Puerto Rico

De vreuger Amerikaanse kolonie is tösse 1947 en 1952 veranderd in e Commonwealth ('gemeinebès'), mèt zienen eige Senaot en eige groondwèt. Es unincorporated organized territory (unincorporated wèlt zègke tot 't oonder de VS vèlt zoonder debij te hure; organized beteikent tot 't zien eige regering heet) blijf 't evels oonder theoretische suzereiniteit vaan 't Amerikaans Congrès; alle beveughede vaan de lokaol regering zien gedelegeerd en neet in d'n Amerikaonse groondwèt veraankerd, en beslete kinne ummer herrope weure. Praktisch gebäört dit evels noets. Wijer höbbe de Puertoricaone geine stum in de Amerikaonse parlemints- en presidentsverkezinge.

Väöl lui vinde dees situatie, boe-in 't Congres en de regering wel euver Puerto Rico mage beslete meh zien börgers dees orgaone neet keze, oondemocratisch en oonwunselek. Twie oplossinge zien veurgestèld. Sommege lui zien Puerto Rico liever es 'ne nuie staot vaan de VS, aandere goon veur oonaofhenkelekheid. Veurstanders vaan integratie in de VS wieze op de economische veurdeile die dit beit; veurstanders vaan oonaofhenkelekheid zien hun identiteit es natie liever neet verlore goon. De drei groete partije vaan 't eiland zien volges dees lijne verdeild: de PPD wèlt tot Puerto Rico e gemeinebès blijf, de PNP is veur integratie es staot en de PIP is veur oonaofhenkelekheid. De daarde partij nump bij verkezinge mer 'n fractie vaan de stumme in; de support veur aofsjeiing vaan de VS is evels groeter. Drei kier, in 1967, 1993 en 1998, is gestump euver de politieke touwkoms vaan 't eiland; alledrei de kiere woort veur behajd vaan de status quo gestump. E veerde referendum euver de kwestie woort gehawwe op 6 november 2012, tegeliek mèt de Amerikaanse presidentsverkezinge. Hei-in koos de mierderheid vaan de stummers deveur um ziech es 51e staot bij de VS aon te slete. Allewel tot de stumming neet bindend is, heet president Obama (wie ouch zienen oetdager Romney) vaan te veure belaof n'importe welken oetslaag te respectere. Nao zien herverkezing bevestegde heer dat. Hei-euver heet evels ouch 't Congres te beslete, en umtot kritiek waor op vraogstèlling bij 't rifferendum, blijf oondudelek of 't geïmplementeerd geit weure.^[2]

In tegestèlling tot de eigeleke VS is Puerto Rico 'gewoen' in gemeintes ingedeild, boevaan 't 'rs 78 gief. Groetste gemeinte is San Juan, mèt in 2010 395.326 inwoeners. Wijer stei vaan mie es 100.000 inwoeners per 2012 zien Bayamón (208.116), Carolina (176.726), Ponce (166.327), Caguas (142.893) en Arecibo (100.131). Kleinste gemeinte is 't eilendsje Culebra mèt in 2010 1.818 lui.

 

't Veendel vaan Puerto Rico besteit oet vief horizontaol ben vaan um en um roed en wit, mèt aon de hijskant 'ne geliekbeinegen dreihook vaan blauw mèt 'n staar vaan zèlver. Dit veendel is oontstande in de oonaofhenkelekheidsstrijd tege de Spaonjole en kraog roond 1892 zienen huiege vörm. Tot aon de vörming vaan 't gemeinebès in 1952 waor 't oonofficieel en feitelek clandestien: 't eineg veendel wat me moch hijse waor 't Amerikaons.

