Мирча Елијаде

Мирча Елијаде
Мирча Елијаде
Изворно име	Mircea Eliade
Роден/а	Мирча Елијаде 9 март 1907 Букурешт, Романија
Починат/а	22 април 1986 Чикаго, Илиноис, САД
Занимање	историчар, филозоф, писател, новинар, есеист
Народност	Романец
Период	1921–1986
Жанр	Фантастика, автобиографија, литература, патување
Предмет	историја на религијата, фиозофија на религијата, историја на културата, политичка историја
Книжевно движење	= Модернизам Критерион Егзистенцијализам

Мирча Елијаде (романски: Mircea Eliade; 9 март 1907 во Букурешт — 22 април 1986 во Чикаго) — историчар на религијата, писател, филозоф и професор на Чикашкиот универзитет, водечки толкувач на религиите, воспоставува парадигми во проучувањата на религиите што важат и денес. Неговата теорија за хиерофаниите ги дава основите на религијата и го дели човековото искуство на свет и световен простор и на време.^[1] Меѓу неговите најзначајни придонеси во проучувањето на религиите е неговата теорија за Вечното враќање, според кое митовите и ритуалите не одаваат само почит на хиерофаниите туку и учествуваат во нив.^[1]

Неговата литерарна работа припаѓа на жанрот на фантастиката и на автобиографскиот роман. Негови најдобри дела се Бенгалси ноќи, Летни ноќи ("Забранета шума"), Изабела и ѓаволските води и Роман за кратковидот адолесцент, романите Госпоѓица Кристина и Младост без младост и кратките раскази Тајната на д-р Хонигбергер и Циганка.

Уште во младоста Елијаде е познат новинар и есеист, следбеник на романскиот филозоф и новинар Нае Јонеску од екстремната десница и член на литерарното друштво Критерион. Во 1940 година тој е културно аташе во Обединетото кралство и во Португалија. Во доцните триесетти години, Елијаде јавно ги поддржува Железната гарда и фашистичките и антисемитиски политички организации. Неговите политички интереси од тоа време, како и другите негови екстремнодесничарски врски, често биле критикувани по Втората светска војна.

Познат по својата огромна ерудиција, Елијаде течно говорел пет јазици (романски, француски, германски, италијански и англиски), а читал на (хебрејски, персиски и санскрит). Посмртно е избран за член на Романската академија.

Роден во Букурешт како син на романски офицер Георге Елијаде (оригинално име му било Јеремија)^[2][3] и на Жана, родена Василеску.^[4] Како православен верник, Георге Елијаде го завел својот новороден син четири дена пред реалниот датум на раѓање со цел датумот да се совпадне со литургискиот календар односно со празникот на Четириесетте маченици.^[3] Мирча Елијаде имал сестра Корина, мајка на семиологистот Сорин Александреску.^[5][6] Неговото семејство се сели во главниот град Букурешт во 1914 година,^[2] и купува куќа близу до Пјата Розети, Мирча таму ја живее својата младост.^[6]

Елијаде памети многу од своето детство и подоцна во животот ќе пишува како разни епизоди од младоста влијаеле врз неговата свест. На пример, кога Елијаде имал десетина години, во текот на Првата светска војна, за време на Романскиот поход, го доживеал бомбардирањето на Букурешт од страна на германските цепелини како и патриотскиот полет во окупираниот град и веста дека Романија може да го спречи напредувањето на непријателските сили кон Молдавија.^[7]

Тој ја опишуваа таа фаза од својот живот како непофторлива епифанија.^[8][9] Потсетувајќи се на своето влегување во дневната соба, ќе напише дека „енда мистериозно обоена светлина“ ќе се претвори во „палата од бајките“:

„Со години вежбав да го доловам тој епифаниски момент и секогаш се чувствував еднакво исполнет. Сакав да се вовлечам во него како во дел од еден живот, без траење и без почеток, без средина и без крај. На последната година од гимназијата, кога се борев со јаки напади на меланхонија, понекогаш успевав да се вратам во зеленозлатестата светлина на тоа попладне. [...] И иако блаженството беше исто, не можев да го поднесам бидејќи премногу ми ја влошуваше тагата. Уште тогаш знаев на кој свет му припаѓа дневната соба [...] свет кој беше засекогаш загубен.“^[10]

