Biebel

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

---

De Biebel is 't heileg book vaan 't christendom. 't Is 'n verzameling gesjrifte die veur e deil in de Joedse traditie oontstande zien (Aajd Testamint) en veur e deil roontelum Zjezus en de vreug Christene speule (Nui Testamint). Veural binne protestantse genootsjappe is 't book väöl vertaold en weurt 't dèks door geluivege geleze. 't Book weurt ouch, boete de kónteks vaan 't geluif, um zien literair en cultureel beteikenis geleze.

De Biebel is verdeild in zoegenaomde beuk: in lengde variërende deile die dèks ein episode of oonderwerp besloon. De term geit trök op de vreuger praktijk, wie de teks op bookrolle woort gesjreve die inderdaod apaart bewoord woorte. Dit verklaort ouch boeveur sommege doorlopende verhaole euver twie beuk verdeild zien: ze pasde neet op eine bookrol. Ouch verklaort dit de naom: 't Aajdgrieks βιβλία biblia, miervoud vaan βιβλίον biblion 'book'. De beuk zien verdeild in sjapiters, en die weer in veerze. Es me de Biebel citeert, deit me dat gemeinelek zoe:

Gedink de Sabbat, d'n heilegen daag. (Exodus 20:8)

Zeuk en geer zalt vinde. (Matteüs 7:8)

Iers neump me dus 't book boe 't citaot oet kump, daan e dobbel ciefer. 't Ierste getal daovaan steit veur 't hoofstök vaan 't betrèffend book, 't getal nao d'n dobbele punt veur 't specifiek veers. De sjapiter- en veersnommers weure sinds iewe dudelek in de Biebelteks aongegeve.

Beuk die verneump zien nao hun hoofpersoen kinne twie naome höbbe. Dit hèlt verband mèt de versjèllende vertaolinge die de kathelieke kèrk door de jaore heer heet gebruuk. Awwer lui, die nog mèt de Biebel vaan Beelen en/of de Canisiusbiebel zien opgegreujd, kinne de gelatiniseerde naome. Sinds de Willibrordsbiebel gebruuk me ouch in de kathelieke kèrk de Hebreeuwse naome. Zuug oonder veur mie details.

't Aajd Testamint is vaan juudsen oersprunk. De canonieke beuk neump me in 't joedendom d'n Tanach (Hebreeuws תַּנַ"ךְ); in die religie is dat de ganse Biebel. Nog aander gesjrifte oet Hebreeuwse krink weure neet door de joede en prottestante, meh wel door aander kèrke erkind en geleze. In de kathelieke kèrk sprik me vaan de deuterocanonieke beuk. Nog aander beuk weure zelfs neet door de roems-kathelieke erkind, meh vinde in aander genoetsjappe wel acceptatie. Biebelbeuk die me neet es canoniek accepteert weure apocrief geneump.

Me kin de biebelbeuk in diverse grope verdeile:

• De Pentateuch (op z'ch Hebreeuws Torah). Dit zien de ierste vief beuk. Ze besjrieve wie God de Eerd heet gesjape en de mins is gevalle, de ajdste historie vaan de joede es nomadisch volk, 't leve oonder Egyptisch bewind, de vlöch oet Egypte en de aonkoms in Kanaän. Vaanajds zuut me dit es 't ajdste deil vaan de Biebel (meh zuug oonder).
• De Historische beuk. Dees beuk pakke d'n draod vaan de Pentateuch op, meh weure gestiedegaon minder legendarisch en mie historisch vaan toen; soms oetgesproke documentair. 't Riek vaan de joede floreert, meh splits zich daan in twie rieke op. Dees rieke koume oonder Babylonisch bewind, en de machhöbbers verbanne de joede tijelek nao Babylon. Later koume land en volk oonder Perzisch bewind.
• De Wiesheidsbeuk. Dees beuk zien neet documentair vaan aard. Deils umvatte ze religieus gekleurde filosofie, deils lyriek. Curieus is de insleting vaan 't Hoegleed, wat koelek 'n religieus functie dreug.
• De Groete profete. Belaankrieke stiechteleke gesjrifte, veur e groet deil profetieë meh ouch deils preke euver wie de mins ziech tegeneuver God heet te gedrage. In vergelieking mèt de Wiesheidsbeuk zien ze oetgesproke mystiek en minder dogmatisch vaan aard.
• De Klein profete. Twelf kleinder religieus figure. Hun ervaoringe en profetieë weure in 't book beknop veergegeve.

In de kathelieke kèrk hèlt me traditioneel 'n aander indeiling en 'n aander volgorde vaan biebelbeuk aon es in de prottestantse kèrke. Dit heet te make mèt de Septuagint, de Griekse vertaoling die vaan groet belaank is gewees veur de ierste christene. In d'n Tanach is de volgorde nog weer aanders. Hei-oonder is de kathelieke indeiling gedeiltelek aongehawwe. De deuterocanonieke beuk stoon cursief.

