Светило (книга)

Светило (или Разјаснувач; латински: Elucidarium или Elucidarius) - теолошки трактат на Хонориј Августодунски (Honorius Augustodunensis) од XI век. Ова дело било исклучително популарно во католичката Европа во текот на неколку века.^[1] Во прологот, авторот го споредува своето дело со градба која е изградена „на каменот Христов“ и која се потпира на четири столба: на авторитетот на пророците, на доблестите на апостолите, на мудроста на толкувачите и на размислувањата на магистрите. Според неговите зборови, основната намена на „Светилото“ е да го подели богатството со другите, и тоа не само со современиците, туку и со идните генерации. Во таа смисла, тој го изразува стравот дека ќе предизвика завист кај другите.^[2]

„Светило“ се состои од три книги:^[3]

• Првата книга на „Светило“ се вика De divinis rebus и во неа, форма на прашања и одговори, е изложена светата историја, т.е. се раскажува за Господ, за создавањето на светот, за ангелите и демоните, за создавањето и падот на првиот човек, за отелотворувањето на Бога, за животот на Исус Христос, за неговата жртва, за Христовото мистично тело и евхаристијата. На крајот на првата книга, Хонориј го излага своето размислување за лошите свештеници.
• Втората книга, со наслов De rebus ecclesiasticis, е посветена во целост на човековиот живот од раѓањето до смртта. Во неа е изложено учењето за злото, гревот, провидението, предодреденоста, крштевањето, бракот, разните типови луѓе и нивните перспективи за спас на душата итн. Исто така, во оваа книга, Хонориј дава анализа на односот меѓу човекот и Господ и ги искажува своите размислувања за ангелите-чувари, за демоните, за смртта и за погребот.
• Третата книга е наречена De futira vita и во неа се зборува за аспектите на животот по смртта: рајот, чистилиштето и пеколот, за судбината на душите на божјите избраници и на отфрлените, за крајот на светот (Судниот ден), а книгата завршува со опис на вечното блаженство на избраниците.

Основната идеја во „Светило“ е мислата за грешноста на човечкиот род поради што поголемиот дел од него го очекува вечна пропаст. Во тој поглед, Хонориј се сложува со учењето на Августин за предодреденоста (божјата предестинација) кое тој многу го поедноставува и извлекува фатални заклучоци. Така, според толкувањето на Хонориј, предодреденоста е божја волја, изразена уште пред создавањето на светот, така што оние кои се предодредени да влезат во царството божје не можат да пропаднат и ќе бидат спасени. Истото се однесува и за оние кои ги офрлил Бог, т.е. „злобните“ се предодредени да пропаднат. Според Хонориј, предодреденоста нема поединечен карактер, туку таа е класна - „избраните“ се од редот на определени општествени слоеви. Така, по размислувањето за праведните свештеници, кои ги нарекува „светлината на светот“, „солта на земјата“ и „прозори во домот божји“, Хонориј преминува на световните ситуации. Притоа, тој ги осудува витезите кои се воини и живеат од грабеж; за трговците има мала надеж, зашто својот имот го стекнуваат на нечесен начин, поради што го очекува пеколот; исто така, и сите занаетчии ќе пропаднат, зашто тие се служат со измами; жонглерите ги нарекува слуги на Сатаната; а истата судбина им ја предвидува на оние кои се каат јавно, зашто со тоа го лутат бога. Од друга страна, безумните, кои се слични на децата, ќе бидат спасени; поголемиот дел од земјоделците ќе бидат спасени зашто живеат едноставно и со својата пот го хранат народот божји; а децата до тригодишна возраст, кои сè уште не умеат да зборуваат, ќе бидат спасени, ако се крстени. Според мрачните предвидувања на Хонориј, само мал број луѓе ќе бидат спасени.^[4]

Според толкувањето на Хонориј, иако во Библијата пишува дека Христос умрел за грешните и дека ја примил смртта „за сите“, тоа треба да се сфати така што тој умрел само за избраните кои во тоа време сè уште биле грешни, а зборовите „за сите“ значат дека тој умрел само за одбраните меѓу сите народи. Според тоа, Христовата милост се однесува само на праведните, а неправедните ќе бидат осудени. Оттука, никој не може да се спаси освен избраните „зашто сè оди во прилог на нив, дури и нивните гревови“. На прашањето, ако само предодредените ќе бидат спасени, тогаш зошто се создадени останатите луѓе, учителот одговара: Отфрлените се создадени заради избраните, за тие да ги усовршуваат своите доблести и да се поправаат од пороците, во споредба со отфрлените да изгледаат уште пославни и уште повеќе да се радуваат на својот спас. Дури ако Господ дозволува некои деца да умрат дури и пред да бидат крстени, тоа го прави заради избраните кои треба да знаат дека ми се помили на Господ отколку оние кои се невино осудени.^[5]

