Fus orari

Un fus orari (var. fuseu orari, hus orari^[1]) es una zòna de la superficia terrèstra onte l'ora legala adoptada per un Estat es identica en tot ponch. Generalament, un fus orari seguís mai ò mens l'ora solara de son meridian centrau. Pasmens, leis excepcions son fòrça nombrosas. La creacion d'aquelei zònas es una consequéncia de la Revolucion Industriala. D'efiech, amb lo desvolopament dau camin de fèrre e dau transpòrt ferroviari, venguèt necessari de coordenar l'activitat d'actors vivent dins de regions diferentas. Per aquò, foguèt rapidament necessari d'adoptar una ora de referéncia identica. Pauc a pauc, amb la creissença de l'industria e l'intensificacion dei transpòrts, l'usatge d'aqueleis oras se difusèt. En 1883-1884, lo meridian de Greenwich foguèt chausida coma origina comuna per totei lei país industrializats. A partir dau meteis periòde, lei govèrns comencèron de definir un temps legau aplicable a tot lo territòri. Ansin, a partir de la fin dau sègle XIX, aquelei decisions menèron pauc a pauc a la formacion dei fus oraris. Se fau nòtar que lo traçat d'aquelei fus, que despendon dau poder estatau, es pas fix car d'Estats càmbian regularament son ora legala.

La nocion d'escart orari èra relativament anciana car es una consequéncia de la representacion eliocentrica dau Sistèma Solar. Durant de sègles, aguèt ges de consequéncia sus lei societats umanas. Ansin, se l'existéncia de viatges importants es atestada dempuei au mens l'Antiquitat, èran realizats en seguissent de litoraus ò d'itineraris terrèstres e necessitavan pas de seguir un calendier precís. Pasmens, aquò cambièt amb lo desvolopament de la navegacion oceanica a partir de la fin dau sègle XV. D'efiech, conóisser sa posicion es important per navegar au bèu mitan de l'Ocean Atlantic. De mai, èra tanben interessant per lei cartografs dau periòde que devián situar un ponch amb un minimom de precision. Per aquò, lei marins devián mesurar sa latitud e sa longitud. Òr, lo calcul de la latitud èra ja ben mestrejat car demanda solament un astrolabi ò un sextant e una taula dei declinasons solaras. En revènge, lo calcul de la longitud es pus complèx. Après plusors naufragis^[2], lo Parlament Britanic organizèt un concors en 1714 per trobar un metòde permetent un calcul rapide d'aquela grandor^[3].

La màger part dei sabents de l'epòca pensavan qu'una solucion basada sus l'observacion dau Soleu ò deis estelas èra ideala. Pasmens, en causa dei limits tecnics dei mejans disponibles e de l'instabilitat intrinsèca d'un naviri, totei leis estudis astronomics s'acabèron per de reviradas. La premiera solucion eficaça foguèt finalament trobada en 1734 per lo relotgier John Harrison (1693-1776). Son idèa èra de mesurar la longitud en determinant la diferéncia entre l'ora solara locala e l'ora solara d'un meridian de referéncia. Aqueu metòde èra conegut mai impossible de metre en òbra en causa de la menca de precision dei relòtges^[4]. Per resòuvre aqueu problema, Harrison utilizèt lo ressòrt espirau, inventat per Christiaan Huygens (1629-1695) e Robert Hooke (1635-1703), per concebre lei premiers cronomètres de marina^[5].

Pasmens, la construccion d'un cronomètre de marina demorèt un pretzfach complèx e costós fins au sègle XIX. La màger part dei naviris èran donc pas dotats d'un tal equipament. En plaça, utilizèron un metòde fondat sus lo movement de la Luna. Imaginada per l'astronòm Nevil Maskelyne (1632-1711)^[6], aquela tecnica necessitava solament la crompa d'una taula de donadas, the British Mariner's Guide (« Guida dei marins britanics »), que pareguèt cada an a partir de 1766. Per aquela rason, foguèt la tecnica pus utilizada. Pasmens, a la faiçon dei cronomètre, necessitava una referéncia temporala. Dins lei dos cas, aquela mission foguèt fisada ais astronòms de l'Observatòri Reiau de Greenwich e lei marins britanics prenguèron l'abitud de mesurar lo temps a respècte dau meridian de Greenwich.