Limbörgse naom (zuug bove)	Hebreeuwse naom	Griekse naom (Septuaginta)	Beteikenis en opmerkinge
Pentateuch (Torah)
Genesis	בְּרֵאשִׁית‎ bərēšīṯ	Γένεσις Genesis	De vief beuk vaan d'n torah hole hunne naom vaan hun ierste woord; in dit geval bərēšīṯ of 'in 't begin'. De Griekse naom beteikent 'weuring'.
Exodus	וְאֵלֶּה שְׁמוֹת‎ we'elleh shəmōṯ	Ἔξοδος Exodos	Hebreeuwse naom beteikent 'dit zien de naome'; Griekse naom 'oettoch'.
Leviticus	וַיִּקְרָא‎ wayiqra	Λευϊτικόν Leuïtikon	Hebreeuwse naom beteikent 'heer reep'; Griekse naom beteikent '(book) vaan de Leviete'.
Numeri	בְּמִדְבַּר‎ bəmiḏbar	Ἀριθμοί Arithmoi	Hebreeuwse naom beteikent 'in de weuste (vaan)'; Griekse naom beteikent 'getalle'.
Deuteronomium	דְּבָרִים‎ devārīm	Δευτερονόμιον Deuteronomion	Hebreeuwse naom beteikent 'wäörd'. Griekse naom beteikent lètterlek 'de twiede wèt'; dit is 'n foute vertaoling vaan mišneh haTorah hazoṯ '’n kopie vaan dees wèt'.
Historische beuk
Jozua (Josué)	ספר יהושע sefer yəhōšua	Ἰησοῦς Nαυῆ Iesous Nauē	Hebreeuws sefer beteikent 'book'; 't zal bij de volgende beuk weure weggelaote.
Riechters	ספר שופטים šoftīm	Κριταί Kritai	Bij Nederlandse prottestante hèt 't book vaanajds Richteren. Kathelieke vertaolinge hadde vaanajds de Latiense naom [Liber] Judicum, meh bij Canisius en Willebrord is dat gewoen Rechters. Sinds de vertaoling vaan 2004 sprik me in de mieste prottestantse kèrke ouch vaan Rechters.
Ruth	רות‎‎ ruṯ	Ῥούθ Routh
1 Samuel	שמואל šemuel	Βασιλειῶν Αʹ Basileiōn I	De Septuagint neump de twie beuk vaan Samuel ouch 'Keuninge'; de beuk 1 en 2 Keuninge heite dao 3 en 4 Keuninge. De Völgaot deit dat ouch, zoe good wie de Leuvense Biebel. Prottestantse biebels herstèlle de Hebreeuwse naom, kathelieke vertaolinge vaanaof Canisius ouch.
2 Samuel		Βασιλειῶν Βʹ Basileiōn II
1 Keuninge	מלכים melachīm	Βασιλειῶν Γʹ Basileiōn III
2 Keuninge		Βασιλειῶν Δʹ Basileiōn IV
1 Kronieke	דִּבְרֵי־הַיָּמִים diḇrē hayyāmīm	Παραλειπομένων Αʹ Paraleipomenōn I
2 Kronieke		Παραλειπομένων Βʹ Paraleipomenōn II
Ezra (Esdras)	עזרא ezra	Ἔσδρας Αʹ Esdras I	De Septuagint, de Völgaot en diverse vertaolinge die ziech dao-op basere neume Nehemia 2 Esdras; Ezra weurt daan 1 Esdras. Bij de joede is dit ouch ei book. Zoewel prottestante es kathelieke doen dat allaank neet mie; al in de Canisiusbiebel hèt 't Esdras en Nehemias.
Nehemia (Nehemias)		Ἔσδρας Βʹ Esdras II
Tobit	טובי‎‎ tōvi	Τωβίτ Tōbit	Ouch Τωβίθ Tōbith kump veur; in de Völgaot Tobias, in de Canisiusvertaoling neet zoe. Deuterocanoniek, en daorum soms ouch nao alle (proto)canonieke beuk vaan 't AT gezat.
Judith	יהודית yəhūḏīṯ	Ἰουδίθ Ioudith
Ester	אסתר ester	Ἐσθήρ Esthēr	Canoniek, meh de Touwveuginge bij Esther zien deuterocanoniek.
1 Makkabeeë	*מקבים maqabīm	Μακκαβαίων Αʹ Makkabaiōn I	Griekse teks, dinkelek 'n vertaoling vaan e verlore gegaange orzjineel. Veur 3 en 4 Makkabeeë zuug oonder.
2 Makkabeeë		Μακκαβαίων Βʹ Makkabaiōn II
Wiesheidsbeuk
Job	אִיוֹב	Ἰώβ Iōb	In de Septuagint en de Völgaot kump Job nao de Psalme.
Psalme	תהילים‎ təhillīm	Ψαλμοί Psalmoi	Hebreeuwse naom beteikent 'lofzaange', Griekse naom beteikent eigelek 'meziek', meh bij oetbreiing ouch de wäörd daobij. Zoewel de prottestante es de kathelieke erkinne 150 psalme, meh de intern structuur versjèlt (wat bij de prottestante eine psalm is, zien 'rs bij de kathelieke soms twie en vice versa). Zuug oonder veur pslam 151 en de psalme vaan Salomo.
Spreuke	מִשְלֵי mišlē	Παροιμίαι Paroimiai	Op z'ch Latiens bekind es Proverbia.
Prediker	קֹהֶלֶת‎ qōheleṯ	Ἐκκλησιαστής Ekklēsiastēs
Hoegleed	שִׁיר הַשִּׁירִים šīr haššīrīm	ᾎσμα ᾈσμάτων Āisma āismatōn	De Hebreeuwse en Griekse naom, wie ouch de Latiense naom Canticum canticorum, beteikene lètterlek 'leed vaan de lejer'. De naom Hoegleed kump oet 't Duits en is ingeveurd door Luther.
Wiesheid (vaan Salomo)	n.v.t.	Σοφία Σαλoμῶντος Sophia Salomōntos	De touwsjrieving aon Salomo is kritisch gezeen neet vol te hawwe en ouch in orthodoxe kring neet algemein.
Wiesheid vaan Jezus Sirach	?	Σοφία Ἰησοῦ Σειράχ Sophia Iēsou Seirach/Sīrach	Volgens de teks zelf in 't Hebreeuws opgesjreve door de zoon vaan Sirach en door ziene kleinzoon in 't Grieks vertaold. In de Völgaot bekind es Ecclesiasticus, neet te verwarre mèt Ecclesiastes ('Prediker').
Groete profete
Jesaja (Isajas)	ישעיהו‎ yeša'yahu	Ἠσαΐας Ēsaias	In de Septuagint koume de Klein Profete veur de Groete, in plaots vaan aandersum.
Jeremia (Jeremias)	יִרְמְיָהוּ yirmeyahu	Ἱερεμίας Hieremias	De Griekse naom heet e volksetymologisch elemint: ἱερός hieros 'heileg'.
Baruch	*ברוך baruch	Βαρούχ Barouch	Allein in 't Grieks bekind (en daodoor neet canoniek), meh aon de taol te zien wel nao e Semitisch orzjineel. 't Epistel vaan Jeremias (Grieks Ἐπιστολὴ Ἰερεμίου Epistolē Hieremiou), ouch deuterocanoniek en in sommege tradities es apaart biebelbook behandeld, vörmp in kathelieke biebels 't lèste hoofstök vaan Baruch.
Lamentaties	אֵיכָה‎ ēychōh	Θρῆνοι Thrēnoi	Touwgesjreve aon Jeremia. Hebreeuwse naom beteikent lètterlek 'wie', nao 't ierste woord. Nederlandse naom is Klaagliederen.
Ezechiël	יחזקאל yechezqel	Ἰεζεκιήλ Iezekiel
Daniël	דניאל daniyyel	Δανιήλ Daniēl	De touwveuginge bij Daniël zien deuterocanoniek en neet oet 't Hebreeuws bekind.
Klein profete
Hosea (Hoseë)	תרי עשר trei asar	Ὡσηέ Hōsēe	De klein profete zien in d'n Hebreeuwsen Tanach ei book mèt de naom 'de twelf'. De hei gegeve Hebreeuwse naome zien de eigenaome vaan de profete, neet de naome vaan biebelbeuk. In de Septuagint is de volgorde aanders: Hoseë, Amos, Michaeas, Joël, Obdias, Jonas, Naum, Ambacum, Sophonias, Haggaeus, Zacharias, Malachias.
Joël		Ἰωήλ Iōēl
Amos		Ἀμώς Āmōs
Obadia (Abdias)		Ὀβδιού Obdiou¹
Jona (Jonas)		Ἰωνᾶς Iōnas
Micha (Michaeas)		Μιχαίας Michaias
Nahum (Naum)		Ναούμ Naoum
Habakuk		Ἀμβακούμ Ambacum
Sefanja (Sofonias)		Σοφονίας Sophonias
Haggai (Haggaeus)		Ἀγγαῖος Angaios²
Zacharia (Zacharias)		Ζαχαρίας Zacharias
Maleachi (Malachias)		Μαλαχίας Malachias
Opmerkinge: 1. De Griekse naom vaan Obadia/Abdias steit in de genitief. De bijbehurende nominatief is Ὀβδίας Obdias. 2. De combinatie -γγ- steit in 't Grieks eigelek ummer veur -ng-. De transcriptie is dao-op gebaseerd, meh gezeen 't Hebreeuws orzjineel moot me dao mesjiens gewoen Aggaios leze; vergeliek ouch Haggaeus, neet *Hangaeus, in de Völgaot.