Зборувајќи за божјето сезнаење, Хонориј пишува дека Господ ги гледа целото минато, сегашност и иднина и дека тој предвидел сè уште пред да го создаде светот - имињата на ангелите и на луѓето, нивниот карактер, желби, зборови, постапки и мисли. Како што во умот на градителот постои сликата за градбата што ќе ја направи, така во божјата предодреденост се наоѓа сè. Ништо не се случува надвор од божјиот план и не постои никаква случајност.^[6] На пример, господ ги создал животните предвидувајќи дека ќе му бидат потребни на човекот; мувите и комарците ги создал за да го лечат од гордоста така што ќе го касаат; мравите и пајаците ги создал за да му дадат пример со својата работливост.^[7]

Според Хонориј, лесно може да се препознаат добрите и лошите луѓе: оние кои имаат чиста совест имаат радосен изглед, лесен чекор, сладок говор и сјај во очите; наспроти нив, под товарот на гревот, злобните имаат тежок чекор, зборовите и делата им се несигурни, смеата им е неубедлива, а зборовите им се непријатни и нечисти. Меѓутоа, на друго место во трактатот, Хонориј искажува спротивни мисли, велејќи дека „денес, добрите и злобните се измешани и многу злобни изгледаат како добри и многу добри ги сметаат за зли“ така што дури на Судниот ден ангелите ќе ги разделат добрите и лошите. Во согласност со своите идеи за предодреденоста, Хонориј го смета ѓаволот за „вреден ковач на овој свет“, кој со своето мачење ги казнува отфрлените. На земјата, како инструменти за одделување на праведните од отфрлените служат богатството и власта. Од една страна, богатството им се дава на отфрлените „поради избраните“, кои ги презираат привремените вредности. Со помош на богатството, отфрлените им прават зло на праведниците и така ги упатуваат на патот на вистината. Од друга страна, праведниците ги користат богатството и власта за да прават добри дела и за уште повеќе да ги ценат небесните вредности. Според Хонориј, секоја власт произлегува само од Бога и тоа се однесува како за власта на злобните така и за власта на добрите.^[8]

Според Хонориј, човекот е создаден од духовна и од телесна супстанција, а во врска со тоа, тој ја разгледува темата за микрокосмосот или малиот свет (microcosmus, id est minor mundus). Материјалната супстанција на човекот се состои од четири елементи: телото е направена од земја, крвта од вода, здивот од воздух, а топлината од оган. Човековата глава е тркалезна како небесниот свод, парот човечки очи одговара на парот на ѕвездите, а седумте отвори во главата се седумте небесни хармонии. Градите кои страдаат од кашлица се слични на воздухот кого го потресуваат громовите и ветровите; стомакот ги прима сите течности како што морето ги прима сите текови; нозете ја држат тежината на телото, слично на земјата; човечкиот поглед е направен од небесниот оган, слухот е од повисоките слоеви на воздухот, мирисот е од неговите пониски слоеви, вкусот од водата, а допирот од земјата. Коските се тврди како каменот, ноктите како дрвото, косата ја има убавината на тревата, чувствата се како животните. Иако поимот на микрокосмосот не потекнува од Хонориј, сепак кај него се забележува одредена оригиналност, хомогеност и прегледност. Притоа, човечкото тело Хонориј го споредува со телото на црквата и на тој начин, вселената, човекот и црквата се создадени по истата шема, ги содржат истите елементи и го претставуваат божјото единство. Самото име на човекот (Адам) е поврзано за четирите страни на светот, т.е. се состои од првите букви на грчките зборови за страните на светот („анатоле“, „дисис“, „арктос“ и „месембрија“).^[9]

На прашањето, колку траело создавањето на светот и колку долго Сатаната бил на небото пред да биде прогонет, учителот одговара дека тоа траело неполн час; во третиот час, Адам им ги дал имињата на животните; во шестиот час била создадена жената, Адам и Ева живееле во рајот седум часа, т.е. биле избркани во деветтиот час. Применувајќи ја средновековната симболика на броевите, Хонориј дава одговори и на бројни други прашања: зошто Христос се родил на полноќ; зошто не се родил пред потопот или веднаш по потопот; зошто се наоѓал во утробата на Богородица девет месеци; зошто не ја искажувал својата света моќ пред триесеттата година; колку часа бил мртов по распнувањето; зошто лежел во гробот во текот на две ноќи а ниеден ден; зошто не воскреснал веднаш по смртта, во кое време слегол во пеколот; зошто не го одложил своето доаѓање до крајот на светот итн.^[10]

Во делот каде го објаснува Страшниот суд, Хонориј вели дека Антихристот ќе владее со светот 3,5 години при што ќе го потчини човечкиот род на четири начини: угледните ќе ги поткупи така што ќе им даде неброено богатство, обичниот народ ќе го потчини со помош на заплашување и невидена суровост, свештенството ќе го привлече со невидена мудрост и говорништво зашто ќе ги поседува сите знаења, а калуѓерите ќе ги излаже со разни претскажувања и симболи (ќе ги оживее мртвите и ќе ги натера да сведочат за него, ќе нареди огнот да се спушти од небото, итн.).^[11]