Роберт Елвуд, професор по религија кој докторира на Мирча Елијаде,^[11] гледа на таквиот вид носталгија како на најкарактеристична тема во животот на Елијаде и на неговото академско творештво.^[9]

Кога ќе заврши основно образование во училиштето на улицата Мантулеаса,^[2] Елијаде се запишува во Спиру Харет Национал Колеџе во иста класа со Аршавир Актеријан, Хаиг Актеријан, Петре Вифореану (и неколку години постариот Николае Стеинхард, кој ќе стане близок пријател на Елијаде).^[12] Меѓу неговите соученици се и идниот филозоф Константин Ноика^[3] и пријателот на Ноика, идниот историчар на уметноста, Барбу Брезијану.^[13]

Меѓу 1925 и 1928, тој студира на Универзитетот во Букурешт филозофија и книженост и во 1928 година дипломира на тема на италијанскиот филозоф Томазо Кампанела.^[2] Во 1927 година, Елијаде патува во Италија каде што се запознава со Папини^[2] и соработува со Џузепе Тучи.

За време на студентските години Елијаде се запознава со Нае Јонеску, кој предава логика, и станува негов пријател и следбеник.^[3][6][14] Особено го привлекле радикалните идеи на Јонеску и неговиот интерес за религијата што значело прекин со рационалистичката традиција претставена од постарите академици како Константин Радилеску-Мотру, Димитрие Густи и Tудор Виану (на кои им го должи поттикот за згаснатото литерарно друштво Јунимеа.^[3]

Научните работи на Елијаде почнуваат по долг период на проучување во Британска Индија, на Универзитетот во Калкута. Кога дознал дека махараџата на Касимбазар доделува средства во Европа за студирање во Индија, Елијаде се пријавил и добил средства за четири години, а подоцна добил и романска стипендија.^[15] Есента во 1928 година, запловил кон Калкута за да студира санскрит и филозофија кај Сурендранат Дасгупта,на Cambridge alumnus и професор на Калкута Универизтет, кој е автор на петтомната Иаторија на индиската филозофија. Пред да стаса на Индискиот полуостров, Елијаде го посетил и Египет ,^[2] а кратко престојувал и на Хималаја.^[16]

Ги изучувал основите на индиската филозофија, а напоредно учел и санскрит пали и бенгалски јазик под водство на Дасгупта.^[15] Истовремено, се заинтересирал и за дејствувањето на Махатма Ганди. Подоцна, Елијаде ги приспособува идеите на Ганди во своите гледишта кон спиритуалноста и кон Романија.^[17]

Во 1930 година, додека живеел кај Дасгупта, Елијаде се вљубил во неговата ќерка Маитреји Деви, и подоцна во автобиографскиот роман Маитреји (познат и под насловот "Бенгалска ноќ" или "Бенгалски ноќи"), тврдел дека имал физичка врска со неа.^[18]

Елијаде го одбранил својот докторат во 1933 година, со теза за практикување јога.^{[3][6][19][20]} Трудот што по три години бил преведен на фрацуски,^[15] имал големо влијание во академските кругови, и во Романија и надвор од неа.^[6]

Подоцна изјавил дека трудот бил чекор за разбирање не само на индиските религиски практики, туку и на романската духовност.^[21] Во тој период, Елијаде почнал да се допишува со Ананда Комарасвами филозоф од Шри Ланка.^[22] Од 1936 до 1937 година, работел како хонорарен асистент за курсот на Јонеску.^[23]

Во 1933 година, Мирча Елијаде бил во врска со глумицата Сорана Топа, но се вљубил во Нина Марешна и се оженил.^[5][6][24] Таа ја имала ќерката Гиза, Елијаде ја посвоил,^[25] и тројцата се преселиле во апартман на Дачиа булевар.^[6] Во 1936 година, заминал на птување во Обединетото кралство Англија и во Германија, ога првпат ги посетил Лондон, Оксфорд и Берлин.^[2]

Со својот придонес, главно низ полемики во универзитетските списанија, Елијаде станува интересен за новинарот Памфил Шеикару кој го кани да соработува во националистичкото гласило Кувантул, кој пак бил познат по своите остри ставови.^[3] Кувантул исто така објавувал и написи од Јонеску.^[3]