Wie gezag gief 't Biebelbeuk die wel door de kathelieke, meh neet door de prottestante weure erkind. In de tabèl heibove stoon ze cursief. De veurnaomste rei daoveur is tot ze neet bij d'n Hebreeuwsen Tanach hure, en euver 't algemein neet in 't Hebreeuws meh in 't Grieks zien euvergelieverd. Bij sommege beuk heet me klaorbliekeleke Hebreeuwse orzjinele kinne vinde in de Doej Zierolle (zuug oonder).

Door de middeliewe heer woorte väöl vaan dees beuk zoonder meujte geaccepteerd. Ze woorte beveurbeeld opgenome in de Völgaot. Oonder invlood vaan 't humanisme begós me kritisch te loere nao de Biebeltekste en of ze wel oersprunkelek waore. Maarten Luther besloot alle beuk die neet bij de joede bekind zien neet op te numme. Veur häöm, en veur aander kèrkhervörmers en later prottestantse theologe, waore die gesjrifte nog wel vaan theologisch belaank. In de kathelieke kèrk gónge stumme op um 'tzelfde te doen, meh op 't Concilie vaan Trente woort beslote um de book die op ieder concilies waore ingerope toch te hawwe.

Zelfs de kathelieke kèrk accepteert neet alle beuk die daoveur in aonmerking koume. 'n Aontal beuk oet de Septugaint, of sommege edities daovaan, steit neet in de kathelieke canon. Griekse en oosterse kèrke acceptere die euver 't algemein wel.

Dees beuk weure door de westerse kèrke neet tot de Biebel gerekend: 3 Ezra, 4 Ezra, 3 Makkabeeë, 4 Makkabeeë, Bei vaan Manasse, Psalm 151. Allemaol koume ze veur in de Septuagint. Vreuger stoont 't book Nehemia ouch bekind es '2 Ezra', vaandao de naome vaan de ierste twie beuk.

De Ethiopisch-Orthodoxe Kèrk accepteert nog aander beuk: 1 Enoch, Jubileeë, 1, 2 en 3 Mekabian en de Paralipomena (touwveuginge bij Baruch). De Syrisch-Orthodoxe Kèrk accepteert weer aander beuk: 2 Baruch (inclusief 't Epistel vaan Baruch),

De zoegeneumde Psalme vaan Salomo koume in geinen inkele canon veur, meh stoon wel in bepaolde handsjrifte vaan de Septuagint.