't Waope (zuug 't pleetsje in de tabel) vaan Puerto Rico liet ziech zoe besjrieve: vaan sinopel (greun), mèt dao-op e laam vaan zèlver (wit) mèt 'ne nimbus vaan goud, hawwentere tösse zien veurpu 'ne kruusstaaf vaan goud mèt e veendel vaan zèlver boe-op e kruus vaan keel; ligkentere op e geslote book vaan keel (roed) mèt blaajer vaan goud, boe-oet zeve zegele vaan zèlver mèt linte vaan keel; 't waope gezuimp vaan zestien stökker, alternerend vaan keel mèt 'nen dreitorege börg vaan goud, gevinsterd vaan azuur (blauw); vaan zèlver mèt 'ne gekroende liew vaan purper (mauve), genageld en getóngk vaan keel; vaan keel mèt e veendel gekwartileerd vaan de veurgoonde twie; vaan zèlver mèt e krökkekruus vaan goud, vergezèld in ederen hook vaan e Grieks kruiske vaan 'tzelfde. 't Sjèld gekroend vaan 'ne keuningskroen mèt vief blaajer en veer fleurons, aon de zijkaante vergezèld door fractuurlètters f ([heraldisch] rechs [veur de beziener links]) en y ([heraldisch] links] vaan goud, bei gekroend vaan dezelfde keuningskroen; 't sjèld veurzeen vaan 't devies Joannes est nomen ejus in Latiense lètters (d.w.z. hooflètters in romein) vaan sabel (zwart) op e lint vaan zèlver; dit lint aon de rechterkant (heraldisch) veurzeen vaan e jök en aon de linkerkant vaan 'ne pijlebundel, bei vaan goud, verboonde door 'n kaord vaan sabel.

Dit waope is verliend in 1511 en is daomèt al gaw 't ajdste nog gebruuk waope oet de Nuie Wereld. De symboliek is, in d'n tiedgeis, hendeg katheliek en hendeg Spaons. 't Hoofmotief is 't laam Gaods (agnus Dei), 'ne naom veur Zjezeke, en heer ligk op 't book mèt zeve zegele, e visoen oet 't biebelbook Opebaring. Allebei zien specifiek verwiezinge nao Sint-Jan-d'n-Evangelis: de fraas laam Gaods kump oet Johannes 1:29, de Opebaring weurt geach door Sint-Jan te zien gesjreve. Oersprunkelek waor 't eiland nao Sint-Jan-d'n-Duiper geneump (zuug oonder), meh dee woort soms wel mèt d'n evangelis geïdentificeerd. De waopes in de zuime zien vaan Castilië, León, 't keuninkriek Castilië en León en 't keuninkriek Jeruzalem. Columbus, deen 't eiland oontdèkde, waor in deens vaan de Spaonse keuning, dee ouch de rechte op Jeruzalem claimde. De f en de y stoon veur keuning Ferdinand en keuningin Ysabel, wie ouch de pijle (flechas in 't Spaons) en 't jök (yugo). 't Devies beteikent Johannes is ziene naom.

't Waope is allein tösse 1899 en 1905 kort boete gebruuk gewees. Umtot de Amerikaonse groondwèt in sommege gevalle e zegel veursjrijf, weurt aoventouw 't waope aon die eis aongepas.

 

Puerto Rico mèt roond de 9000 km²; get kleinder es Cyprus en oongeveer de gruutde vaan drei Nederlandse provincies. 't Is 't kleinste vaan de veer Groete Antille: 80% vaan Jamaica, 18% vaan Hispaniola en 8% vaan Cuba. 't Ligk 120 kilometer oostelek vaan de Dominicaanse Rippubliek (de hèlf es me 't eilendsje Mona mètrekent) en inkel tientalle kilometers westelek vaan de Amerikaanse Maagde-Eilen. De kortsbijen Amerikaonse staot, Florida, ligk zoe'n 1500 kilometer wijer, in noordwesteleke riechting.