Како значајна фигура на литерарното друштво Критерион (1933–1934), неговата прва средба со традиционалната екстремна десница била полемичка: предавањата на групата биле ненадејно организирани од членовите на Национал-христијанската лига за одбрана на Александру Куза кои се спротивставувале на пацифизмот и упатувале антисемитистички навреди кон говорниците, вклучуваајќи го тука и Себастијан;^[26] во 1933 година, бил меѓу потписниците на манифестот против расизмот на нацистичка Германија.^[27]

Во 1934 година, кога Себастијан бил јавно навреден од Нае Јонеску, кој го напишал предговорот за неговата книга (За две илјади години...) со став за "вечната проколнетост" на Евреите, Мирча Елијаде зборува против таквата перспектива и коментира дека Јонеску мисли на пресудата "Нема спас надвор од црквата" противејќи се на поимот за божјата omnipotence.^[28][29] Меѓутоа, тој тврдел дека текстот на Јонеску не е доказ за антисемитизам.^[30]

Во 1936 година, размислувајќи за раната историја на кралството на Романија и за еврејската заедница, тој го осудува протерувањето на еврејските учени луѓе од Романија, особено во однос на Мозес Гастер, Хеиман Харитон Тиктин и Лазар Шаинеану.^[31] Во тоа време погледите на Елијаде се свртени кон иновациите - летотот во 1933 година, тој одговара на антимодернистичката критика напишана од Георге Калинеску:

Посакувам длабока промена, целосна преобразба. Но, забога, во секоја насока, освен во духовноста.^[32]

Тој со своите пријатели Емил Сиоран и Константин Ноика веќе бил под влијание на Траирисм, школата што била формирана околу идеалите што ги изразил Јонеску. Како облик на егзистенцијализам Траирисм исто така претставува синтеза на традиционалните и понови десничарски убедувања.^[33] Пред тоа, била поведена јавна полемика меѓу Елијаде и Камил Петреску; тие ќе се помират и подоцна ќе станат добри пријатели.^[25]

Како и Михаил Себастијан, кој потпаѓа под влијание на Јонеску, и тој одржува врска со интелектуалци од целиот политички спектар: во неговото опкружување се и луѓе од десницаата, Дан Бота и Мирча Вулканеску, потоа политички незаинтересираните Петреску и Јонел Жану, но и Белу Зилбер, кој бил член на илегалната Комунистичка партија на Романија.^[34]

Во групата припаѓале и Хаиг Актеријан, Михаил Полихронијаде, Петру Комарнеску, Мариета Садова и Флорија Капсали.^[28]

Исто така бил близок и со Марчел Аврамеску, поранешен надреалист писател кој го запознал со трудовите на Рене Генон.^[35] Доктор за Кабала и иден свештеник на Романската православна црква, Аврамеску му се приклучува на Елијаде во издавањето, што кратко траело, на списанието за Езотерија Мемра (единствено од таков вид во Романија).

^[36] Меѓу интелектуалците кои присуствувале на неговите предавања биле и Михаил Шора (кого го сметал за омилен студент), Еуген Скилеру и Мирон Константинеску — подоцна познат како филозоф, уметнички критичар, социолог и политичка фигура на романскиот комунистички режим.^[25]

Елијаде подоцна ќе рече дека самиот како соработник на Кувантул го објавувал Зилбер за да даде марксистичко видување на прашањата за кои се расправало во списанието.^[34] Нивниот однос се влошил во 1935 година, кога последниот јавно го обвинил Елијаде дека ѝ служи како агент на тајната полиција Сигуранта Статулуи (Себастијан на таа изјава одговорил со обвинување дека самиот Зилбер е таен, но подоцна го повлекол обвинувањето).^[34]

Написите на Елијаде пред и по неговото прифаќање на принципите на Железна гарда (во тоа време била позната и како Легионерско движење), почнуваат со прочуениот Духовен итинерер (изложен во Кувантул во 1927 година) и се собрани околу неколку политички идеали на крајната десница.

