Santiago de Compostela

Santiago de Compostela hija l-belt kapitali tal-komunità awtonoma ta’ Galizja, fil-Majjistral ta’ Spanja, b’popolazzjoni ta’ 96,405 abitant.^[1] Il-belt oriġinat madwar is-santwarju ta’ San Ġakbu l-Kbir, li issa sar il-Katidral ta’ Santiago de Compostela, bħala d-destinazzjoni tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu, pellegrinaġġ Kattoliku ewlieni li ilu jsir mid-disa’ seklu.^[2] Fl-1985, iċ-Ċentru Storiku tal-belt ta’ Santiago de Compostela ġie ddeżinjat Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO. Il-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu nnifsu sar Sit ta’ Wirt Dinji separat fl-1993.^[3]

Il-belt għandha klima miti ħafna għal-latitudni tagħha u fix-xitwa tinżel xita qawwija ħafna minħabba l-prossimità relattiva tagħha għall-irjieħ prevalenti mis-sistemi ta’ pressjoni baxxa tal-Atlantiku.

Santiago ġejja mill-evoluzzjoni tal-Galizjan lokali tal-Latin Vulgari Sanctus Iacobus, jiġifieri “San Ġakbu”. Skont leġġenda, Compostela ġejja mil-Latin Campus Stellae (jiġifieri “għalqa tal-kewkba"); madankollu, fil-verità jidher li din il-frażi diffiċilment setgħet wasslet għall-kelma Compostela moderna skont l-evoluzzjoni normali mil-Latin għall-Galizjan Medjevali.

Teoriji oħra tal-etimoloġija jgħidu li t-tieni parti ta’ isem il-belt ġejja mil-Latin compositum, li bil-Latin Vulgari lokali kienet Composita Tella, li tfisser “post tad-dfin”, jew sempliċement mil-Latin compositella, li tfisser “komposta tajjeb ħafna” (b’referenza għall-belt). Hemm postijiet oħra fil-Galizja li għandhom din il-kelma bħala parti mit-toponimu tagħhom.

Il-katidral jinsab fuq naħa waħda tal-pjazza ewlenija taċ-ċentru storiku ta’ din il-belt li baqgħat ippreservata tant tajjeb tul is-sekli. Skont leġġenda Medjevali, il-katavru tal-appostlu Ġakbu l-Kbir ġie ttrasportati lejn Galizja għad-dfin fis-sena 813 u l-post tad-dfin instab minn ragħaj li segwa kewkba tiddi fis-sema sa dak il-post.^[4] Inizjalment, dak il-post tad-dfin ġie msejjaħ l-Għolja Libredon u t-topografija fiżika tal-post spiss kienet twassal biex l-irjieħ prevalenti mill-baħar ikeċċu s-sħab minn fuq l-għolja u r-ragħaj jibqa’ jagħraf il-post preċiż anke binhar.^[5] Ir-ragħaj irrapporta l-iskoperta tiegħu minnufih lill-Isqof Teodomiro ta’ Iria. L-isqof iddikjara li l-katavru kien dak tal-appostlu Ġakbu l-Kbir u immedjatament għarraf lir-Re Alfonsu II f’Oviedo.^[6] Sabiex San Ġakbu jingħata ġieħ, il-katidral inbena fuq il-post fejn jintqal li kien instab il-katavru tiegħu. Il-leġġenda, li kienet tinkludi bosta avvenimenti mirakulużi, ippermettiet lill-Kattoliċi jsaħħu l-appoġġ għall-belt tagħhom fit-Tramuntana ta’ Spanja waqt il-Kruċjati Kristjani kontra l-Musulmani, iżda wasslet ukoll għat-tkabbir u għall-iżvilupp tal-belt.^[7]

Fuq in-naħa tal-Punent tal-Praza do Obradoiro hemm il-binja eleganti tas-seklu 18 tal-Pazo de Raxoi (il-Palazz ta’ Raxoi), li issa tintuża bħala l-binja tal-muniċipju, u fuq il-lemin tal-katidral hemm l-Hostal dos Reis Católicos, li twaqqaf fl-1492 mill-Monarki Kattoliċi, Isabella ta’ Kastilja u Ferdinandu II t’Aragona, bħala ospizju tal-pellegrini (illum lukanda lussuża jew Parador). Il-faċċata tal-katidral li tagħti fuq il-Pjazza ta’ Obradoiro, tidher fuq il-muniti tar-ram ċ-ċenteżmi tal-ewro (€0.01, €0.02, u €0.05).^[8]

Santiago de Compostela hija wkoll belt universitarja u l-Università tal-belt ilha li ġiet stabbilita mill-bidu tas-seklu 16. Il-binja ċentrali tal-università tidher l-aħjar mill-alkova fil-park muniċpali l-kbir li jinsab fiċ-ċentru tal-belt.