Boete 't hoofeiland besteit 't territorium nog oet versjèllende kleinder satellieteilen; de groetste drei daovaan zien Vieques, Culebra en Mona. Mona is e natuurrizzervaot en oonbewoend. Ouch de binnestad vaan San Juan ligk op 'n eilendsje. Op e karsgebeed in 't noorde en de direkte kösstroek nao is 't eiland bergechteg aongelag. Me oondersjeit veer gebergdes: de Cordillera Central, de Sierra de Luquillo, de Sierra de Cayey en de Sierra Bermeja. In de Cordillera Central ligk d'n hoegste berg vaan 't land, de Cerro de Punta, mèt 1339 meter. Ouch 'nen hoege berg is El Yunque, mèt 1065 meter. Oongeveer 50 reveerkes oontspringe oet de berg, veural oet de Cordillera Central.

't Eiland besteit geologisch gezeen veural oet völkanisch gesteinte en deeptegesteinte oet 't Kriet en 't Eoceen. Völkaone heet 't eiland neet mie, meh seismisch actief is de regio nog wel. Dit kump door de ligking vaan 't eiland bij de grens vaan de Caribische Plaot en de Noord-Amerikaonse Plaot. Op dee grens, 115 noordelek vaan 't eiland, ligk de Puerto Ricotrog, dee mèt 280 km lengde en bekans 8400 m deepde de groetste vaan de Atlantische Oceaon is.

Puerto Rico heet e tropisch zieklimaot. 't Zuie is druger en heiter es 't noorde; dit kump door d'n invlood vaan passaotwin oet 't noordooste. San Juan (in 't noorde) kint 'ne gemiddelde jaorlekse regeval vaan 1289 mm, 'n gemiddelde maximumtemperatuur vaan 29,7°C en gemiddeld 2962 zonore.

Puerto Rico heet 'n typische eilandnatuur, mèt relatief wieneg versjèllende inheimse soorte, relatief väöl endemische soorte en groeten drök vaan exote op ziene fauna. Endemische soorte gief 't neet allein veur 't hoofeiland, meh ouch veur Mona en Vieques. De zoogdiere zien beperk tot 13 vleermuis, boeoonder zès oondersoorte inheims zien in d'n arsjipel. Vreuger gaof 't ouch neet-vlegende zoogdieren, wie de spitsmoes Nesophontes edithae dee kort nao 't begin vaan de kolonisatie sjijnt te zien oetgestorve. Hun niches weure ingenome door muis en ratte vaan 't vasteland, mètgenome door zoewel de Indiaone es de Europeaone. Recintelek höbbe ziech ouch oetgebroke resusape en doedskopeepkes es exote op Puerto Rico gevesteg.

D'n avifauna umvat 349 soorte, boevaan 'rs 166 daolgaste zien, 42 geïntroduceerd en 16 endemisch. Versjèllende femilies en geslachte höbbe eine specifieke representant dee hei endemisch is, wie de Puertoricaonse spindalis (Spindalis portoricensis), Puertoricaonse pappegej (Amazona vittata), de Puertoricaonse wielewaal (Icterus portoricensis) en de Puertoricaonse sjrie-oel (Megascops nudipes). Bezunder zien veural ouch de amfibieë en reptiele, boevaan 't gemeinebès inkel tientalle soorte kint. De endemische exemplare zien dèks wörmslange en gekko's. Veural Mona is riek aon endemische amfibië, meh zelfs 't sjetief Monito (kort deneve) heet 'nen inheimse gekko (Sphaerodactylus micropithecus).

De cultuur vaan Puerto Rico is Latiens-Amerikaons, meh heet groeten invlood vaanoet de Vereinegde Staote gehad. Wie te verwachte höbbe ouch d'n Indiaonsen en zwarte component bijgedrage aon de cultuur vaan 't eiland.