Тие го изразуваат отфрлањето на либерализмот и ги модернизираат целите на Влашката револувија 1848 (сфатени како "апстрактно извинување на човештвото"^[37] и како "мајмунска имитација на [Западна] Европа"),^[38] како и на самата демократија (обвинувајќи ја за тоа дека "успева да ги скрши сите обиди за национален препород",^[39] и подоцна ја фали фашистичка Италија на Бенито Мусолини врз основа на тоа што, според Елијаде, "[во Италија,] тој што мисли само на себе за кратко време напредува до највисоката служба").^[39] Ја оправдува етнички националистичката држава насочена кон православната црква,^[40] на која го спротивставува секуларниот национализам на Константин Радилеску-Мотру;^[41] повикувајќи се на идеалот "Романианисм", на кој Елијаде во 1934 година гледа како "ни фашизам, ни шовинизам".^[42]

Елијаде бил особено незадоволен поради невработеноста меѓу интелектуалците чија служба во државните институции станала неизвесна поради големата депресија.^[43]

Во 1936 година, Елијаде бил во фокусот на една кампања на крајната десница затоа што пишувал "порнографија" во Госпоѓица Кристина и Изабела и ѓаволските води; слични обвинувања имало и кон други личности од светот на културата, како, на пример, Тудор Агрези и Гео Богза.^[44] Работата на Елијаде била различно оценувана, зашто во таа иста 1936 година, Елијаде добил награда од Друштвото на писателите на Романија, во кое членувал од 1934 година.^[45] Летотот во 1937 година, поради официјалната одлука која била резултат на обвинувањата, и покрај студентските протести, го загубил своето место на универзитетот.^[46]

Елијаде решил да го тужи Министерството за образование, барајќи симболичен надомест од 1 леј.^[47] Го добил процесота, а со тоа и работното место асистент на Нае Јонеску.^[47]

Од 1937 година, тој давал интелектуална поддршка на Железната гарда, во која видел "христијанска револуција со цел да се создаде нова Романија",^[48] и група која е во состојба да ја "помири Романија со Господ".^[48] Неговите написи од тоа време, објавени во весниците на Железна гарда, како што биле Сфарма Пјатра и Буна Вестире, се полни со пофалби за водачите на движењето (Корнелиу Зеља Кодреану, Јон Мота, Василе Маарин, и Георге Кантакуцино-Граничерул).^[49][50] Менувањето на неговите определби било слично како на многу негови колеги и блиски соработници, иако имало и чесни исклучоци како што биле Петру Комарнеску, социологот Хенри Х. Стал и идниот драмски писател Ежен Јонеско, како и Себастијан.^[51]

На крајот се зачленил во партијата Totul pentru Țară ("Сѐ за татковината), што била политички израз на движењето Железна гарда,^[3][52] и учествувал во иаборната кампања од 1937 година во Прахова — како што покажува списокот на членовите на партијата од округот- објавена во Буна Вестире).^[52]

Ставот што го зазел Елијаде довел до негово апсење, на 14 јули 1938 година, по забраната на Железна гарда од страна на кралот Карол II. Кога бил уапсен, ја прекинал својата колумна "Провинцијата и легионерската идеологија" (Provincia și legionarismul) во Времеа, затоа што премиерот Арманд Калинеску го сметал како автор на пропагандата на Железна гарда.^[53]

Елијаде бил три седмици во ќелија во штабот на Сигуранта Статулуи, во обид да потпише "изјава за раздружување" од Железна гарда, но тој одбил.^[54] Во август бил префрлен во привремениот камп во Миеркуреа-Чиук. Кога во октомври 1938 година почнал да кашла крв, бил одведен во клиниката Мороени.^[54] Бил пуштен на 12 ноември, и времето го минувал пишувајќи ја драмата Ифигенија.^[28] Во април 1940 година, со помош на Александру Розети, станал културно аташе во Британското кралство, местото било укинато кога романско-британските односи биле прекинати.^[54]

Откако заминал од Лондон, бил преместен како секретар за печат (подоцна културно аташе) во романската амбасада во Португалија,^{[24][55][56][57]} каде што бил како дипломат на државната Железна гарда и на режимот на Јон Антонеску. Неговата канцеларија ширела пропаганда во корист на ромунската држава.^[24] Во февруари 1941 година, неколку седмици по крвавиот бунт на гардата сузбиен од Антонеску, во Национаниот театар во Букурешт била поставена Ифигенија — пиесата наскоро поттикнала сомнежи дека е инспирирана од идеологијата на Железната гарда и дека нејзиното поставување на програма е обид на гардата за субверзија.^[28]