За време на воскреснувањето на мртвите пред Страшниот суд, воопшто не е сигурно дека телата ќе го попримат својот поранешен лик: како што грнчарот кој го скршил садот и од истата глина прави нов сад при што може да го промени обликот на рачката, така и Господ може од поранешниот метаријал да направи ново тело без старите недостатоци. На Страшниот суд, грешниците ќе ги влечат надолу нивните гревови, а праведниците ќе бидат издвоени како зрната од плевата, а ангелите и светците ќе се радуваат кога ќе ги гледаат праведните.^[12] Тогаш, целиот свет ќе се промени - наместо поранешниот свет ќе се појави нов, без неволји и несреќи, земјата ќе биде вечно плодна, сонцето ќе свети со необична сила, а луѓето ќе бидат убави како библискиот лик Авесалом, силни како Самсон, а со здравјето ќе го надминат Мојсеј.^[13]

Во книгата, Хонориј ја објаснува и идејата за црквата како мистично единство на христијаните. Како што телото ѝ се покорува на главата, така и црквата му е покорна на Христос благодарејќи на тајната на преображението на неговото тело. Како што главата управува со другите делови на телото, така Господ управува со сите избрани. Тој го набљудува човечкото општество во светата синхронија која ги опфаќа сите историски епохи од старозаветното време до крајот на светот. Притоа, по аналогија на телото, според него, пророците и апостолите се очите, послушните членови на црквата се ушите и носот, кривоверците се секретот на носот, лекарите се коските, толкувачите на Светото писмо се забите, заштитниците на црквата се рацете, земјоделците кои ја хранат црквата се нозете, а грешниците се изметот.^[14]

Во третата книга на „Светило“ детаљно е прикажана судбината на отфрлените души: Штом умрат злобните луѓе, демоните со страшен изглед бучно доаѓаат по душата и ја стават на неподносливи маки, ја откинуваат од телото и ја влечат во пеколот. Според Хонориј, постојат два пекола - горен и долен. Горниот пекол, всушност, е овоземниот свет кој е исполнет со маки, возбуда, студ, глад, жед и разни телесни и душевни страдања. Долниот пекол се наоѓа под земјата и во него има девет видови измачувања за грешните души: таму гори вечен оган и владее неиздржлив студ; пеколот врие од црви со страшен изглед, змии и змејови кои живеат во огнот; четвртата мака е неподносливата смрдеа; петтата мака се камшиците на демоните; шестата мака е мракот кој се чувствува; седмата мака е срамот поради гревовите за кои дознале сите и кои не можат да се скријат; осмата мака е страшниот изглед на змејовите и демоните и страшните крици на жртвите и на џелатите; најпосле, деветтата мака се огнените окови со кои се врзани екстремитетите на грешниците. Луѓето кои за време на животот биле заглавени во алчност ќе горат во пеколниот оган; оние кои биле слуги на студенилото на злото ќе се мачат во пеколниот студ; слугите на зависта и омразата ги очекуваат пеколните црви и змии; оние кои уживале во смрдеата на раскошот ги очекува пеколната смрдеа; оние што ги отфрлиле заслужените казни на земјата ќе бидат камшикувани во пеколот; оние кои ја отфрлиле светлината Христова ќе бидат фрлени во пеколниот мрак; оние кои не се срамеле од своите гревови на земјата, во пеколот ќе бидат изложени на општиот срам; оние кои на земјата немале слух за доброто, таму ќе гледаат и слушаат само страшни работи; оние кои биле робови на различни пороци во пеколот ќе бидта оковани со огнените синџири. Во пеколот, грешниците ќе висат со главите надолу, ќе стојат завртени со грбовите еден кон друг, телата ќе им бидат растргнати итн. Опишувајќи ги пеколните маки, Хонориј не се придржува до традиционалното учење за седумте смртни гревови, туку дава порасчленет опис на гревовите: завист, гордост, лукавост, неверништво, лакомост, алкохолизам, уживање во раскош, убиство, суровост, крадење, разбојништво, нечистотија, алчност, прељуба, блуд, лажење, кривоклетство, богохулие, злосторство итн. Вака детаљни одлики на пеколните маки не се среќава во раната теолошка литература, туку Хонориј е првиот кој дал систематизирана и целосна слика на пеколот. Бидејќи во делата на неговите претходници не се среќаваат вакви описи на пеколот, истражувачите сметаат дека Хонориј бил инспириран од скулптурите и фреските во црквата во Везел.^[15]

Според Хонориј, оние кои ќе се најдат во рајот ќе ги набљудуваат страдањата на оние во пеколот, со цел избраните уште повеќе да се радуваат. Исто така, за време на Страшниот суд, отфрлените ќе ги гледаат блажените во нивната слава „за уште повеќе да тагуваат поради тоа што го презреле своето спасение“. На прашањето на ученикот, дали чесните нема да бидат нажалени кога ќе гледаат како се мачат грешниците, учителот одговара: не, дури и таткото да го гледа својот син или мајката својата ќерка, не само што нема да тагуваат, туку за нив тоа ќе биде радосна глетка и нема да се молат за нив, зашто да се моли за грешниците значи да се биде против Бога; напротив, божјите избраници се наоѓаат во единство со Господ и ним им се мили сите негови одлуки.^[16]