Bij de volkstèlling vaan 2010 waor de etnisch-raciaol samestèlling, opgemaak op de in de VS gebrukeleke meneer, zoe: 75,8% waor blaank, 12,4% zwart daan wel Afro-Amerikaons, 0,5% Indiaon, 0,2% Aziatisch, 0,1% Pacifisch, 3,3% vaan gemingk ras (volges eige opgaaf) en 7,8% gaof 'n aander ras op. Latino's (hispanics) vaan n'importe welk ras maakde 99% vaan de bevolking oet. 't Relatief (veur Caribische begrippe) lieg aondeil aon negers hingk same mèt de lieger oontwikkeling vaan de slaovernij op 't eiland in de koloniaolen tied. Oondaanks tot mer e haaf percint ziech Indiaon veult, höbbe väöl Puertoricaone wel indiaons blood in ziech.

Puerto Rico hanteert twie officieel taole, 't Spaons en 't Ingels. In tegestèlling tot 't vasteland vaan de VS is de positie vaan 't Ingels hei neet al te sterk; 't weurt nao sjatting door zoe'n 100.000 lui gesproke^[3] en 'n mierderheid vaan de inwoeners sprik 't neet vleujend. Media, opsjrifte en communicatie in alle bereike zien gemeinelek in 't Spaons, tenzij Amerikaone of boetelanders debij zien. 't Puertoricaons Spaons is deil vaan 't Latiens-Amerikaons Spaons; 't versjèlt neet wezelek vaan aander Caribische accinte (Dominicaonse Rippubliek, Cuba, Midde-Amerika, Venezuela) en liekent ouch väöl op de dialekte vaan Andalusië en de Canarische Eilen. Veural 't zuie, op 't platteland um Ponce, huurt me wel 'n oetgesproke accent (oetspraok vaan <rr> es [x], burro > bujo).

 

De dominante religie in Puerto Rico is nog ummertouw 't roems-katholicisme. 't Bisdóm San Juan woort al in 1511 gestiech en huurt daomèt tot de ajdste in de Amerika's. Allewijl is dit 'n aartsbisdóm en deil vaan de Puertoricaonse kèrkprovincie, boe nog vief gewoen bisdómme oonder valle. Aander religies (protestantisme, Oosterse orthodoxie, Jehova's getuiges, joededóm, islam) zien hendeg klein; ouch oonkèrkelekheid is zèldzaom.

In de sport vèlt euverdudelek de culturelen invlood vaan de VS op (heibij moot weure aongeteikend tot veur Cuba groof-eweg 'tzelfde gelt, ouch al heet dat land noets oonder de VS gevalle). Nationaole sport is hoonkbal; ouch bokse, basketbal en volleybal weure väöl gedoon. Voetbal is minder populair; 't nationaol hierenèlftal stoont in augustus 2012 138e op de wereldranglies vaan de FIFA.^[4]

 

Puerto Rico waor al iewe veur de Europese oontdèkking bewoend door versjèllende Indiaonevolker. 't Archeologisch materiaol wat ze höbbe achtergelaote is evels neet indrökwèkkend. De oersprunkeleke bewoeners waore 'n Otroidoïde volk wat me Arcaicos neump. Zij leefde sinds zeker 2000 v.Chr. op 't eiland. Vaanaof de ierste iewe vaan eus jaortèlling (twiede tot veerde iew) kraoge ze gezelsjap vaan de Igneri, die oet Zuid-Amerika kaome en mèt wee de Arcaicos sjijns sameleefde. Tösse de zevenden en d'n èlfden iew kaom de Taínocultuur nao 't eiland. Bij de kóms vaan Columbus vörmde de 30.000 à 60.000 Taínos ei riek, wat woort geleid door cacique Agüeybaná. Ze neumde 't eiland Boriken ('land vaan d'n dapperen hier'), wat noe nog ummertouw, es Borinquén, 'ne väöl gebruukden informele naom veur 't eiland is.