Во 1942 година, Елијаде пишува книга во која ја фали новата држава, воспоставена во Португалија од Антонио де Оливеира Салазар,^[57][58][59] изјаснувајќи се дека "Салазаровата држава, христијнството и тоталитаризмот се засноваат на љубов".^[58] На 7 јули истата година, бил примен лично од Салазар, кој пак го задолжил Елијаде да го предупреди Антонеску да ја повлече романската армија од Источниот фронт ("Да сум на негово место, не би бил алчен за Русија").^[60] Елијаде тврдел дека поради контактот со водачот на таа неутрална земја бил под надзор на Гестапо, но дека успеал Салазаровиот совет да му го пренесе на Михаи Антонеску, романскиот министер за надворешни работи.^[17][60]

Во есента 1943 година, отпатувал во окупирана Франција, каде што му се придружил на Емил Сиоран, се среќавал со Жорж Димезил и со колаборационистичкиот писател Пол Моран.^[24] Тогаш се пријавил за лектор на Универзитетот во Букурешт, но отпаднал од трката оставајќи ги Константин Ноика и Ион Зафиреску да се борат за тоа работно место.^[61] Во своите лични белешки Елијаде напишал дека не се интересирал веќе за тоа место зашто по патувањата во странство бил убеден дека има "нешто значајно да каже" и дека не може да функционира ограничен од една "минорна културa".^[24] За време на војната, Елијаде патувал во Берлин, каде што го запознал контроверзниот политички теоретичар Карл Шмит,^[6][24] и често ја посетувал франкистичка Шпанија, каде што во 1944 година присуствувал на научен конгрес во Кордоба.^[24][62][63] За време на тие патувања во Шпанија, Елијаде ги запознал филозофите Хосе Ортега и Гасет и Еугени д’Орс. Се спријателил со Д’Орс и по војната се сретнал со него неколкупати.^[62]

Нина Елијаде заболела од рак и умрела во Лисабон во 1944 година. Подоцна напишал дека тоа било најверојатно поради прекината бременост.^[24] Страдал од клиничка депресија, која се влошила по поразот на Романија и на силите на оската на Источниот фронт.^[24][63] Размислувајќи за тоа да се врати во Романија како војник или како монах,^[24] бил во потрага по делотворни антидепресиви и самиот се лекувал со екстракти од страсни тервки и евентуално со метамфетамин.^[63] Тоа најверојатно не било негово прво искуство со дрогите. Во неговите белешки има навестувања дека Мирча Елијаде земал опиум за време на патувањата во Калкута.^[63] Подоцна, расправајќи за делото на Олдос Хаксли, Елијаде напишал дека англискиот автор користел мескалин што како извор на инспирација имало нешто заедничко со неговото искуство, напомнувајќи ја 1945 година како значајна и додавајќи дека "нема потреба да се објаснува што е тоа".^[63]

Со првите навестувања дека во Романија ќе се воспостави комунистички режим, Елијаде решил да не се врати во земјата. Во септември 1945 година, тој заминал во Франција со својата посвоена ќерка Giza.^[2][24] Таму воспоставил контакт со Димезил кој му помогнал да се вработи на академија.^[6] На препорака на Димезил, предавал на Практична школа за виши науки во Париз.^[25] Во тоа време знаел да работи и по 15 часа на ден.^[20] Елијаде се преженил со Романката Кристинел Котеску.^[6][64] Втората жена била потомок на бојари, бил снаа на познатиот диригент Јонел Перлеа.^[64]

Со Емил Сиоран и други Романци во прогонство, Елијаде се поврзал со поранешниот дипломат Александру Бузујочеану, кој му помогнал да го објави јавно својот антикомунистичкиот став пред Западна Европа.^[65] Кратко време учествувал и во објавувањето на списанието на романски јазик Лучеафарул ("Утринска ѕвезда"),^[65] и повторно бил во контакт со Михаил Шора, кој имал стипендија за студии во Франција, и со жената на Шора - Маријана.^[25] Во 1947 година, имал финансиски тешкотии и Ананда Кумарасвами му нашол работа како наставник по француски јазик во Соединетите Американски Држави во училиште во Аризона; договорот за работа завршил кога Кумарасвами починал во септември.^[22]

