Хадмал
Монгол үсгээр
буриад кирилл.	hалхин
монгол кирилл.	салхи
халимаг кирилл.	салькн

Салхи гэдэг нь ерөнхийдөө агаарын урсгал юм.

Салхи нь дэлхийн агаар мандал дахь агаарын хөдөлгөөн юм. Нарны нөлөөгөөр дэлхийн гадаргуугийн жигд бус халалтын улмаас үүсдэг.

Нар дэлхийн гадаргыг жигд халаадаггүй. Экватор нарны шууд тусгалыг илүү их авдаг тул туйлуудаас илүү дулаан байх хандлагатай байдаг. Энэ температурын зөрүү нь агаарын даралтын хэлбэлзлийг үүсгэдэг.

Агаар халах үед нягт нь багасч, ихэсдэг. Эсрэгээр, сэрүүн агаар нь илүү нягтралтай, доошилдог. Салхи агаарын өндөр даралттай газраас нам даралтын бүс рүү шилжих хөдөлгөөн юм. Хоёр бүсийн даралтын зөрүү их байх тусам салхи хүчтэй болно.

Дэлхий тэнхлэгээ тойрон эргэх үед Кориолисын хүч үүсдэг. Энэ нөлөө нь өндөр даралтаас бага даралт руу шууд урсахаас илүү салхины муруйлт үүсгэдэг. Бөмбөрцгийн хойд хагаст салхи баруун тийш муруйдаг бол өмнөд хагаст зүүн тийшээ муруйдаг. Энэ хазайлт нь дэлхийн эргэлтийн үр дүн юм. Дэлхийн эргэлтээс болж үүсдэг даялгагч хүчийг королисийн хүч гэх ба ямагт даралтын градиентийн хүчний эсрэг чиглэж байдаг. Үүнээс болж дэлхийн бөмбөрцгийн хойд хагасд салхины чиглэл баруун гар тийш, өмнөд хагасд зүүн гар тийшээ хазайна.

Уул, хөндий, ой мод, зэрэг гадаргуугийн онцлог нь салхины урсгалд нөлөөлдөг үрэлтийг үүсгэдэг. Үрэлт нь дэлхийн гадаргуугийн ойролцоох салхины хөдөлгөөнийг удаашруулж, чиглэл, хурдыг өөрчлөхөд хүргэдэг. Үрэлт багатай агаар мандалд өндөр байх тусам салхи илүү хурдан бөгөөд жигд урсдаг.

• Эрүүл салхи - цэвэр сайхан агаар
• Ширүүн салхи - хүчтэй салхи
• Цагаан салхи - тогтуун зөөлөн салхи
• Улаан salhi - шороон манан татуулсан салхи
• Хар салхи - маш хүчтэй, хөнөөлтэй салхи
• Хуй салхи - цочмог шороо босгосон эрчтэй салхи
• Жихүүн салхи - их хүйтэн биш мөртлөө жиндүү салхи
• Халуун салхи - бүгнэм бүгчим салхи
• Хүйтэн салхи - жихүүцүүлэх жин ихтэй салхи
• Урин салхи, урьхан салхи - зөөлөн тааламжтай салхи

Салхи нь олон төрөлтэй бөгөөд түүнийг үүсгэж байгаа шалтгаанаар нь еренхий орчил урсгалын салхи буюу тогтмол салхи ба орон нутгийн салхи 2 ангилна.

Дэлхийн бөмбөрцег дээрх даралтын орны хуваарилалтаас хамаарч үүсдэг салхийг тогтмол салхи гэдэг бөгөөд үүнд пассат салхи, муссон, баруун зүгийн салхи, зүүн зүгийн салхи үүсдэг.

Дулаан орны их даралтын бүслүүрээс бага даралт бүхий экваторын хоёр талаас салхилж байгаа салхи бол пассат салхи юм. Кориолисийн хүчний нөлөөгөөр пассат салхи хойд хагасад зүүн хойд зүгийн, өмнөд хагасад зүүн емне зүгээс салхилж байдаг. Экваторын хоёр талаас салхилж буй пассат экватор орчимд ирзэд халж дээш өргөгдөж тодорхой хэмжээний өндөрт хүрээд хоёр тийш тропик орчмын өргөрөгрүү салхилдаг. Энэ салхийг эсрэг пассат салхи гэнэ.

