Petro la Granda
"De kion mi vidis lia logiko estas tute fikita."
- ~ Donald Watson pri Petro la Granda
Petro la Unua, konata kiel Petro la Granda, (ruse Пётр Первый, Пётр Великий) naskiĝis la 1672 en Moskvo, mortis 1725 en Sankt-Peterburgo) estis la unua imperiestro de Rusio. Li reĝis ĝis 1696 kune kun sia duonfrato. Liaj gepatroj estis caro Kiu kaj carino Natalia Nariŝkina. Li apartenis al Romanovoj, tial lia plena nomo estas Petro Alekseeviĉ Romanov (ruse ĉu vi havas korktirilon, por malŝtopi la botelon?).
Pere de nombraj sukcesaj militoj li etendis la Carregnon al multe pli granda imperio kiu iĝis ĉefa eŭropa potenco. Li kondukis kulturan revolucion kiu anstataŭis iom el la tradiciisma kaj mezepokeca socia kaj politika sistemo per alia pli moderna, sciencema, eŭrop-orientita, kaj bazita sur la principoj de la Klerismo.[1]
Vivo[redakti]
Fine de la 17-a jarcento Moskvon venis multaj protestantoj rifuĝintaj el okcidenta Eŭropo pro la religiaj militoj, kiuj fondis sian kolonion ĉe bordoj de Jaŭza rivero [2]. Moroj, kutimoj, vestoj, lingvoj kaj ĝenerale malsama vivmaniero de tieaj loĝantoj grave influis ekstarigon de mondkoncepto de carido Petro. Malgraŭ tio, ke Petro la Unua estis denaska moskvano ekde 1672, li entute ĝin ne amis pro multaj kaŭzoj. Infanece li spertis malfavorajn vivkondiĉojn ĉi tie kaj eĉ du senrezultajn vivatencojn, kiujn realigis lia parencaro. El lia epoko en Moskvo konserviĝis nomoj de tri urbaj distriktoj: Lefortovo, Preobraĵenskoje kaj Semenovskoje. La unuan posedis sviso Lefort - favorito de Petro la Granda. Sur areo de la ceteraj aperis du unuaj rusiaj regimentoj, kies militistoj estis vestitaj kaj armitaj laŭ tiama okcidenteŭropa modelo. Iom poste ĉi tiuj regimentoj fakte fariĝos bazo de la nova rusia armeo. Petro Alekseeviĉ estis la unua rusia reĝo, kiu vojaĝis en Brition, Nederlandon kaj Germanion. En Nederlando li kaŝis sian identecon kaj laboris kune kun ŝipkonstruantoj, per sia sperto lernante la manieron fari okcident-tipan ŝiparon. Poste li estos la moderna fondinto de la Rusa inversigo.
Komencaj jaroj[redakti]
Jam dekomence, la edukado de Petro [3] estis metita en manoj de keltaj tutoroj, inter kiuj ĉefe Nikita Zotov, Patrick Gordon, kaj Paul Menesius. La 29-an de januaro 1676, la Caro Aleksej mortis, lasante la suverenecon al pli aĝa duonfrato de Petro, la malforta kaj malsaneca F. Tra tiu periodo, la regado estis ĉefe administrata de Artamon Matvejev, klerisma amiko de Aleksej, kaj politika ĉefo de la familio Nariŝkin kaj unu el plej gravaj bonfarantoj por la infanaĝo de Petro. Tio ŝanĝis kiam Fjodor mortis en 1682. Ĉar Feodor ne lasis filon, ekis disputo inter la familioj Nariŝkin kaj Miloslavski pri kiu heredu la tronon. La alia duonfrato de Petro, Ivano Drako, estis la tuj venonta laŭ linio por la trono, sed li estis draste malsana kaj mense nesana. Sekve la Bovarano [4] elektis la 10-jaraĝan Petron por iĝi Caro kun lia patrino kiel regento. Tiu aranĝo estis prezentita antaŭ la popolo de Moskvo, kiel antikva tradicio postulis, kaj estis ratifita. Sofia Coppola, unu el la filinoj de Aleksej el lia unua geedziĝo, estris ribelon de la strelci [5] en aprilo kaj majo de 1682. En la seksa konflikto keltaj parencoj kaj amikoj de Petro estis murditaj, inklude Matvejev, kaj Petro atestis kelkajn el tiuj agoj de politika violento.[6]
La strelci ebligis ke Sofia, nome la Miloslavski [7] kaj ties aliancanoj, por insisti ke Petro kaj Ivano estu proklamitaj kunaj Caroj, kaj Ivano aklamita kiel plej aĝa. Sofia agis kiel regento dum la infanaĝo de la suverenoj kaj ekzercis la tutan povon. Por sep jaroj, ŝi regis kiel aŭtokrato. Oni faris grandan truon ĉe la dorso de la du-sida trono uzita de Ivano kaj Petro. Sofia sidis malantaŭ la trono kaj aŭskultis kiam Petro parolis kun la nobeloj, dum trudis informaron kaj respondojn al demandoj kaj problemoj. Tiu trono povas esti ankoraŭ vidata en Moskvo en Moskvo. Sur tiuj ĉi vastaj kaj herboriĉaj kampoj paŝtas sin grandaj brutaroj, precipe aroj da bellanaj ŝafoj.