Gesjrifte wie dees zien oonder mie intrèssant veur theologe umtot canonieke Biebelbeuk soms nao ze verwieze.

In 't Nui Testamint weurt 't leve vaan Zjezeke besjreve, zoewie de dinger die de alderierste christene mètmaakde en de kwesties die hun bezeghele. De Revelatie aon 't slot beujt apocalyptische, deils eschatologische tekste. Euver de canon vaan dit deil vaan de Biebel besteit minder verdeildheid: prottestante, kathelieke en orthodoxe acceptere dezelfde beuk es canoniek. Apochriefe beuk bij 't Nui Testamint bestoon wel: die waore in gebruuk bij christeleke tradities die al in e vreug stadium zien verdwene.

Me verdeilt 't Nui Testamint in veer deile:

• De Evangelië (lètterlek 'gooj kemissies'): veer biografieë vaan Zjezeke, boe-in zien jäög, zien lier, zien werke (de woondere die heer zouw höbbe verriech), zienen doed, zien Wederopstanding en hiemelvaort weure vertèld.
• De Historie: allein 't book Handelinge. De apostele stiechten 't christendom en verspreie 't Woord door groete deile vaan 't Romeins Riek.
• De Epistele vaan Paulus: Breve, touwgesjreve aon Paulus, die antwoord geve op kwesties boe geluivege mèt zaote. Ze zien geneump nao de gemeinte of de persoen die 't antwoord zouw höbbe verlangk en gekrege.
• De Kathelieke Epistele. 'Katheliek' weurt in dezen tied nog in de lètterleke beteikenis 'algemein' gebruuk. De epistele zien neet veur ein bepaolde gemeinte, meh veur alle christene.
• De Apocalyptische literatuur: Allein 't book Revelatie. 'Apocalyps' beteikent lètterlek 'oet de deuk doon', 'oonthölle'; dit sleit op de veurspeulinge die Johannes in 't book krijg. Veural bekind is de literatuur euver 't Ind vaan de Tije (eschatologie) mèt de veurspeuling tot Zjezeke op d'n Daag des Oerdeils trökkump op Eerd.

Limbörgse naom	Griekse naom	Opmerkinge
Evangelië
Matteüs	Τὸ κατὰ Ματθαῖον εὐαγγέλιον To kata Matthaīon euangelion
Marcus	Τὸ κατὰ Μᾶρκον εὐαγγέλιον To kata Mārkon euangelion
Lucas	Τὸ κατὰ Λουκᾶν εὐαγγέλιον To kata Loukān euangelion
Johannes	Τὸ κατὰ Ἰωάννην εὐαγγέλιον To kata Iōannēn euangelion
Historie
Handelinge	Πράξεις τῶν Ἀποστόλων Prakseis tōn apostolōn	Grieksen titel beteikent voloet 'Handelinge vaan de apostele'.
Epistele vaan Paulus
Romeine	Πρὸς Ῥωμαίους Pros Rhōmaious
1 Korinthiërs	Πρὸς Κορινθίους Αʹ Pros Korinthious I
2 Korinthiërs	Πρὸς Κορινθίους Βʹ Pros Korinthious II
Galate	Πρὸς Γαλάτας Pros Galatas
Efeziërs	Πρὸς Ἐφεσίους Pros Ephesious
Filippenze	Πρὸς Φιλιππησίους Pros Philippēsious
Kolossenze	Προς Κολοσσαεῖς Pros Kolossaeis
1 Thessalonicenze	Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Αʹ Pros Thessalonikeis I
2 Thessalonicenze	Πρὸς Θεσσαλονικεῖς Βʹ Pros Thessalonikeis II
1 Timotheüs	Πρὸς Τιμόθεον Αʹ Pros Timotheon I
2 Timotheüs	Πρὸς Τιμόθεον Βʹ Pros Timotheon II
Titus	Πρὸς Τίτον Pros Titon
Filemon	Πρὸς Φιλήμονα Pros Philēmona
Aander epistele
Hebreeërs	Πρὸς Ἡβραίους Pros Hebraious
Jakobus	Ἰάκωβος Iakōbos	Epistel vaan, neet aon Jakobus. Gelt veur alle naovolgende.
1 Petrus	Πέτρου Αʹ Petrou I
2 Petrus	Πέτρου Βʹ Petrou II
1 Johannes	Ἰωάννη Αʹ Iōannē I
2 Johannes	Ἰωάννη Βʹ Iōannē II
3 Johannes	Ἰωάννη Γʹ Iōannē III
Judas	Ἰούδα Iouda	Touwgesjreve aon Judas, dener vaan Zjezeke, neet dezelfde wie Judas Iskariot. Daorum ouch neet te verwarre mèt 't Evangelie nao Judas (zuug oonder).
Apocalyptische beuk
Revelatie	Ἀποκάλυψη του Ιωάννη Apokalupsē tou Iōannē	In 't Nederlands Openbaring.

Dees apocriefe beuk hure neet bij 't Nui Testamint: ze weure neet door de roems-kathelieke of prottestantse kèrke erkind. Sommege vaan dees beuk zien neet bewoerd gebleve en allein bekind oet verwiezinge door Kèrkvaajers, aandere zien gedeiltelek euvergelieverd, dèks es versjendeleerde papyrus. De rei tot dees beuk zoe slech bekind zien, is tot ze al vreug door Hiëronymus en Augustinus zien verworpe. De beuk waore in gebruuk bij aander christeleke struiminge es de orthodoxe. De in de beuk gepropageerde theologie versjèlt soms hendeg vaan wat me in conventioneel christendom gewoen is. Dit gelt veural veur de gesjrifte vaan 't gnosticisme. Umtot dees gróp in Egypte bezunder actief waor (en ouch umtot in 't druug Egyptisch klimaot vergete papyri neet zoe gaw vergoon), zien väöl vaan dees gesjrifte in 't Koptisch euvergelieverd.