Fiċ-ċentru storiku tal-belt hemm ħafna toroq dojoq iserrpu li huma mimlijin binjiet storiċi. Il-parti l-ġdida tal-belt mad-dawra kollha taċ-ċentru storiku għandha inqas karattru u hija pjuttost urbana.

Santiago de Compostela tieħu l-ħajja mhux ħażin wara nżul ix-xemx. Kemm fil-parti l-ġdida tal-belt (a zona nova bil-Galizjan, la zona nueva jew ensanche bl-Ispanjol) u fil-parti l-antika (a zona vella bil-Galizjan, la zona vieja jew zona monumental bl-Ispanjol), taħlita tajba ta’ residenti mhux wisq imdaħħlin fiż-żmien u studenti żgħażagħ iżommu l-belt ħajja sas-sigħat bikrin ta’ filgħodu speċjalment fi tmiem il-ġimgħa. Wieħed mill-ikbar parks tal-belt, Parque da Alameda, jinsab fil-parti l-ġdida ta’ Santiago de Compostela.

Il-belt issellef isimha wkoll lil wieħed mill-Ordnijiet militari ta’ Spanja: Santiago, Calatrava, Alcántara u Montesa.

Santiago de Compostela hija waħda mill-iktar ċentri ekonomiċi importanti tal-Galizja u hija wkoll is-sede ta’ organizzazzjonijiet bħall-Assoċjazzjoni għall-Kummerċ Ugwali u Ġust, Pangaea.

Skont il-klassifikazzjoni klimatika ta’ Köppen, Santiago de Compostela għandha klima oċeanika miti, bi sjuf normali sa sħan bi ftit xita, u bi xtiewi mhux kiefra imma b’ħafna xita. L-irjieħ prevalenti mill-Atlantiku flimkien mal-muntanji tal-madwar, iwasslu biex Santiago de Compostela jkollha wieħed mill-ogħla ammonti ta’ xita fi Spanja kollha, bħala medja: xi 1,550 millimetru fis-sena. Ix-xtiewi ma jkunux kiefra, minkejja l-belt tinsab pjuttost ’il ġewwa mill-baħar u f’altitudni ta’ 370 metru. Il-ġlata tifforma biss minn Diċembru sa Frar, b’medja ta’ 13-il jum biss fis-sena. Il-borra rari tinżel, b’massimu ta’ xi jumejn jew tlieta bħala medja fis-sena. It-temperatura qajla titla’ iktar minn 35 °C (95 °F).^[9]

Iż-żona fejn tinsab il-belt ta’ Santiago de Compostela kienet ċimiterju Ruman sar-raba’ seklu^[10] u kienet okkupata mill-Iżvevi sal-bidu tal-ħames seklu, meta insedjaw il-Galizja u l-Portugall matul il-waqgħa inizjali tal-Imperu Ruman. Iktar ’il quddiem, iż-żona ġiet attribwita lill-Isqof ta’ Iria Flavia (fis-sitt seklu), fil-partizzjoni magħrufa iktar bħala Parochiale Suevorum, li ġiet ordnata mir-Re Teodoru. Fil-585, l-insedjament ġie anness mal-kumplament tar-Renju tal-Iżvevi minn Leoviġildu bħala s-sitt provinċja tar-Renju tal-Viżigoti.

Wara li x’aktarx ġiet invaża mill-Għarab bejn is-sena 711 sas-sena 739, il-belt ġiet inkorporata fir-Renju tal-Asturji lejn is-sena 750.^[11] Xi mkien bejn is-sena 818 u s-sena 842, matul ir-renju ta’ Alfonsu II tal-Asturji^[12], l-isqof Teodoru ta’ Iria stqarr li sab il-katavru (jew il-fdalijiet tiegħu) li seta’ jiġi attribwit lil San Ġakbu l-Kbir. Din l-iskopertà ġiet aċċettata parzjalment għaliex Leo III^[13] u Karlu Manju—li miet fis-sena 814—kienu rrikonoxxew l-Asturji bħala renju u lil Alfonsu II bħala re, u kien irnexxielhom jistabbilixxu rabtiet politiċi u ekkleżjastiċi mill-qrib.^[14] Viċin il-post tal-iskopertà, ġew stabbiliti insedjament ġdid u ċentru ta’ pellegrinaġġ, skont kif iddokumenta l-awtur Uswardu fis-sena 865^[15], u li sas-seklu 10 ingħata l-isem ta’ Compostella.