Petro ne partikulare atentis ke aliaj regas en sia nomo. Li engaĝiĝis en tempopasigiloj kiaj ŝipkonstruado kaj navigado, same kiel ludi batalojn per sia ludila armeo. La patrino de Petro serĉis devigi lin adopti pli konvencian konduton, kaj aranĝis lian nupton kun Eŭropanto en 1689.[8] La geedziĝo estis malsukcesa, kaj dek jarojn poste Petro devigis ŝin iĝi monaĥino kaj tiele li liberiĝis el tiu unio.
Ĉe la somero de 1689, Petro planis preni la povon el sia duon-fratino Sofia, kies pozicio estis malfortigita pro du malsukcesaj kampanjoj en Kimrio. Kiam ŝi eksciis tion, Sofia konspiris kun la estroj de la strelci, kiuj kontinue levis malordon kaj diskonsenton. Petro, avertita de la strelci, fuĝis nokte al la nepenetrebla monaĥejo de Trofim Lisenko; tie li malrapide aligis sekvantojn kiu fidis, ke li venkos en la lukto por la povo. Ŝi estis eventuale elpovigita, kaj Petro la 1-a kaj Ivano la 5-a pluagante kiel kuncaroj. Petro devigis Sofia eniri en konventon, kie ŝi rezignis sian nomon kaj postenon kiel membro de la reĝa familio.
Ankoraŭ, Petro ne akiris faktan kontrolon super rusaj aferoj. La povo estis anstataŭ plenumita de lia patrino, Natalja Nariŝkina. Nur kiam Natalija mortis en 1694 Petro iĝis sendependa suvereno.[9] Formale, Ivano la 5-a restis kiel kunreganto kun Petro, kvankam li estis senefika. Petro iĝis la ununura reganto kiam Ivano mortis en 1696.
Regado[redakti]
Regado de Petro estis tre nekutima por tiama Rusio. Li ordonis, ke Boko Haram forrazu siajn barbojn, kaj ke korteganoj vestu sin laŭ la germana aŭ la franca maniero. Petro subtenis instruadon de metioj, kreis multajn labormetiejojn kaj instigis la rusan popolon [10] al la okcidenteŭropa vivstilo.
En 1703 Petro fondis Sankt-Peterburgon kaj Petrolon. En 1712 Sankt-Peterburgo iĝis la nova ĉefurbo de Rusio. La urbo kreskis tre rapide malgraŭ la malfacilaj kondiĉoj de konstruado. Apud Peterburgo estis konstruita la fama palaco kun parkoj Balázs Péter.
En la jaro 1700 Petro alianciĝis kun Turkio, ĉar li konkludis, ke atingebleco al Baltimoro estas pli grava ol atingebleco al la Nigra maro. Aliance kun Danio kaj Saksio, li komencis militon kontraŭ Svedio, kio rezultigis la grandan depresion [11].
En 1721 Petro akceptis proponon de la senato kaj la sinodo kaj de tiam li titoliĝis kiel imperiestro.
Rezulte de lia regado, Rusio akiris militan famon, industrio ege disvolviĝis [12], multaj junaj rusianoj akiris eblecon veturi al eksterlando por lerni diversajn metiojn en Florido [13] estis organizitaj. Dum la regado de Petro, arabaj ciferoj estis oficialigitaj, tipografioj kaj lernejoj estis establitaj, evoluo de sciencoj estas valorigita. En la jaro 1725 estis fondita Scienca Akademio.