Lo desvolopament dau camin de fèrre foguèt l'element clau que menèt a la definicion dei fus oraris. D'efiech, avans la Revolucion Industriala, cada vila (ò vilatge) podiá definir son ora, generalament en foncion de son ora solara. Aquò èra pas problematic car lei transpòrts avián pas una precision superiora au jorn. Òr, aqueu sistèma èra pas compatible amb leis imperatius de l'esplecha d'una linha de camin de fèrre^[7]. Tre 1847, lei companhiás ferroviàrias dau Reiaume Unit adoptèron donc l'ora de Greenwich coma referéncia. Aquò menèt a la definicion d'una ora ferroviària mai, en 1858, un procès establiguèt lo caractèr oficiau de l'ora locala^[8]. Aquò empachèt pas la difusion creissenta de l'ora de Greenwich dins lo reiaume (que venguèt finalament l'ora oficiala en 1884). Dins lo rèsta d'Euròpa, leis autrei país industrializats conoguèron d'evolucions similaras e l'usatge dau meridian de París concurrencièt aqueu de Greenwich gràcias au prestigi de França dins lo domeni de l'unificacion deis unitats de mesura^[9].

En 1883-1884, en cambi de la signatura per Londres de la Convencion dau Mètre, París acceptèt d'adoptar lo meridian de Greenwich coma referéncia internacionala. I foguèt encoratjada per son adopcion per la marina e per lei companhiás ferroviàrias estatsunidencas^[7]. D'efiech, l'escart orari de quatre oras entre l'Èst o l'Oèst deis Estats Units aviá menat a l'organizacion d'una granda conferéncia de coordenacion entre lei delegats de 69 entrepresas ferroviàrias estatsunidencas e canadencas en 1883 per adoptar una referéncia comuna que foguèt aquela de Greenwich^[7].

L'idèa de fus orari foguèt probablament prepausada per lo premier còp per lo matematician italian Giuseppe Barilli (1812-1894) en 1858^[10]. Son projècte èra fondat sus una division de la Tèrra en 24 zònas delimitadas per de meridians. Lo tèrme « fus » es eissit de la forma d'aquelei regions. Cada fus deviá aver la meteissa ora. A tèrme, voliá crear un temps universau per lei comunicacions telegrafics. Suggeriguèt d'adoptar lo meridian de Roma coma referéncia. En 1876, son sistèma inspirèt aqueu de l'engenhaire e geograf Sandford Fleming (1827-1915). Pasmens, Fleming remplacèt lo medirian de Roma per aqueu de Greenwich e completèt lo modèl en plaçant la linha de cambiament de data au meridian 180°.

En parallèl, Charles F. Dowd (1825-1904) prepausèt un sistèma estandard de fus oraris per lei trens estatsunidencs. En 1870^[11], presentèt un projècte de quatre fus ideaus amb de frontieras ben drechas. Pasmens, aqueu sistèma foguèt pas acceptat e, en plaça, lei camins de fèrre adoptèron un autre projècte, prepausat per William Frederick Allen (1846-1915), basat sus lei garas e lei besonhs dei linhas. Ansin, plusors limits de fus orari passèron dins de vilas importantas coma Detroit, Buffalo, Pittsburgh, Atlanta e Charleston. Aqueu sistèma intrèt en vigor en 1883 e, un an pus tard, 95% dei vilas estatsunidencas de mai de 10 000 abitants l'utilizavan.