Il-kult ta’ San Ġakbu ta’ Compostela kien wieħed minn ħafna li emerġew fit-Tramuntana tal-Peniżola Iberika matul is-sekli 10 u 11, peress li l-ħakkiema ta’ dawk iż-żminijiet kienu jħeġġu l-kulti tagħhom stess li kienu jkunu speċifiċi għar-reġjun, bħal ta’ Santa Eulalia f’Oviedo u Sant’Emiljanu f’Kastilja.^[16] Wara li ċ-ċentru tal-poter politiku tal-Asturji mexa minn Oviedo għal León fis-sena 910, il-belt saret iktar rilevanti politikament, u diversi rejiet tal-Galizja u ta’ León ġew akklamati mil-familji nobbli tal-Galizja u inkurunati u kkonsagrati mill-isqof lokali fil-katidral, fosthom Ordoño IV fis-sena 958^[17], Bermudo II fis-sena 982, u Alfonsu VII fl-1111, filwaqt li l-belt saret il-belt kapitali tar-Renju tal-Galizja. Iktar ’il quddiem, ir-rejiet tas-seklu 12 ġew midfuna wkoll fil-katidral, fosthom Fernando II u Alfonsu IX, l-aħħar Rejiet ta’ León u ta’ Galizja qabel ma ngħaqdu f’renju wieħed, jiġifieri r-Renju ta’ Kastilja.

Matul is-seklu 10 u fl-ewwel snin tas-seklu 11, il-Vikingi ppruvaw jassaltaw il-belt^[18]—fil-fatt il-Galizja fis-sagi Nordiċi hija magħrufa bħala Jackobsland jew Gallizaland—u l-isqof Sisenandu II, li nqatel f’battalja kontrihom fis-sena 968^[19], ordna l-kostruzzjoni ta’ fortizza bis-swar biex il-belt sagra tiġi protetta. Fis-sena 997, il-belt ġiet assaltata u parzjalment meqruda minn Ibn Abi Aamir (magħruf bħala al-Mansur), il-mexxej tal-Andalusija li kien akkumpanjat minn esponenti Kristjani għoljin, li kienu xxaħħmu biex jingħataw sehem mir-rikkezzi tal-belt.^[20] Madankollu, il-kmandant tal-Andalusija ma wera l-ebda interess fir-relikwi li allegatament huma ta’ San Ġakbu. Bħala tweġiba għal dawn l-isfidi, l-isqof Cresconio, f’nofs is-seklu 11, iffortifika l-belt kollha, u bena swar u torrijiet difensivi.

Skont xi awturi, sa nofs is-seklu 11, il-belt kienet diġà saret post ta’ pellegrinaġġ pan-Ewropew^[21], filwaqt li oħrajn isostnu li l-kult ta’ San Ġakbu, sas-sekli 11-12s, kien kult tal-Galizja biss, appoġġat mir-rejiet tal-Asturji u ta’ León biex jintogħġbu mal-Galizja.^[22] Fis-seklu ta’ wara, Santiago de Compostela saret santwarju Kattoliku ewlieni, wara biss dawk ta’ Ruma u ta’ Ġerusalemm. Fis-seklu 12, taħt l-isqof Diego Gelmírez, il-belt saret djoċesi moqdija minn arċisqof, u b’hekk attirat popolazzjoni kbira u multinazzjonali. Taħt it-tmexxija ta’ dan il-prelat, iċ-ċittadini rribellaw, immexxija mill-kunsill lokali, u taw bidu għal tradizzjoni lajka ta’ konfrontazzjoni maċ-ċittadini—li ssieltu għall-awtogovernanza—kontra l-isqof lokali, il-mexxejja lajċi u ġurisdizzjonali tal-belt u tat-territorju fewdali semiindependenti tat-Terra de Santiago (“l-art ta’ San Ġakbu”). Il-qofol f’din il-konfrontazzjoni ntlaħaq fis-seklu 14, meta l-prelat il-ġdid, il-Franċiż Bérenger de Landore, ordni l-iġġustizzjar tal-kunsilliera tal-belt fil-kastell tiegħu ta’ A Rocha Forte, wara li kien stedinhom għal taħditiet.

Santiago de Compostela nħakmet mill-Franċiżi fil-Gwerer ta’ Napuljun u nsterqulha ħafna mir-rikkezzi tagħha; b’riżultat ta’ dan, il-fdalijiet li kienu ġew attribwiti lill-appostlu ntilfu għal kważi seklu, u baqgħu moħbija fil-kripta tal-katidral.