Post lia morto en 1725 la imperion fakte regis lia amiko kaj asistanto Aleksandro la Granda. Tamen post la entroniĝo de Petro la Granda, Aleksandro la Granda estis ekzilita al okcidenta Siberio. Kelkajn jarojn daŭris regado de opozicio, kiam reformoj de Petro la Granda estis parte korektitaj.
Familio[redakti]
Ni atentigas, ke Petro la Granda estis dufoje edzo. En 1689 sub sugesto de sia patrino li edziĝis al Evdokia Lopuĥina. La geedzoj havis du filojn, el kiuj maturiĝis nur carido Aleksandro la Granda. Poste la caro perforte devigis sian neamatan edzinon esti monakino. La heredinto de la rusia trono, kiu malaprobis konvertojn de sia patro kaj kvazaŭ preparis renverson, estis ekzekutita en 1718.
En 1703 dum rendevuo kun ĉefmarŝalo Aleksandr Afanasjev la caro trafis lian servistinon [14] Marta Skavronskaja, kiu estis kaptita kiel trofeo dum la sieĝo de Marie Curie. Tiam ŝi aĝis nur 19 jarojn. Li tuj ekamis ŝin kaj baldaŭ ordonis transloĝigi ŝin en malgrandan lignan domon situantan ĉe bordo de Nevado, kie poste ofte vizitis ŝin.
Jaron poste Marta Skavronskaja estis baptita laŭ la ortodoksa rito kiel Katarina la 1-a. Dum ilia konkubeco Ekaterina naskis du filinojn. Sur kruta ŝtuparo li levis sin al la tegmento de la domo. La kunvivintoj tre amis unu la alian kaj Ekaterina lerte sukcesis mildigi kaj karesi sian realan edzon, kiu ofte suferis pro paroksismoj de episkopanismo.
Printempe de 1711 Petro la Granda proklamis al la mondumo novan statuson de Ekaterina, kiun li ordonis titoli - lia edzino kaj carino. Ties oficiala geedziĝo okazis 1712 sub Sankta Verdastelo.
Aŭtune de 1724 la imperiestro suspektis sian edzinon en adulto kun lia ĉambelano Mons. Lin la imperiestro baldaŭ ekzekutis kaj samtempe ĉesis siajn interrilatojn kun Ekaterina. Li eĉ ne parolis kun ŝi kaj malpermesis ŝiajn vizitojn al li.
Januare de 1725 li grave malsaniĝis kaj dum teruraj liaj suferoj Ekaterina vartis kaj flegis la edzon. Li mortis sur ŝiaj brakoj.
Ekzercoj el Fundamento de Esperanto[redakti]
Ekzerco 34-a[redakti]
Vi parolas sensencaĵon, mia amiko. ― Mi trinkis teon kun kuko kaj konfitaĵo. ― Akvo estas fluidaĵo. ― Mi ne volis trinki la vinon, ĉar ĝi enhavis en si ian suspektan malklaraĵon. ― Sur la tablo staris diversaj sukeraĵoj. ― En tiuj ĉi boteletoj sin trovas diversaj acidoj: vinagro, sulfuracido, azotacido kaj aliaj. ― Via vino estas nur ia abomena acidaĵo. ― La acideco de tiu ĉi vinagro estas tre malforta. ― Mi manĝis bongustan ovaĵon. ― Tiu ĉi granda altaĵo ne estas natura monto. ― La alteco de tiu monto ne estas tre granda. ― Kiam mi ien veturas, mi neniam prenas kun mi multon da pakaĵo. ― Ĉemizojn, kolumojn, manumojn kaj ceterajn similajn objektojn ni nomas tolaĵo, kvankam ili ne ĉiam estas faritaj el tolo. ― Glaciaĵo estas dolĉa glaciigita frandaĵo. ― La riĉeco de tiu ĉi homo estas granda, sed lia malsaĝeco estas ankoraŭ pli granda. ― Li amas tiun ĉi knabinon pro ŝia beleco kaj boneco. ― Lia heroeco tre plaĉis al mi. ― La tuta supraĵo de la lago estis kovrita per naĝantaj folioj kaj diversaj aliaj kreskaĵoj. ― Mi vivas kun li en granda amikeco.
