Puerto Rico

Estado Libre Asociado de Puerto Rico (span.)
Commonwealth of Puerto Rico (eng.)

(Flagg) (Wapen)
Wahlspröök: Ioannes Est Nomen Eius (lat. „Johannes is sien Naam“)
Natschonalhymne: La Borinqueña
Hööftstadt	San Juan 18° 27′ N, 66° 4′ W
Gröttste Stadt
Amtsspraak	Spaansch, Engelsch
Regeren Präsident Gouverneur	Butenkuntreien vun de USA Joe Biden Pedro Pierluisi
Grött  • Allens  • Water (%)	8959 km² ? %
Inwahnertall  • 2008 afschätzt  • Inwahnerdicht	3.958.128 (Juli 2008) 441,8/km²
Geldsoort	1 US-Dollar = 100 Cents ([[ISO 4217|]])
BBP	$74,89 Mrd. (2006) $ (2006) $19.100 (2006) $ je Kopp
Tietzoon	UTC (UTC-4)
Internet-TLD	.pr
ISO 3166	PR
Vörwahl	++1 (787 un +1 (939)) kiek bi NANP

De Freestaat Puerto Rico (spaansch: Estado Libre Asociado de Puerto Rico; engelsch: Commonwealth of Puerto Rico, vörmols ok Portoriko) is en vun de Butenkuntreien vun de USA. He liggt in de Karibische See un besteiht ut dat „Eiland Puerto Rico“ un de lüttjern Inseln Vieques, Culebra, Culebrita, Desecheo, Palomino, Mona, Caja de Muertos, un Monito, de dor noch umto sünd. Puerto Rico is dat ööstlichste un dat lüttjeste Eiland mank de Groten Antillen. De Naam bedutt „Rieken Haben“. De Inwahners weert up Platt „Puerto-Ricaners“ nömmt, man in dat Spaansch, wat in Latienamerika snackt warrt, heet se Boricua. So nömmt se sik ok up de Eilannen sülms. An un for sik harr Puerto Rico den Naam Borikén harrt. So hefft de Arawak-Indianers de Insel nömmt. Ok de Puerto-Ricaners seggt dor faken Borinquén to.

Över um un bi 60 % vun de Insel hen gifft dat Barge. Ok Tropischen Regenwoold un Wöste is dor to finnen.

• Höchsten Barg: Cerro La Punta (1.338 Meter).
• Längsten Stroom: Rio de la Plata (97 Kilometer)

De See um de Inselgrupp umto is unbannig deep: In’n Norden liggt in den Puerto-Rico-Graven in den Atlantik dat Milwaukeedeep, wat 9.219 Meter deep is, un in’n Süden finnt sik in de Karibische See dat Venezolaansche Becken mit 5.649 Meter Deepte. Up de Inseln regeert Tropenklima. In’n Döörsnitt is dat bi 28 °C warm. An de Noordküst un in’t Hoochland regent dat faken, wieldes de Süden tämlich dröge is.

De um un bi 4 Mio. Inwahners vun Puerto Rico leevt in 78 verschedene Gemeenden. Mehr, as 80% vun jem sünd röömsch-kathoolsch un bi 55% öövt düssen Gloven ok ut. Ofschoonst de Eilannen to de USA tohöörn doot, seggt bloß um un bi 10% vun de Inwahners, se weern Amerikaners. Bi 87% seht dat so, datt se de Nakamen vun Spaniers oder vun Slaven ut Afrika sünd. Mehr as 93 % vun de Puerto-Ricaners snackt Spaansch as Muddersprake, de annern 7 % snackt Engelsch.

Up Puerto Rico gifft dat allerhand Aarden, de bloß up düsse Eilannen vörkaamt (endeemsche). Man up de annere Siete is dat so, datt up dat Archipel nich sunnerlich veel Aarden tohuse sünd (ringe Aplha-Diversität).^[1] Fleddermüse sünd de eenzigsten inheemschen Söögdeerter, de hüdigendags noch up de Inseln vörkaamt. All annern Land-Söögdeerter, de dor hüüttodaag leven doot, as Katten, Lüttje Mungos, Zegen un Schaape sünd dor dör de Minschen henbröcht wurrn. In de See gifft dat bovenhen noch Delfine, Rundsteertseeköh un Waalfische. Vun de 349 Vagelarden bröödt bi 120 up de Eilannen un bi 47,5 % sünd dor bloß ut Versehn henflagen oder man raar. Dat meist bekannte un wohrschienlich afsunnerlichste Deert ut Puerto Rico is de Coquí. Dat is en lüttjen Poggen, de bloß dor tohuse is. He is een vun de 85 Aarden vun de Reptilien un Amphibien up Puerto Rico. In dat Söötwater gifft dat keene inheemschen Fische, man en paar Aarden sünd vund e Minschen dor insleept wurrn. De gröttste Deel vun de Deerterwelt up de Eilannen höört to de Warvellosen.

Mit de Minschengeschichte güng dat los in Purto Rico, as dat Volk vun de Ortoiroid dor twuschen 3000 un 2000 v. Chr. inwannern dö. Later sünd dor Indianers vun de Igneri un vun de Arawak henkamen un hefft si dor in de Tied twuschen 120 un 1000 n. Chr. ansiedelt. As Christoph Kolumbus up de Eilannen lannen dö, hett de Taíno-Kultur dor dat Seggen harrt. Se is in de tweete Hälft vun dat 16. Johrhunnert utstorven, as de Spaniers dor Krieg un Süken henbröchen un de Inseln utplünnern döen.

Vunwegen siene Lage in’n Nordosten vun de Karibische See weer Purto Rico in de eersten Johre un unbannig wichtigen Platz för dat spaansche Imperium, as dat losgüng mit dat Updecken un Innehmen vun de Nee Welt un as dor de spaanschen Kolonien inricht’ wurrn sünd. Bi allerhand Kriege twuschen Spanien un annere Länner um de Herrschop in düsse Gegenden in dat 16., 17. un 18. Johrhunnert is Puerto Rico en wichtigen Butenposten för Spanien ween. Ok weer de Insel en eersten Trääd up den Weg vun Europa na Kuba, Mexiko, Middelamerika un de nöördlichen Gemarken vun Süüdamerika. In dat 19. Johrhunnert sünd Purto Rico un Kuba bit to dat Enne vun den Spaansch-Amerikaanschen Krieg de beiden lesten spaanschen Kolonien in de Nee Welt ween. Vun dor ut, so harrn sik spaansche Strategen dat dacht, scholl Amerika torüch erovert weern.

1898 hefft de USA de Eilannen bi de Spaansch-Amerikaanschen Krieg innahmen un hefft de Eilannen nu for sik hebben wullt. De Foraker Act vun 1900 hett dor en zivile regeerung inricht’ un de Jones-Shafroth Act vun 1917 hett all Puerto Ricaners de Börgerrechte vun de USA tospraken. Later hett Puerto Rico en egen verfaten kregen un 1952 hett dat dor de eersten demokraatschen Wahlen geven. Man, wie dat nu mit Puerto Rico steiht un wo dat hengahn schall, dor warrt ok 500 Johre, nadem de eersten Europäers dor an Land gahn sünd, jummers noch um streden. 1946 is ok de Puertorikaansche Unafhängigkeitspartei grünnt wurr. Se sett sik dor för in, dat Puerto Rico en sülvstännigen Staat, weg vun de USA, warrt.

1. ↑ Charles A Woods, Jason H Curtis, Florence E Sergile, Biogeography of the West Indies, 2001, ISBN 0-8493-2001-1