Palindroom

Een palindroom (van het Grieks: πάλιν, "opnieuw" en δρόμος, "(door)lopen"), keerwoord of spiegelwoord is een woord waarin de letters symmetrisch gerangschikt zijn, zodanig dat het woord van achter naar voren gelezen hetzelfde is als van voor naar achter. Bij uitbreiding gebruikt men het begrip ook voor volledige zinnen, voor getallen, gensequenties, en soms voor datums. Lange palindromen zijn haast altijd zeer gekunstelde woorden of zinnen.

De Van Dale trekt de definitie iets breder, naar een zin die van achteren naar voren gelezen kan worden, waarbij de betekenis gelijk blijft (zoals parterretrap) of verandert (zoals kolk). In de praktijk wordt ‘palindroom’ echter vrijwel alleen gebruikt voor een woord dat hetzelfde blijft als je het omdraait.

• Battus, pseudoniem van Hugo Brandt Corstius, heeft veel palindroomzinnen bedacht, verzameld en opgeschreven in zijn boeken Opperlandse taal- & letterkunde en Symmys.
• In het Engels en Frans worden zelfs complete palindroomverhalen geschreven. Adams woorden toen hij Eva voor het eerst ontmoette: "Madam, I'm Adam." Haar antwoord: "Sir, I'm Iris." De naam "Eve" is natuurlijk zelf al een palindroom. Een ander palindroom "A man, a plan, a canal: Panama".
• Volgens het Guinness Recordboek schreef Vondel het kortste Nederlandstalig én het kortste gedicht ter wereld, waarmee hij in 1620 een dichtwedstrijd won. Het gedicht is tevens een palindroom en gaat als volgt: "U, Nu!"

• Persoonsnamen: Ada, Anna, Bob, Hannah, Onno, Otto, Reinier, Tim Smit.
• Geografische namen: Ede, Epe, Eke, Ellemelle.
• Korte palindromen: daad, dood, kaak, kajak, kak, keek, kik, kok, lel, lepel, lol, lul, madam, mam, neen, negen, nemen, neven, non, pap, pop, bob, pup, raar, radar, redder, rotor, sas, sis, solo's, soos, tot, sos.
• Langere palindromen (al dan niet doelgericht verzonnen): droomoord, droommoord, legovogel, levensnevel, maandnaam, meetsysteem, parterretrap, racecar, tarwewrat, partyboobytrap, stormrots.
• Zeer lange palindromen (doelgericht verzonnen): koortsmeetsysteemstrook, legermeetsysteemregel, parterrestaalplaatserretrap, nepparterreserretrappen, deelkoortsmeetsysteemstrookleed.

• Su Hui heeft in de klassieke Chinese poëzie naam gemaakt met een gedicht dat als een lang palindroom kan worden opgevat.
• Demetri Martin schreef het gedicht Dammit I'm mad dat in feite een 224 woorden tellend palindroom is.
• In Opperlandse taal- & letterkunde (zie boven) staan zeer veel palindromen en ook hele fragmenten die omgekeerd kunnen worden gelezen. Het langste is van een boodschapper die zijn "sire" komt vertellen wat er allemaal in voorraad is.
• Een ander palindroom is de spreuk Nιψον ἀνομηματα μη μοναν ὀψιν (Nipson anomèmata mè monan opsin). Dit palindroom is aangetroffen op een Oud-Grieks doopvont. De betekenis luidt: 'Was af de zonden, niet alleen het gezicht'.
• Het langste palindroom in de Oxford English Dictionary is het 12-letterige tattarrattat, een nonsenswoord betekenende rat-een-tat uit. De Ierse auteur James Joyce gebruikte het woord in Ulysses (1922): "ik wist zijn tattarrattat aan de deur." Langer, maar niet in een literair werk gebruikt, is het woord partyboobytrap. Dit woord telt 14 letters.
• Het langste palindroom dat in het Nederlandse Guinness Book of Records heeft gestaan was 'koortsmeetsysteemstrook'. Dit woord telt 23 letters.

• Ai, de massamedia.^[1]
• Baas, neem een racecar, neem een Saab.^[1]
• Daar eiste hij z'n ei, en zij het sieraad.^[1]
• De mooie zeeman nam Anna mee zei oom Ed.
• Een lege regel? nee.^[1]
• En er is ananas, Irene.
• Er is daar nog onraad, Sire.
• God, red nu 'ns 'n underdog.^[1]
• Laat af, Sire, Velpon eten op lever is fataal.^[1]
• Leverde die kale dame op 'n poema de lakei de drevel?
• Nora bedroog, o zo goor, de baron.^[1]
• Mooi dit idioom.^[1]
• Mooi: u, nat, pikt eelt af, of atleet Kiptanui, oom.^[2]
• Pakte m'n opa je japon met kap?^[1]
• Steeds in ere, heren, is de ets.^[1]
• Nelli plaatst op 'n parterretrap 'n pot staalpillen.^[3]

• Top steelt asla, als atleet spot.
• Laat stopte Els, sleet pot staal.