Fl-iskavi li twettqu fil-katidral matul is-sekli 19 u 20, ġiet skoperta cella memoriae jew martyrium Rumana, u madwarha fi żmien ir-Rumani u l-Iżvevi kien hemm ċimiterju żgħir li mbagħad ġie abbandunat. Din il-martyrium, li hija evidenza tal-eżistenza ta’ post Kristjan sagru antik, xi kultant ġiet attribwita lil Prixiljanu, għalkemm mingħajr provi ulterjuri.^[23]

Prattikament, fil-belt ta’ Santiago de Compostela hemm żewġ Siti ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO: iċ-Ċentru Storiku tal-belt li ġie ddeżinjat fl-1985 u r-rotot tal-Pellegrinaġġ ta’ San Ġakbu fi Spanja li fl-1993 iddaħħlu fil-lista tal-UNESCO u fl-2015 ġew inklużi rotot oħra fl-istess sit.

L-UNESCO rrikonoxxiet il-valur universali straordinarju taċ-ċentru storiku ta’ Santiago de Compostela abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla li huma: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; il-kriterju (ii) “Wirja ta’ skambju importanti ta’ valuri umani, tul perjodu ta’ żmien jew fi ħdan żona kulturali fid-dinja, dwar l-iżviluppi fl-arkitettura jew it-teknoloġija, l-arti monumentali, l-ippjanar tal-bliet jew id-disinn tal-pajsaġġ”; u l-kriterju (vi) “Assoċjazzjoni diretta jew tanġibbli ma’ avvenimenti jew ma’ tradizzjonijiet ħajjin, ma’ ideat jew ma’ twemmin, jew ma’ xogħlijiet artistiċi jew letterarji ta’ valur universali straordinarju”.

1. ^ Ir-reġistru muniċipali ta’ Spanja tal-2018. L-Istitut Nazzjonali tal-Istatistika.
2. ^ Encyclopaedia Britannica; Or A Dictionary of Arts, Sciences, and Miscellaneous Literature. Archibald Constable. 1823. p. 500.
3. ^ "Santiago de Compostela (Old Town)" (bl-Ingliż). Parametru mhux magħruf |opra= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); |isem= nieqes |isem= (għajnuna)
4. ^ Marilyn Stokstad,Santiago de Compostela in the Age of the Great Pilgrimages.(Norman: University of Oklahoma Press, 1978), 7.
5. ^ "THE WAY | Fundación Arousa. Foundation Arousa. Año Santo Compostelano. Año Jacobeo. Xacobeo 2021. The Route of the sea of Arousa and river Ulla" (bl-Ispanjol). Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna)
6. ^ Stokstad, Santiago de Compostela, 8.
7. ^ Stokstad, Santiago de Compostela, 6.
8. ^ "Spain" (bl-Ingliż). 2015-06-25. Parametru mhux magħruf |opra= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); |isem= nieqes |isem= (għajnuna)
9. ^ "Santiago de Compostela Aeropuerto: Santiago de Compostela Aeropuerto - State Meteorological Agency - AEMET - Spanish Government" (bl-Ingliż). Parametru mhux magħruf |opra= injorat (għajnuna); Parametru mhux magħruf |aċċess= injorat (forsi ridt tuża |data-aċċess= minflok) (għajnuna); |isem= nieqes |isem= (għajnuna)
10. ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. pp. 57–59. ISBN 978-0-19-822581-2.
11. ^ Atlas of Medieval History Colin Mc Evedy ( Penguin Books) [ 1961]. pp. 46.
12. ^ Almanach de Gotha. Getty Research Institute. Gotha : J. Perthes. 1764. pp. 28–29. OCLC 600124268.
13. ^ Gallichan, Catherine Gasquoine (1912). The story of Santiago de Compostela;. Robarts – University of Toronto. London, Dent. pp. 24-25.
14. ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 232. ISBN 0-312-22464-8.
15. ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. p. 56. ISBN 978-0-19-822581-2.
16. ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 238. ISBN 0-312-22464-8.
17. ^ Portela Silva, Ermelindo (2001). García II de Galicia, el rey y el reino (1065–1090). Burgos: La Olmeda. p. 165. ISBN 84-89915-16-4.
18. ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult : the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford: Clarendon Press. p. 23. ISBN 978-0-19-822581-2.
19. ^ Morales Romero, Eduardo (1997). Os viquingos en Galicia. Santiago de Compostela: USC. p. 125. ISBN 84-8121-661-5.
20. ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 199. ISBN 0-312-22464-8.
21. ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult : the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. p. 53. ISBN 978-0-19-822581-2.
22. ^ Collins, Roger (1983). Early Medieval Spain. New York: St. Martin's Press. p. 238. ISBN 0-312-22464-8.
23. ^ Fletcher, R. A. (1984). Saint James's catapult: the life and times of Diego Gelmírez of Santiago de Compostela. Oxford [Oxfordshire]: Clarendon Press. pp. 59–60. ISBN 978-0-19-822581-2.