Од 1948 година, пишувал за весникот Критика, што го издавал францускиот мислител Жорж Батај.^[2] Следната година ја посетил Италија каде што напишал 300 страници од романот Летна ноќ (во Италија третпат бил во 1952 година).^[2] Соработувал со Карл Јунг во Еранос, Анри Корбен го препорачал во 1949 година,^[22] пишувал за списанието Антајос (издадено од Ернст Јингер).^[20] Во 1950 година, Елијаде присуствува на предавањата на Еранос, го запознава Јунг, Олга Фробе-Каптен, Гершам Шолем и Пол Радин.^[66] Го опишал Еранос како едно од најкреативните искуства на модерниот западен свет."^[67]

Во октомври 1956 година, се преселил во САД и следната година живеел во Чикаго.^[2][6] Јоахим Вах го поканил да одржи низа предавања на чикашкиот универзитет.^[67] Се смета дека Елијаде и Вах се основачи на "Чикашката школа" која во основа ги дефинира проучувањата на религиите во втората половина на 20 век.^[68] По смртта на Вах, Елијаде е именуван за негова замена и во 1964 година стананува Истакнат професор по историја на религиите.^[2] Во почетокот на 1954 година, со првото издание на книгата Вечно враќање, Елијаде постигнува комерцијален успех: книгата доживува неколку изданија под различни наслови и е продадена во над 100,000 примероци.^[69]

Во 1966 година, Мирча Елијаде станува член на Американската академија на уметностите и науките.^[2] Работел како главен уредник во Макмилан Паблишерс на Енциклопедија на религијата, и во 1968 година, предавал историја на религиите на калифорнискиот универзитет Санта Барбара.^[70] Во тој период Мирча Елијаде ја завршува својата Историја на религиозните мисли, која ги групира неговите оригинални толкувања на религиозната историја.^[6] Патува надвор д САД во Марбург (1960) и ги посетува Шведска и Норвешка (1970).^[2]

Елијаде бил жестоко нападнат од печатот на романската Комунистичка партија, главно од весникот Романија либера, кој го опишува како идеолог на "Железна гарда" непријател на работничката класа, апологет на дитаторот Салазар.^[71] Меѓутоа, режимот тајно се обидувал да ја стекне неговата и поддршката на Сиорна: вдовицата на Хаиг Актеријан, театарски директор Мариета Садова, била пратена во Париз со цел да воспостави контакт со нив двајцата.^[72] Иако тоа било планирано од романски официјални лица, нејзините средби биле искористени како обвинителни докази во февруари во 1960 година на судењето за предвство (главни обвинети биле Константин Ноика и Дину Пилат).^[72] Романската тајна полиција Секуритате, го опишува Елијаде како шпион за британските тајни служби и како поранешен агент на Гестапо.^[73]

Дома почнале да го рехабилитираат во раните шеесетти години, во времето на Георге Георгиу-Деж.^[74] Во седумдесеттите години, режимот на Николае Чаушеску повеќепати се обидува да го привлече Елијаде.^[6] Постапката била забрзна поради национализмот кога Романија се обидува да стане независна од Источниот блок, поради тоа угледот на Елијаде расте. Се случува непредвидлив настан со интервјуто што Мирча Елијаде му го дал на поетот Адријан Паунеску, кога поетот го посетил Чикаго во 1970 година; Елијаде ги пофалил активноста на Паунеску и неговата поддршка на официјалните ставови, изразувајќи дека

„младината од Источна Европа е супериорна во однос на Западна Европа. [...] Убеден сум дека за десетина години младата револуционерна генерација нема да се однесува како што се однесуваат денес оние малкумина од новата левица. [...] Младите од Исток го доживеаја укинувањето на традиционалните институции, го прифатија тоа [...] и не се задоволни со насилните структури туку сакаат да го подобрат тоа.^[75]

По посетата на Паунеску, Чикаго го посетиле и официјално националистичкиот писател Еуген Барбу и пријателот на Елијаде - Константин Ноика (кој пред тоа бил пуштен од затвор).^[50] Во тоа време Елијаде намеравал да се врати во Романија, но бил советуван од романските интелектуалци во егзил (вклучително и Виргил Јерунка и Моника Ловинеску од Радио Слободна Европа) да ги одбие предлозите на комунистите.^[50] Во 1977 година, им се приклучил на други прогонети романски интелектуалци потпишувајќи ја протестната телеграма против мерките на режимот на Чаушеску.^[3] Во 2007 година, романскиот антрополог Андреј Оистеану раскажал како околу 1984 година, Секуритате неуспешно вршел притисок кругот на Елијаде да стане агент на пропаганда.^[76]