Bij deze vorm van palindroomzinnen worden de woorden van achter naar voor gelezen, niet de letters.

• Kauwen paarden als kraaien; dat is waar, niet waar is dat kraaien als paarden kauwen.
• Lollig zijn lui die zeggen: die lui zijn lollig.
• Gieren kunnen goed vliegen; dat is waar, niet waar is dat vliegen goed kunnen gieren.
• Wel, niet nietmachine niet? Niet naaimachine dus? Neen! Dus: naaimachine niet niet, nietmachine niet wel.
• Wel, het is slechts iets, maar iets slechts is het wel.

Een bekend muzikaal palindroom, waarbij de muziek zowel voorwaarts als achterwaarts uit hetzelfde notenmateriaal bestaat, treft men aan in de 47e Symfonie in G-majeur van Joseph Haydn. Daarin wordt in het derde deel, het menuet, het materiaal exact gespiegeld.^[4]

Ook andere componisten hebben met het idee van muzikale palindromen gespeeld, zoals Béla Bartók (5e strijkkwartet), Alban Berg (3e acte van de opera Lulu), Guillaume de Machault (het motet "Ma Fin Est Mon Commencement"),^[5] Paul Hindemith (Ludus Tonalis), Igor Stravinsky (The Owl and the Pussycat) en Anton Webern (2e deel van symfonie opus 21).^[6]

In vaktermen spreekt men ook van retrograde inversies, wanneer een componist een thema of reeks op palindromische wijze hanteert. In de barokmuziek treft men soms ook kreeftcanons aan, waarbij de muziek op palindromische wijze wordt gecomponeerd. De compositietechniek om een thema of reeks te spiegelen wordt veelvuldig gebruikt in dodekafonische muziek.

Een palindroomdatum is de datum van een dag in cijfers die van voor naar achter gelezen hetzelfde is als van achter naar voor. Afhankelijk van het datumformaat, dd-mm-jjjj (o.a. in veel Europese landen), mm-dd-jjjj (o.a. in de Verenigde Staten) of jjjj-mm-dd (o.a. ISO 8601 en Japan) zijn dagen dan wel of geen palindroomdag. Zo was 1 januari 1010 een palindroomdag, omdat de schrijfwijze 01-01-1010 een cijferpalindroom vormt; dit is onafhankelijk van de gebruikte notatie. Voor bijvoorbeeld 29 februari 2092 moet echter de notatie dd-mm-jjjj gebruikt worden (29-02-2092); in de andere genoemde notaties is dit geen palindroom.

In 2021 was 12 februari een palindroomdag; in cijfers: 12-02-2021 of 12022021. In 2022 was het, in het formaat dd-mm-jjjj, 22-02-2022.^[7]

In de reclame en popcultuur worden ook (niet-bestaande) palindromen bedacht. Een paar voorbeelden zijn Pokémonnamen als Girafarig, Eevee en Alomomola, en het wasmiddelmerk Omo. Een voorbeeld uit de popcultuur is het nummer BoB van Weird Al Yankovic; dit nummer bestaat volledig uit palindromen en is een remake van het nummer Subterranean Homesick Blues van Bob Dylan. Ook de naam van de derde elpee (1969) van de Amerikaanse band Grateful Dead, Aoxomoxoa,^[8] is een palindroom. Een bekend voorbeeld uit de reclame is de slogan "Tivoli, I lov' it" voor het sigarettenmerk Tivoli.

Gehele getallen van 2 of meer cijfers kunnen ook palindromen zijn. Soms beschouwt men ook de enkele cijfers als palindroomgetallen.

• Met 2 cijfers: 11, 22, 33, 44, 55, 66, 77, 88, 99
• Met 3 cijfers: 101, 111, 121, 131, … .^[9]

Dit kan ook voor getallen met een bepaalde eigenschap, zoals priemgetallen :

• 11, 101, 131, 151, … ,^[10]

of kwadraten:

• 121, 484, 676, 10201, 12321, ... .^[11]

• Anagram
• Ambigram
• Eibofobie
• Satorvierkant

• Lemma Palindroom in het Algemeen Letterkundig Lexicon, G.J. van Bork, D. Delabastita, H. van Gorp, P.J. Verkruijsse en G.J. Vis, 2012, geraadpleegd op 2 juni 2021.