Oonder de apocriefe bij 't Nui Testamint zien:

• Handelinge vaan Petrus
• Handelinge vaan Paulus
• Handelinge vaan Johannes
• Handelinge vaan Thomas
• Handelinge vaan Andreas
• Evangelie nao Thomas
• Evangelie vaan de Hebreeërs
• Evangelie vaan de Ebioniete
• Evangelie vaan de Nazareners
• Evangelie vaan de Egyptenere
• Evangelie vaan de Naäsene
• Evangelie nao Petrus
• Revelatie vaan Petrus
• Verkundeging van Petrus
• Evangelie nao Judas
• Evangelie nao Maria Magdalena
• Epistel vaan Barnabas

De visies op d'n tied boe-in en de meneer boe-op de Biebel tot stand kaom höbbe door de doezende jaore heer gevarieerd. Vaanajds woort de teks gezeen es goddelek geïnspireerde gesjrifte, opgesjreve door de lui die dèks in de Biebel zelf es oteur zien geneump. Kritisch oonderzeuk heet dat beeld de lèste iewe bijgestèld; orthodoxe gemeinsjappe hawwe evels aon de traditioneel opvattinge vas. Euver awwerdom, inspiratie en othenticiteit blijf väöl nog umstreje en oondudelek.

De beuk vaan de Pentateuch neume gein vaan alle 'nen oteur. Traditioneel naom me aon tot Mozes de beuk heet gesjreve. Dat idee sjijnt veur 't iers te zien oetgesproke in de Babylonische ballingsjap (zèsden iew veur Christus), meh naom pas in 't hellenisme 'n groete vlöch. In de individualistische Griekse cultuur waor oteursjap väöl belaankrieker es in de Hebreeuwse en de Griekse gónge vraoge nao wee de Biebel daan gesjreve hej. Mozes waor veur de Pentateuch 't ierste antwoord.

De idee tot Mozes de vief beuk heet gesjreve, vint me nog ummer bij orthodoxe joede. Dat lievert evels gein klein probleme op. Um te beginne geit Mozes in 't book Deuteronomium doed. Sommege zien dat es 'n profetie (dit is meugelek es me de Biebel veur goddelek geïnspireerden teks hèlt), aandere goon oet vaan 't bijlaog door beveurbeeld Jozua.

Oetgoon vaan goddeleke inspiratie lievert nog aander probleme op. De vief beuk zien neet perfek: ze spreke ziech soms tege, en daan weer herhole ze dezelfde informatie. Vaanaof de zeventienden iew is me op die grun begós mèt serieus tekskritiek. Baruch de Spinoza concludeerde es (eine vaan de) ierste tot Mozes neet d'n oteur kós zien. Nao get voortbouwend werk kaom me tot de conclusie tot bij 't sjrieve vaan de Pentateuch zeker veer sjrievers betrokke zien gewees: de Jahwis (dee God consequent mèt Jahwe beneump), d'n Elohis (dee in plaots daovaan Elohim 'Hier' sjrijf), 'ne Preestercodex en d'n Deutonomis. (Aon de lèste sjrijf me Deuteronomium touw, 't book wat stylistisch 't mieste einheid vertuint en ouch 't mieste vaan de aander veer aofwiek.) De veer bronne zouwe oetindelek door 'ne redacteur zien samegeveug tot ei compleet werk. Dit neump me de documentair hypothees, ze is in deze vörm opgestèld door Julius Wellhausen. In d'n twintegsten iew zien alternatief theorieë opgekoume, meh in de kern heet de documentair hypothees nog väöl aonhaangers.

Umtot de beuk es ierste in de Biebel versjijne, ze de ajdste gebäörtenisse besjrieve, en ze in 't joededom hoeger weure aongeslage es de res, naom me langen tied aon tot de Pentateuch 't ajdste deil vaan de Biebel is. Ze zouwe daan in d'n tienden of negenden iew v.Chr. begós zien, en in de vijfden iew v.Chr. in hunnen huiege vörm zien oetgekristalliseerd. Volgens sommege oonderzeukers zien ze zjus nao de beuk vaan de profete gesjreve.

Volgens de euverlievering is 't book Jozua door Jozua zelf gesjreve, koume Riechters, Ruth en 1 en 2 Samuel vaan Samuel, mèt touwveuginge vaan Gad en Nathan, en koume 1 en 2 Keuninge vaan Jeremias. In feite evels goon dees beuk wijer boe Deuteronomium ophèlt. De Pruus Martin Noth meinde tot Deuteronium oersprunkelek 'n einheid vörmde mèt dees beuk, oetgezunderd Ruth; dit werk is me de Deuteronomische Historie goon neume. De mieste theologe höbbe häöm dao-in naogevolg. Wat 't book Ruth betröf: d'n oteur daovaan zouw 'n vrouw kinne zien.

Veur 1 en 2 Kronieke, traditionaol aon Ezra touwgesjreve, geit me oet vaan einen oteur, dee zie werk door de jaore heer is aongevöld door aandere um de lèste oontwikkelinge bij te hawwe.