Последните години, фашистичкото минато на Елијаде постепено било јавно изнесувано, најверојатно тоа придонело за влошување на неговото здравје.^[3] Оттогаш, неговата кариера како писател е погодена поради тешкиот артритис.^[25] Последното академско признание му било доделено со наградата Бордено д Француската академија (1977)и титулата Doctor Honoris Causa, доделено од Универзитетот од Вашингтон (1985).^[2]

Мирча Елијаде починал во април 1986 година во болницата Бернард Мичел. Осум дена пред да почине имал мозочен удар додека ги читал Вежби на одушевување од Емил Сиоран и како последица на тоа, не можел да зборува.^[8] Четири месеци пред тоа, неговата канцеларија во Мидвил Ломбард Теолоџикал Скул изгорела во пожар (настан што го сметал како претскажување).^[3][8] Романскиот следбеник на Елијаде Јоан Петру Чулиану, ја опишува смртта на Елијаде како "махапаранирвана", споредувајќи ја со заминувањето на Гаутама Буда.^[8] Неговото тело било кремирано во Чикаго, а погребната церемонија била одржана на теренот на универзитетот во Рокфелер Чапел.^[2][8] Биле присутни 1200 души и бил читан текст од Елијаде кој зборува за епифанијата на неговото детство; текстот бил прочитан од писателот Сол Белоу, колега на Елијаде од универзитетот.^[8] Неговиот гроб е на гробиштата Оак Вуд Симетри.^[77]

Во својот труд за историјата на религијата, Елијаде најмногу се цени поради своите пишувања за алхемијата,^[78] шаманизмот, јогата и она што го нарекува вечно враќање— имплицитното верување, општо присутно во религиозното верување, дека религиозното однесување не е само имитација туку и учество во светите настани и дека тоа го обновува митското време на исконот. Ставот на Елијаде делумно бил под влијание на Рудолф Ото, Герардус ван дер Леув, Нае Јонеску и на традиционалната школа (Рене Генон и Јулиус Евола).^[35] На пример, „Светото и световното“ од Елијаде делумно е засновано врз делото на Ото Идеја за светото за да покаже дека религијата се јавува од искуствотo со светото, а митовите со времето и со природата.

Елијаде се обидува да најде културни паралели во религијата, особено, во митовите. Венди Донигер, колешка на Елијаде од 1978 година сѐ до неговата смрт, забележува дека „Елијаде цврсто се заложува за универзалиите што може посигурно да ги застапува со пошироки побуди“.^[79] Неговата „Расправа за историјата на религиите“ била поздравена од францускиот филолог Жорж Димезил поради неговата кохеренција и способност да собере различни митологии.^[80]

Роберт Елвуд вели за пристапот кон религијата дека Елијаде замислува еден идеално „религиозен“ човек кого во своите трудови го нарекува хомо религиозус. Во своите теории тој во основа опишува како тој „хомо религиозус“ го гледа светот.^[81] Tоа не значи дека сите оние што ја практикуваат религијата мислат и дејствуваат како хомо религиозус. Тоа значи дека однесувањето на верникот „се изразува преку свој сопстен јазик“ дека светот е како што го гледа хомо религиозус без разлика дали тие што учествуваат во стварност се свесни за тоа или не.^[82] Елвуд забележува дека Елијаде „се лизга по последната квалификација“ наметнувајќи дека традиционалните општества мислат како хомо религиозус.^[82]

Елијаде смета дека религиозната мисла главно почива на разликувањето на светото од световното;^[83] без оглед дали е во облик на Господ, на богови или на митски предци, светото ја содржи целата „реалност“ или вредност додека другите работи ја стекнуваат „реалноста“ само ако учествуваат во светото.^[84]