Дулаан орны их даралттай бүслүүрээс бага даралттай сэрүүн өргөрөгрүү салхилж буй салхи юм. Мен кориолисын хүчний улмаас чиглэл нь өөрчлөгдөж хойд хагасад баруун өмнө зүгийн, өмнөд хагасад баруун хойд зугийнх болно. Энэ нь үндсэндээ баруун зүгийнх болж байгаа учраас ингэж нэрлэдэг. Еренхийдее 300-600 өргөрөг хооронд үүсдэг.

Хойд ба өмнөд туйлын их даралт бүхий бүсээс бага даралттай сэрүүн бүслүүрлүү чиглэн салхилж буй салхи юм. Кориолисийн хүчний улмаас хойд хагасад зуун хойд зугийн, өмнөд хагасад зуун өмнө зүгийн чиглэлтэй байдаг тул мөн тэгж нэрлэжээ.

Улирал гэсэн араб уг. Хуурай газар болон далай тэнгисийн усны харилцан адилгүй халж хөрдгөөс шалтгаалан улирлаар чиглэлээ өөрчилж байдаг салхийг хэлнэ. Тропикийн муссон, сэрүүн өргөргийн муссон, туйл орчмын муссон гэж ангилна.

Дэлхийн хойд ба өмнөд хагасын улирлын ялгаа, даралтын зорүүнээс бол экватор давж салхилж буй салхийг тропикийн муссон гэдэг . Сэрүүн өргөргийн муссон бол ус хуурай газрын харилцан адилгуй халж хордгоос үүдэн үүсэх салхийг сэрүүн өргөргийн муссон гэнэ. Харин туйл орчмын ус хуурай газрын хооронд үүсэх улирлаар чиглэлээ өөрчлөн үүсдэг салхийг туйл орчмын муссон гэнэ. Энэ муссоны илрэл нь төдий л хүчтэй биш. Учир нь туйл орчимд хуурай газар ба далайд температурын ялгаа бага билээ.

Тухайн газрын онцлог байдлаас болж үүсдэг агаарын урсгалыг орон нутгийн салхи гэдэг. Гарал үүсэл нь янз бүр. Зарим нь агаарын орчил урсгалаас үл хамаарч зөвхөн орон нутгийн циркуляци байдалтай үүснэ.

Томоохон нуур, гол, тэнгисийн эрэг дээр ажиглагддаг, өдөр шөнөөр чиглэлээ сольдог. Үүсэх нөхцөл нь: муссон салхитай адил хуурай газар ба усны харилцан адилгүй халж хөрөх байдлаас үүдсэн агаарын даралтын өөрчлөлт боловч хэмжээ, масштабын хувьд бага.

• Өдрийн бриз: Өдөр болж хуурай газар халж эхлэхэд тэнд агаарын даралт багасна. Харин усан гадарга дээрх агаар халж амжаагүй байх тул агаарын даралт тэнд их байж салхины зүг уснаас эрэг рүү чиглэнэ.
• Шөнийн бриз: Шөнө болоход эрэг нь амархан хөрч даралт ихсэн хөрж амжаагүй байгаа усны зүг салхи үлээнэ.

Уулнаас хөндий рүү үлээх дулаан, хуурай салхи. Үүсэх үед агаарын температур маш хурдан хугацаанд нэмэгдэн, харьцангуй чийг буурна. Үргэлжлэх хугацаа нь хэдэн цагаас хэдэн хоног хүрдэг.

• Агаарын ерөнхий орчил урсгал өндөр уул нурууг давж буй аль ч газар үүснэ. Альп, Кавказ, Байцат уул
• Уулын хажуугийн ялгаанаас болж үүсэх нь уулзүйн тунадастай адилхан

Уулархаг газар хоногийн үелэг байдалтай үүсдэг салхи. Үүсэх нөхцөл нь эргийн бризтэй адилхан.

Хөнгөн бриз: Дулаан, нарлаг өдөр хөндийн ёроол их хална. Халсан агаар дээш өгсөж өдөртөө хөндийгөөсөө уулын хажуу руу үлээнэ.

Уулын бриз: Шөнө нь уулнаасаа доош хүйтэн агаар бууж ирнэ.