De beuk Ezra en Nehemia, die oersprunkelek ei gans book vörmde, zien volgens H.G.M Williamson in drei fases oontstande. Iers zien de diverse lieste en documinte in 't book gesjreve, daan de memoires vaan Ezra en Nehemia en tot slot de touwveuginge vaan d'n oteur dee 't bijeinbrach. Esther tot slot is rillatief joonk: 't zal zoe roond 300 v.Chr. zien gesjreve. Dit kin me dao-oet opmake tot 't wiesheidsbeuk citeert.

De Wiesheidsbeuk versjèlle sterk in awwerdom. Job stamp op ze vreugs oet de zèsden iew veur Christus en is dinkelek vaan nao de Ballingsjap.

De Psalme weure veur e groet deil aon David touwgesjreve, meh zien oontstande in e perces vaan zeker vief iewe. Sommege weure inderdaod geach te stamme oet d'n tied vaan de vreug Hebreeërs. Me meint euvereinkomste te zien mèt hymnes oet Mesopotamië en Oegarit, dewijl psalm 104 in verband is gebrach mèt de Zonnehymne vaan Achnaton (Egypte, veertienden iew veur Christus; dit verband is evels umstrejje). Psalm 137 verraojt zoe al tot 'r oet de Ballinsjap stamp ('Aon de reviere vaan Babylon'). Nog aandere zien dinkelek pas nao de Ballingsjap gediech.

De Spreuke, traditioneel aon Salomo touwgesjreve, höbbe woersjijnelek diverse oteurs verdeild euver miejer iewe. De ajdste deile kinne al vaan veur de Ballingsjap zien, veur de joonkste dink me ieder aon d'n daarden iew.

De sjriever vaan Prediker neump ziech Qoheleth; volgens de traditie is dat obbenuits Salomo, meh volgens de tekskritiek moot me ouch hei weer aon d'n daarden iew veur Christus dinke.

Perceis 'tzelfde gelt weer veur 't Hoegleed, allein gief dat zelf geinen oteur. Oondudelek is of dit book door eine of miejer lui is gesjreve.

De beuk vaan de groete profete zien woersjijnelek väöl awwer; minstens deile daovaan. Jesaja weurt door modern oonderzeukers gezeen es e dreideileg werk. De ierste deile zien de lier vaan Jesaja zelf, en eventueel zien lierlinge; dit kin al oet d'n achsten iew veur Christus stamme. 't Twiede deil zouw daan in de Babylonische ballingsjap zien touwgeveug, 't daarde deil door de lierlinge vaan de ballingsjap-oteur, trök in Jeruzalem. Veur Jeremia dink me get soortgelieks. 't Book neump de profeet ziene lierling Baruch ben Neriah; dee kin roond 600 v. Chr. de ierste deile höbbe opgesjreve. Later volgde twie touwveuginge. De Lamentaties, die iewelaank bij traditie woorte touwgesjreve aon Jeremia, zien väöl joonger (daarden of twieden iew veur Christus). Ezechiël umsjrijf zien eige es de wäörd vaan de profeet Ezechiël, opgesjreve tijens de Babylonische ballingsjap. De teks verraojt evels 'n historie vaan oetgebreide edities, oetbreiinge en umwèrkinge, wat neet oetslut tot de profeet wel deil heet gehad in 't sjriefwerk. Daniël zouw 't werk zien vaan de gelieknaomege profeet oet de zèsden iew veur Christus; 't werk liekent evels veer iewe joonger te zien.

Allewel tot de Klein Profete in d'n Tanach ei book vörme, liekene ze toch in de loup vaan iewe oet diverse bronne te zien samegestèld. Me dink tot dat perces in de Perzischen tied roond waor. Allein 't book Jona is joonger; dit versjèlt sterk vaan stijl en weurt ieder in d'n tied vaan 't hellenisme geplaots.

De deuterocanonieke en apocriefe beuk zien umstrejje umtot ze neet bij d'n Tanach hure. Dèks zien ze ouch gaaroet neet oet Hebreeuwse bronne bekind, meh allein oet 't Grieks (zuug ouch bove). Dat beteikent evels neet tot die Hebreeuwse bronne noets höbbe bestande. De Wiesheid vaan Jezus Sirach beveurbeeld beweert zelf al de Griekse vertaoling vaan e Hebreeuws orzjineel te zien. Aander beuk, wie Baruch en Makkabeeë, vertuine dudelek spoere vaan 'ne Semitische groondteks. Dat gelt evels neet veur alle deuterocanonieke beuk. In de Touwveuginge bij Daniël vint me e woordspeul wat ziech neet zoe gemekelek oet 't Grieks liet vertaole en dus drop wijs tot de teks in die taol (en neet in 't Hebreeuws) is opgestèld.

De veer evangelië zien op te deile in de drei synoptische evangelië (Mattheus, Marcus en Lucas) en 't Evangelie nao Johannes. De ierste drei euverlappe ziech op alderlei punte; dat veel lui in de ajdheid al op. Augustinus oonderkós al tot de drei oteurs ziech oonderein hadde euvergesjreve. Heer meinde tot Mattheus de ajdste teks waor; de aander twie hejje die naogevolg. Allewijl dink me tot Marcus iers waor. Zoewel Mattheus es Lucas höbbe daan vaan Marcus euvergesjreve. Daomèt is evels nog neet verklaord tot die twie werke 'n aontal episodes gemein höbbe, soms zelfs in perceis dezelfde wäörd, die bij Marcus neet veurkoume. Me dink daorum aon 'nen twiede bronteks, bekind es bron Q, die allebei de oteurs los vaanein neve Marcus nog hejje gebruuk. Oondaanks 'n zwaakde in die riddenatie - wie kin zoe e belaankriek werk verlore goon, zelfs zoonder tot de kèrkvaajers denao höbbe verweze? - is dit nog ummer de gebrukelekste theorie. De oontdèkking vaan 't apocrief Evangelie vaan Thomas oondersteunt 't bestoon vaan bron Q.