Во средиштето на тоа како Елијаде ја сфаќа религијата е неговиот концепт на хиерофанија (манифестирање на светото)— концепт кој го вклучува, но не е ограничен само на тоа, постариот и уште построг концепт на теофанија (манифестирање на бог).^[85] Од гледна точка на религиозната мисла, Елијаде тврди дека хиерофаниите му даваат на светот структура и насока, воспоставуваат свет ред. „Световниот“ простор на нерелигиозното искуство може да се подели геометриски: нема „квалитативна диференцијација и со самото тоа нема насока што ја дава доблеста или нејзината инхерентна структура“.^[86] Световниот простор не му дава модел на човекот како да се однесува. За разлика од него, на страната на хиерофанијата е светата структура со која се усогласува религиозниот човек. Хиерофанијата се сведува на „откривање на една апсолутна реалност, наспроти на не реалноста на огромното околно пространство“.^[87] Како пример дека "светиот простор" бара извесен одговор од човекот, Елијаде ја дава приказната за застанувањето на Мојсеј пред појавата на Јахве во облик на грмушка што гори (Избавување 3:5) и ги собува обувките.^[88]

Елијаде забележува дека во традиционалните општества митот претставува апсолутна вистина за исконското време.^[89] Според митовите, тоа било време кога првпат се појавило светото, воспоставувајќи ја во светот структурата на митовите, за да ги опише исконските настани што ги прават општеството и природниот свет такви какви што се. Во таа смисла, Елијаде смета дека сите митови се создадени: „значи, митот е секогаш настанување“.^[90]

Многу традиционални општества веруваат дека моќта на нешто лежи во неговото настанување.^[91] Ако настанувањето е рамно на моќ, тогаш „тоа е првата манифестација на нешто што е значајно и вредно“^[92] (реалноста и вредноста на нешто лежат во неговото прво настанување).

Според теоријата на Елијаде, само светото е важно, само тоа што настанало првпат е важно; значи, само првото настанување на светото е важно и според тоа митската доба е свето време,^[89] тоа е единствено важно време: „примитивниот човек бил заинтересиран само за почетоците [...] за него било малку важно тоа што му се случило нему или на другите како него во некое одредено време“.^[93] За Елијаде тоа е причината за "носталгијата кон корените што се појавува во многу религии, онаа желбаа за враќање кон исконскиот рај.^[93]

Вечно враќање(Елијаде)

Елијаде тврди дека традиционалниот човек не придава важност на праволинејскиот тек на историските настани. За него се важни само митовите и ритуалите. За да му даде важност на сопствениот живот, традиционалниот човек создава митови и ритуали. Бидејќи суштината на светото е во мистичната доба, само во првото настанување на светото, секоја подоцнешна појава станува прва појава; со раскажувањето или со реконструирањето, митовите и ритуалите „повторно ги обновуваат“ тие настани.^[94] Елијаде често го користи терминот „архетип“ повикувајќи се на митските модели воспоставени како свети, но треба да се прави разлика од употребата на тој термин во психологијата на Јунг.^[95]

Религиозното однесување, тврди Елијаде, не се задоволува само со комеморирање туку и со учество во светите настани:

Со „имитирање“ на делата на богот, на митскиот херој или со раскажување на нивните авантури, човекот од архаичните општества се одделува од световното време и магично влегува во светото време.^[89]

Елијаде го нарекува овој концепт „вечно враќање“ (разликувајќи го од филозофскиот концепт на „вечното враќање“"). Венди Донигер забечежува дека теоријата на Елијаде за вечното враќање „стана труизам во проучувањето на религиите“.^[1]

Елијаде ја придодава познатата „циклична“ визија на времето за верувањето во вечното врќање. На пример, церемониите за Нова Година кај Месопотамците, Египќаните и други источни народи повторно ги воведуваат своите митови за космогонијата. Според логиката на вечното враќање, секоја церемонина за Нова Година била почеток на светот за тие народи. За Елијаде тие народи, во редовни интервали, чувствувале потреба да го вратат на почеток цикличниот тек на времето.^[96]

Елијаде смета дека желбата да се остане во митската доба предизвикува „терор на историјата“: традиционалниот човек сака да побегне од линеарниот тек на настаните. Елијаде сугерира дека напуштањето на митската мисла и прифаќањето на линеарното историско време, со целиот „терор“, е една од причините за вознемиреноста на модерниот човек.^[97] Традиционалните општества во одредена мера ја избегнуваат таа вознемиреност затоа што не го признаваат историското време.