Columbus deeg op 19 november 1493, op zien twiede reis, 't eiland veur 't iers aon, en neumden 't San Juan Bautista, nao Sint-Jan-d'n-Duiper. Columbus ziene luit Juan Ponce de León woort d'n ierste gouvernäör; heer stiechde 'n kolonie in Caparra. Dees domicilie woort al gaw verlag nao 'n plaots die me Puerto Rico neumde. Op d'n door kaom 't zoe tot 't eiland en de stad vaan naom wisselde. De Spanjole lagte plantages aon, boe de Indiaone es slaove in woorte tewerkgestèld. Door de slechte umsten en Europese infectiekrenkdes boe ze geinen aofweer tege hadde, storf de inheimse bevolking al gaw gooddeils aof. Hei-um - en umtot de keuning vaan Spaanje in 1520 de slaovernij vaan Indiaone verbooj - begós me noe slaove oet Afrika in te veure.

In de iewe die volgde waor 't belaank vaan Puerto Rico ieder strategisch es economisch: sjeper oet Spaanje op weeg nao 't Amerikaons vasteland kóste hei aonlègke veur beveurraoding. De kolonisatie bleef beperk, en 't binneland laog iewelaank oonaongereurd debij. Poginge vaan de Ingelse en de Hollenders mislökde ummer. De Spaonse belaankstèlling veur 't eiland (en veur Cuba) woort weer groeter wie begin negentienden iew de kolonies op 't vasteland ziech ein veur ein aofsjeide. In 1868 begós ziech de bevolking vaan Puerto Rico ouch te reure, in 'nen opstand dee el Grito de Lares is goon heite. Allewel tot dezen opstand wel kós weure oonderdrök, bleef 't oonrösteg. In 1898 braok de Spaons-Amerikaonsen Oorlog oet, boe de Puertoricaone (wie de Cubaone en ouch de Filipino's) aon Amerikaonse kant mètvochte. Spaanje gunde 't eiland tenao de status vaan otonoom provincie, meh nog datzelfde jaor, bij 't Verdraag vaan Paries, deeg dit land Puerto Rico (mèt de Filipijne en Guam) euver aon de VS.

 

De bevolking vaan Puerto Rico góng heimèt in zègkesjap achteroet; feitelek woort 't noe weer 'n kolonie, deeskier vaan de Vereinegde Staote. 't Land kaom oonder 'ne gouvernäör te stoon, dee direk door de Amerikaonse regering woort aongeweze. Vaanaof 1906 had 't eiland zien eige parlemint. De Jones Act vaan 1917 maakde vaan de Puertoricaone Amerikaonse staotsbörgers, en breide 't parlemint oet tot e twiekamereg congres nao Amerikaons veurbeeld. Economisch hadde de Amerikaone evels wieneg aondach veur 't territorium, wat oonder de Groete Depressie nog mie te lije had. Zoe kaom 't tot versjèllende proteste. Nao d'n oorlog woort de otonomie oetgebreid mèt sinds 1947 't rech um d'n eige gouvernäör te keze. Toch kaom 't in 1950 tot 'ne gewaopenden opstand, mèt incidente in Jayuya en Utuado. In allebei greep 't Amerikaons leger mèt groet geweld in. Twie nationaliste dege 'nen mislökde maordaonslaag op president Harry Truman.

Nao dezen opstand kaom me mèt 'n groondwèt veur Puerto Rico, die 't eiland mie otonomie gaof. 't Congres käörde 't documint in fibberwarie 1952 good; president Truman deeg 'ne maond later 'tzelfde. Sindsdeen is 't eiland geïndustrialiseerd en economisch oontwikkeld.

Dit artikel is gebaseerd op, meh neet vertaold oet, 't corresponderend Ingelstaoleg artikel, en wel in dees versie; wijer koume ouch bittekes informatie vaan en:Municipalities of Puerto Rico; en:Fauna of Puerto Rico en en:List of endemic fauna of Puerto Rico.

1. ↑ Puerto Rico, VS: Sjatting vaan de CIA in 2021
2. ↑ Caribbean Business - White House clarifies status stance
3. ↑ Ethnologue report for Puerto Rico
4. ↑ FIFA-Wereldranglies. Bezeen op 17 augustus 2012.