De stijl vaan Handelinge liek trop te wieze tot dit book vaan dezelfden oteur es dat vaan Lucas kump, jeh tot Lucas en Handelinge oersprunkelek ei werk waore.

Vaan alle vief de beuk weurt aongenome tot ze ind iersten iew zien oontstande.

Romeine, 1 en 2 Korinthiërs, Galate, Filipenze, 1 Thessalonicenze en Filemon, die de naom vaan Paulus drage, weure algemein es Paulus zie werk geaccepteerd. Eventueel kinne eine of miejer secretaire betrokke zien gewees aon wee Paulus zienen teks dicteerde; versjèllende breve wieze dee kant op. Veur Efezers, Kolossenze en 2 Thessalonicenze is dat umstrejje. 1 en 2 Timotheüs en Titus zien allezeleve neet vaan Paulus, meh zoe te zien wel vaan einen en dezelfden aanderen oteur. Vreuger woort ouch Hebreeë aon Paulus touwgesjreve; sinds de Rifformatie deit me dat evels neet mie en weurt de breef ouch neet tot de Epistele vaan Paulus gerekend.

De Kathelieke Epistele - aofgezeen vaan Hebreeërs, zuug bove - zien geneump nao hun sjrievers. Me kin evels oetgoon vaan valse touwsjrievinge: de sjrievers höbbe ziech dinkelek verstoke achter groete naome wie Petrus en Johannes. Sommege touwsjrievinge weure ouch neet door de teks zelf oondersjreve.

De Revelatie weurt touwgesjreve aon eine Johannes. Traditioneel geit me devaan oet tot dit dezelfde is wie Johannes d'n Evangelis, dee ouch weer geliek zouw zien aon Johannes d'n apostel. De Biebel beweert dat evels nörges expliciet en ouch kritische analyse liek dat neet te oondersteune. Opvallend is de kinnes die de sjriever aon d'n daag lègk vaan de groete profete.

De Biebel is e dik en zier divers book, boevaan talloes interpretaties meugelek zien. Dit arikel kin dao mer hiel beknop op ingoon.

Al iewe heet me in de kèrk gediscussieerd euver de punte boe-op de Biebel in tegespraok is mèt de wetensjap. Dit betröf veural 't sjöppingsverhaol in Genesis. Al in de ajdheid veel 't lui beveurbeeld op tot de Biebel 'n platte Eerd liek te veroonderstèlle. Op groond daovaan stèlde de kèrkvaajers al vas tot de Biebelteks neet lètterlek te geluive waor wienie 'r mèt de wetensjap in strijd waor.

Veur de historiebeuk gelle weer aander dinger. De Biebel is dèks de belaankriekste bron veur de historie vaan 't juuds volk; bronne vaan aander volker sjrieve neet zoeväöl euver de joede. Zoe kin neet weure vasgestèld of de diverse keuninge, inclusief de zier belaankrieke David en Salomo, wel höbbe bestande, en of 't, wie de Biebel zeet, ouch veur de Ballingsjap al 'nen tempel op d'n Tempelberg gaof. In Israël is zier oetgebreid archeologisch werk gedoon um de historiciteit vaan 't Aajd Testamint te controllere, mèt wisselende rizzeltaote.

't Nui Testamint beujt minder probleme. De woondere vaan Zjezeke doorstoon 'n kritische lezing neet, meh euver 't algemein is de consensus wel tot 'nen historische Jezus Christus heet bestande, en tot roontelum häöm de ierste christene bijeinkaome.

't Probleem vaan Biebeltekste die geach weure mèt goddeleke inspiratie te zien gesjreve meh toch in strijd liekene mèt de kinnes vaan de wereld, woort deils opgelos door Luther, dee de canon verkleinde. De deuterocanonieke beuk, boe väöl in steit wat neet mèt de lier euvereinstumde, woort gewoen verworpe. In de Roems-Kathelieke Kèrk zien zoedoende neve de Biebel ouch dogmata vaan groet theologisch belaank. De kèrkhervörmers hadde evels radicaol aander ideeë. Zij meinde tot allein de canonieke gesjrifte de basis veur 't geluif kóste vörme. Dees opvatting steit bekind es sola Scriptura ('allein de Sjrif'). 'n Aander belaankriek versjèl is tot bij de kathelieke de interpretatie vaan de Biebel aon de clerus is veurbehawwe, dewijl bij de prottestante edere geluivege de tekste zelf maag interpretere.

De betrouwbaarheid vaan de Biebel woort veur 't iers irnsteg in vraog gestèld door de filosofe vaan de Verleechting. Zij begóste d'n inhaajd vaan 't book te vergelieke mèt mythe en legende vaan aander volker en weze op de euvereinkomste. Veur de geluivege zelf kaom dees idee pas ech oonder drök te stoon mèt de opstèlling vaan de Evolutietheorie in de negentienden iew: veur 't iers kaom de wetensjap mèt 'n alternatief veur 't sjöppingsverhaol, wat iewelaank antwoord had gebode op vraoge die de wetensjap neet kós beantwoorde. Diverse conservatief christeleke genoetsjappe wieze de evolutielier nog ummertouw aof. Dit gebäört veural in protestantse kring, in 't bezunder in de Vereinegde Staote meh ouch in Nederland. De mierderheid vaan de geluivege geit evels veur 'n allegorische interpretatie: me zouw de gesjrifte mèt aondach mote bestudere um hun woer beteikenis te achterhole. Modern struiminge, wie in Nederland 't vrijzinneg prottestantisme, verwerpe ouch 't goddelek karakter vaan de Biebel: in hun ouge is 't ieder 'n verzaomeling aw verhaole, boe me wel 't geluif op baseert meh die neet oonfeilbaar of blindelings te volge is.