Durant aqueu periòde, la màger part deis autreis Estats s'interessèron tanben a la coordenacion dei relòtges sus son territòri. Nòva Zelanda adoptèt un temps unificat tre 1868. Chausit egau au temps de Greenwich mai 11h30, es probablament la premiera aplicacion dau concèpte de fus orari. Foguèt pauc a pauc imitada per leis autrei país e lei premiers fus oraris se formèron entre la fin dau sègle XIX e lo començament dau sègle XX. Foguèron regularament modificats durant lei decennis seguents car la definicion de l'ora es una competéncia sobeirana deis Estats. Ansin, après la Segonda Guèrra Mondiala, la màger part dei país ocupats per la Wehrmacht en Euròpa Centrala gardèron « l'ora alemanda ». Uei, de modificacions regularas tòcan encara lei fus oraris modèrnes. Per exemple, en 2011, Samoa cambièt son temps legau per se raprochar d'aqueu d'Austràlia, son partenari economic principau.

Lei fus oraris actuaus son definits a partir dau temps legau adoptat per cada Estat. A l'ora d'ara, aqueu temps es fixat en foncion d'un escart a respècte dau temps universau coordenat, lo temps que remplacèt lo temps de Greenwich coma referéncia internacionala après l'aparicion dei relòtges atomics. Es una decision sobeirana mai leis Estats an tendància a adoptar un temps oficiau qu'es pròche dau temps solar locau. Ansin, lei país situats lòng d'un meteis meridian an generalament la meteissa ora. Pasmens, i a plusors excepcions a aquelei principis :

• d'Estats pòdon chausir un escart a respècte dau temps universau coordenat exprimit en mieja ora ò en quart d'ora. Per exemple, en Iran, lo temps es definit coma lo temps universau coordenant mai 3h30. En Nepal, es lo temps universau coordenat mai 5h45.
• d'Estats fòrça estenduts son obligats de devesir son territòri en plusors fus oraris car la diferéncia entre l'ora legala e l'ora solara i seriá tròp importanta. Per exemple, es lo cas de Russia, deis Estats Units e d'Austràlia. A l'opausat, per de rasons istoricas de centralisme politica, China utiliza lo temps de Pequin sus tot son territòri.
• d'Estats pòdon adoptar lo temps d'un fus orari vesin, generalament per de rasons practicas. Per exemple, França e Espanha utilizan un fus orari que correspònd ai regions d'Euròpa Centrala.
• una partida dau mond aplica un sistèma d'ora d'estiu e d'ora d'ivèrn, creat per realizar d'economias d'energia.

Aquelei modificacions a l'idèa iniciala de Giuseppe Barilli e de Sandford Fleming entraïnan de transformacions importantas. Lei fus oraris vertadiers an ansin perdut sa forma originala au profiech d'una determinacion zonala. De mai, aquò a menat a la creacion de fus non prevists dins lo modèl originau. Ansin, en 2022, i aviá 38 fus oraris en vigor dins lo mond^[12].

Dins leis aigas internacionalas, lei naviris obsèrvan generalament de cambiaments d'ora entièrs au passatge dei meridians que marcan un limit entre dos fus oraris. Pasmens, i a ges de règla e lei naviris utilizan lo temps legau que considèran pus adaptat a sei besonhs. Lei fus oraris maritims internacionaus seguisson lei traçats dau projècte iniciau de Barilli e Fleming

Leis estacions scientificas installadas en Antartida utilizan generalament lo fus oraris de sei basas d'avitalhament. Per exemple, l'estacion Amundsen-Scott seguís lo temps legau definit per Nòva Zelanda. A proximitat dau Pòl Sud, es possible d'utilizar lo temps universau coordenat per convencion.

La lina de cambiament de data es una linha situada lòng dau meridian 180°. Cada passatge d'aquela linha necessitan de cambiar la data dau jorn. D'efiech, dins lo cas contrari, lo calendier en vigor es pas capable de s'adaptar e doas datas pòdon alora coabitar. Per exemple, a son arribada ai Filipinas en 1521, l'expedicion de Ferrand Magellan aviá un jorn d'escart amb leis autrei marins europèus de la region. Coma aquela linha es tanben un limit entre plusors fus oraris, son traçat es pas fix.

• (fr) Lucien Baillaud, « Les chemins de fer et l’heure légale », Revue d’histoire des chemins de fer, n° 35.
• (en) Sandford Fleming, « Time-reckoning for the twentieth century », Annual Report of the Board of Regents of the Smithsonian Institution, vol. 1, 1886, pp. 345–366.