquematics ò l'aparicion de pigments blancs. L'aliscatge deis otís aviá egalament una dimension artistica car s'estendiá sus tota la superficia dei pèiras. Òr, aquò demandava un nombre important d'oras de trabalhs (benlèu un centenau per de destraus de talha importanta) mai èra en realitat pas necessari per obtenir un otís eficaç. De motius èran de còps aponduts. Enfin, se fau nòtar dins mai d'una region l'aparicion dei megalits. Benlèu liats a de rites funeraris ò meteorologics, marcan la transicion entre lo chamanisme e lei premierei religions vertadieras.

•  
  Destraus aliscats dau Neolitic (5 000-3 000 avC)
•  
  Formas de destrau avans aliscatge
•  
  Terralha primitiva de la cultura de Jomon (10 000-8 000 avC)
•  
  Colana de la fin dau Neolitic
•  
  Megalit de Mên-an-Tol
•  
  Esculturas de la fin dau Neolitic

La revolucion neolitica aguèt luòc dins mai d'una region amb au mens sièis centres principaus independents. Lo pus ancian es Mesopotamia onte l'agricultura apareguèt benlèu tre 11 000 avC. Lo fenomèn foguèt tanben precòça en China (vèrs 9 000 avC) e en Nòva Guinèa (entre 9 000 e 6 000 avC). Es pus tardiu en America onte tres regions agricòlas emergiguèron a partir de 5 000 avC dins leis Andes, en Mesoamerica e dins l'Èst deis Estats Units actuaus. L'existéncia d'un centre en Sahara es de còps sospichat mai es pas encara segura.

De centres segondaris se formèron rapidament gràcias a la difusion dei tecnicas agricòlas coma Egipte, lei Balcans ò la vau d'Indus. Pasmens, lei regions que gardèron un mòde de vida nomada foguèron pas impermeablas ai progrès neolitics. D'efiech, foguèron a l'origina de la domesticacion dau cavau e, probablament, de l'invencion de la ròda. Enfin, participèron a la mesa en plaça de rets marchands que permetèron de cambiar de bens variats sus de distàncias fòrça importantas.

 

Dins certanei regions coma Mesopotamia e Egipte onte la produccion agricòlas èra fòrça importanta, la fin dau periòde neolitic veguèt de fenomèns caracteristics deis epòcas seguentas. Au nivèu tecnic, apareguèt ansin l'usatge dau coire per la fabricacion de certaneis otís. Aquò permet de definir un periòde qu'es dich calcolitic e que s'estend de 5 000 a 2 000 avC amb de disparitats regionalas fòrtas. Pasmens, lo coire, metau fragil, aviá de proprietats gaire superioras ai ròcas duras tradicionalament utilizadas. Per aquela rason, lo calcolitic es donc inclús dins lo Neolitic.

Au nivèu demografic, certanei vilas agantèron probablament de populacions de plusors miliers d'abitants entraïnant l'aparicion de societats ierarquizadas amb de monuments importants que devián èsser devoluts a de ròtles religiós ò politics. D'efiech, divèrsei descubèrtas datadas dau Neolitic Finau mòstran la multiplicacion de guèrras entre comunautats. Per aquò, foguèron concebudas d'armas especificas principalament destinadas au combat coma de dagas.

• Art parietau.
• Calcolitic.
• Domesticacion dau fuòc.
• Industria litica.
• Mesolitic.
• Neolitic.
• Paleolitic.