Уулархаг газраас дулаан тэнгисийн зүг үлээдэг, хүч ихтэй, хүйтэн салхи.

Хар Тэнгис, Адриатын эрэг орчим их тохиолддог. Байгал нуурын орчим ийм салхийг сарма гэдэг.

Тухайн газрын онцлог байдлаас болж үүсдэг агаарын урсгалыг орон нутгийн салхи гэдэг. Гарал үүсэл нь янз бүр. Зарим нь агаарын орчил урсгалаас үл хамаарч зөвхөн орон нутгийн циркуляци байдалтай үүснэ.

• Дулаан ба хүйтэн агаарын харилцан үйлчлэлээс болж үүсдэг агаарын томоохон хуйлраа нь циклон ба эсрэгциклон (анти-циклон) юм.

• Сэрүүн өргөрөг буюу Арктик ба Антарктидийн фронт дать температурын ялгаанаас үүдэн баруун зүгийн салхинаас гадна циклон ба антициклонлог циркуляци элбэг тохиолддог.
• 1000 км т 10-15С -р өөрчлөгдөнө
• Экваторын зүгээс Гольфстрим, Куросио зэргийн урсгалууд ба туйлын зүгээс Лабрадорын, Ойясио урсгалууд их нөлөөлнө.

• Тропикийн циклон сэрүүн өргөрөгийн циклоноос хэмжээгээр бага (хөндлөн огтлол нь хааяа 1000км хүрдэг), даралтын градиент ихтэй учир салхины хурд өндөр (100м/с хүртэл), хүчтэй аянга цахилгаан, аадар бороо дагуулдаг.

• Торнадо дунджаар 150-600 метр диаметртай, 45 км/цаг-ийн хурдтайгаар шилжин нүүх боловч хэмжээ ба хурд нь дунджаасаа хэд дахин хурдан байх нь бий. Зарим торнадод агаарын даралт гадна талаасаа 10% -иар бага, голд нь агаарын өгсөх урсгал үүсах мушгирсан хуйлраа болж цааш хөгжинө
• Хүчтэй торнадод агаарын даралтын градиент маш их байх ба салхины хурд дээд зэрэгтээ хурч 480 км/цаг болдог. АНУ-д л гэхэд жилд 750 орчим торнадо үүсэх ба сар болгон тохиолдоно. IV сараас VI сар хүртэл торнадо хамгийн их үүсдэг үе нь бөгөөд XII-I сард хамгийн бага байдаг. Торнадогийн үед хүчтэй салхи үүсэн аадар бороо орох ба заримдаа ч дагуулна. Торнадогийн эрч хучийг шууд хэмжиж болдоггуй, F шатлалыг хэрэглэнэ

шатлал	салхины хурд (км/ц)
F0	<116
F1	116-180
F2	181-253
F3	254-332
F4	333-419
F5	419+

• Антициклонд агаарын хөдөлгөөн циклоноос эсрэг байх тул Кориолисийн хүчний улмаас тэдгээр нь хойд хагасад зүүн тийшлэх тутам урагшаа буюу экваторын зүг, өмнөд хагасад хойшоо шилжинэ.
• Халж буй агаарын чийгийн багтаамж ихсэж агаар чийгээр ханах байдлаасаа улам бур холдон хуурайшдаг. Иймд антициклонд үүл үүсах нөхцөл үгүй болж, тэнгэр цэлмэг, хур тунадасгүй, тогтуун цаг агаар бүрэлдэн тогтдог. Антициклоны төвд салхигүй, захаар нь зөөлөн салхитай, агаарын тунадас байхгүй боловч шүүдэр, цан үүснэ. Хэрэв зуны улиралд антициклон үүсч удаан хугацаанд тогтвол ган болдог.

Байршлаасаа хамааран циклонууд атмосферийн бага даралт, далайн гадаргуугийн температур болон Кориолисын хүч зэрэг хүчин зүйлсээр далайн дулаан усан дээгүүр үүсдэг.

• Антициклоны төвд агаарын даралт их тул агаар нягтарч доошлон уруудах хадөлгөөнд орно. Уруудаж буй учир агаар адиабатаар халж улмаар агаарын доод хэсгээр температурын инверс үүснэ.