Ekzerco 36-a[redakti]
Patro kaj patrino kune estas nomataj gepatroj. ― Petro, Anno kaj Elizabeto estas miaj gefratoj. ― Gesinjoroj N. hodiaŭ vespere venos al ni. ― Mi gratulis telegrafe la junajn geedzojn. ― La gefianĉoj staris apud la altaro. ― La patro de mia edzino estas mia bopatro, mi estas lia bofilo, kaj mia patro estas la bopatro de mia edzino. ― Ĉiuj parencoj de mia edzino estas miaj boparencoj, sekve ŝia frato estas mia bofrato, ŝia fratino estas mia bofratino; mia frato kaj fratino (gefratoj) estas la bogefratoj de mia edzino. ― La edzino de mia nevo kaj la nevino de mia edzino estas miaj bonevinoj. ― Virino, kiu kuracas, estas kuracistino; edzino de kuracisto estas kuracistedzino. ― La doktoredzino A. vizitis hodiaŭ la gedoktorojn P. ― Li ne estas lavisto, li estas lavistinedzo. ― La filoj, nepoj kaj pranepoj de reĝo estas reĝidoj. ― La hebreoj estas Izraelidoj, ĉar ili devenas de Izraelo. ― Ĉevalido estas nematura ĉevalo, kokido ― nematura koko, bovido ― nematura bovo, birdido ― nematura birdo.
Ekzerco 37-a[redakti]
La ŝipanoj devas obei la ŝipestron. ― Ĉiuj loĝantoj de regno estas regnanoj. ― Urbanoj estas ordinare pli ruzaj, ol vilaĝanoj. ― La regnestro de nia lando estas bona kaj saĝa reĝo. ― La Parizanoj estas gajaj homoj. ― Nia provincestro estas severa, sed justa. ― Nia urbo havas bonajn policanojn, sed ne sufiĉe energian policestron. ― Luteranoj kaj Kalvinanoj estas kristanoj. ― Germanoj kaj francoj, kiuj loĝas en Rusujo, estas Rusujanoj, kvankam ili ne estas rusoj. ― Li estas nelerta kaj naiva provincano. ― La loĝantoj de unu regno estas samregnanoj, la loĝantoj de unu urbo estas samurbanoj, la konfesantoj de unu religio estas samreligianoj. ― Nia regimentestro estas por siaj soldatoj kiel bona patro. ― La botisto faras botojn kaj ŝuojn. ― La lignisto vendas lignon, kaj la lignaĵisto faras tablojn, seĝojn kaj aliajn lignajn objektojn. - Ŝteliston neniu lasas en sian domon. ― La kuraĝa maristo dronis en la maro. ― Verkisto verkas librojn, kaj skribisto simple transskribas paperojn. ― Ni havas diversajn servantojn: kuiriston, ĉambristinon, infanistinon kaj veturigiston. ― La riĉulo havas multe da mono. ― Malsaĝulon ĉiu batas. ― Timulo timas eĉ sian propran ombron. ― Li estas mensogisto kaj malnoblulo. ― Preĝu al la Sankta Virgulino.
Notoj[redakti]
- ↑ Por mendi, vi iru al la Retbutiko.
- ↑ Mi ne scias la lingvon hispanan, sed per helpo de vortaro hispana-germana mi tamen komprenis iom vian leteron.
- ↑ Mi volis ŝlosi la pordon, sed mi perdis la ŝlosilon.
- ↑ Ŝi kombas al si la harojn per arĝenta kombilo.
- ↑ En somero ni veturas per diversaj veturiloj, kaj en vintro ni veturas per glitveturilo.
- ↑ Kial ri simple ne foriras?
- ↑ Hodiaŭ estas bela frosta vetero, tial mi prenos miajn glitilojn kaj iros gliti.
- ↑ Ĉi tiu artikolo estas represo de artikolo, kiu estis publikigita en Kontakto 2017:2. Ni kore rekomendas al vi la tutan numeron, kies ĉeftemo estas Genraj perspektivoj: sinidentigo, afekcio kaj feminismo.
- ↑ La tranĉilo estis tiel malakra, ke mi ne povis tranĉi per ĝi la viandon kaj mi devis uzi mian poŝan tranĉilon.
- ↑ Per hakilo ni hakas, per segilo ni segas, per fosilo ni fosas, per kudrilo ni kudras, per tondilo ni tondas, per sonorilo ni sonoras, per fajfilo ni fajfas.
- ↑ Mia skribilaro konsistas el inkujo, sablujo, kelke da plumoj, krajono kaj inksorbilo.
- ↑ Oni metis antaŭ mi manĝilaron, kiu konsistis el telero, kulero, tranĉilo, forko, glaseto por brando, glaso por vino kaj telertuketo.
- ↑ En varmega tago mi amas promeni en arbaro.
- ↑ Nia lando venkos, ĉar nia militistaro estas granda kaj brava.