't Aajd Testamint - boete de deuterocanonieke beuk - is veur 't euvergroet deil gesjreve in 't Hebreeuws. Dit is 'n Semitische taol, ing verwant aon 't Fenicisch en get wijer aon 't Oegaritisch, Arabisch, Aramees en Akkadisch. Dit waor de taol die de joede algemein spraoke, in eder geval in d'n tied vaan de rieke Juda en Israël.

Later, wie de joede oonder vreem hiersers kaome, raakde 't Hebreeuws in oonbruuk es sjrieftaol, en op e zeker memint ouch es spreektaol. Oonder Assyrisch bewind woort evels neet 't Akkadisch de veurtaol meh 't Aramees, 'n taol oet 't huieg Syrië. Bijgevolg stoon diverse deile vaan de Biebel in 't Aramees, in 't bezunder deile vaan Ezra (4:8–6:18 en 7:12–26) en Daniël (2:4b–7:28). Wijer geit 't veural um losse wäörd. Soms is neet gans dudelek of e woord noe es Hebreeuws of es Aramees moot weure geleze; in dat geval zien twie vertaolinge meugelek.

De deuterocanonieke beuk en gans 't Nui Testamint stoon in 't Aajdgrieks. Nao de vereuveringe vaan Alexander de Groete woort dit de veurtaol in e groet deil vaan de Mediterraone wereld, inclusief de Levant. Zeker veur evangelische doele - 't verbreie vaan 't christendom door de Grieks-Romeinse wereld - waor 't Grieks dus 'n väöl hendeger keus. De soort Grieks boe dees beuk in stoon is de Koinè, 'nen taolvörm dee op versjèllende punte vaan 't Klassiek Grieks aofwiek. Väöl tekste zien ouch get sumpel vaan aard en verraoje dudelek tot de sjriever 'n aander taol, woersjijnelek Aramees, es moojertaol had.

Neet allein de beteikenis vaan de wäörd en d'n umvaank vaan de canon is umstrejje. Ouch euver de teks zelf besteit oonzekerheid. Zoe höbbe de Samaritaone, 'n juudse sekte die al iewe los vaan 't mainstream-joededom besteit, hun eige versie vaan d'n Torah en vaan Jozua. Dit gesjrif wiek hei en dao aof vaan de Masoretischen teks. Miestal zien die versjèlle neet belaankriek, meh soms zien ze cruciaol veur de beteikenis vaan de teks. De vergelieking vaan de twie versies weurt intrèssant mèt de Septuagint deneve. Dees Griekse vertaoling vaan 't aajd Testamint versjèlt ouch vaan de Masoretischen teks, meh op sommege punte tuint ze dezelfde versjèlle es de Samaritaanse Biebel.

De beuk vaan 't Nui Testamint zien in väöl handsjrifte euvergelieverd. De versjèlle zien talriek, meh neet zier groet; bronne die te väöl vrijheid naome, zien door de kèrke al vreug verworpe. De belaankriekste teks is de zoegeneumden textus receptus, tot stand gekoume in 't Byzantijns Riek. Vergelieking mèt aander bronne heet gezörg veur diverse correcties of alternatief suggesties. 'n Modern kritische oetgaaf vaan 't Nui Testamint is 't Novum Testamentum Graece; dit woort in 1898 veur 't iers oetgegeve en heet anno 2017 al 28 edities beleef.

't Vinde vaan de Doej Zierolle in 't midde vaan d'n twintegsten iew is vaan groet belaank gewees. Wat veer nog aon biebeltekste höbbe besteit veural oet kopieë vaan aw tekste, gemaak in de middeliewe en later. Die zègke dus niks euver wat veur versies nog höbbe bestande en of 'n teks nog veraanderd is. De Doej Zierolle zien comtemporain en beeje inziech in wat veur tekste toen in umloup waore. Sommege liekene koelek te zien veraanderd, aandere höbbe noe 'n compleet nui versie gekrege. Ein vaan de oontdèkkinge die me dao deeg waor de Hebreeuwse versie vaan Psalm 151, dee es apocrief gelt umtot 'r ummer allein in 't Grieks bekind waor.

't Aajd Testamint is in 't Hebreeuws gestèld, mèt inkel stökker in 't Aramees. De beuk vaan 't Nui Testamint zien allemaol in 't Aajdgrieks, um perceis te zien Koinè-Grieks. Die zien door de iewe heer in 'n väölheid aon taole vertaold. Groete taole kinne dèks miejer versies nevenein.

De zin vaan de versjèllende versies in ein taol zit deils in e veraanderd taolgebruuk. Veur de gemiddelde spreker vaan 't Nederlands is de Staotebiebel lesteg te verstoon. De kwestie geit evels deper. Zoe höbbe kathelieke vertaolinge laank mote voldoen aon theologische eise: soms zien miejer vertaolinge meugelek en daan mós de clerus zègke wat good waor. Get saortgelieks gelt veur de vertaolinge die de Jehova's getuige gebruke: die mote voldoen aon hun theologisch wereldbeeld, wat vaan de groete christeleke kèrke sterk versjèlt.

Naotot Alexander de Groete 't Kortbij Ooste oonder de voot leep, kóste de joedse gesjrifte oonder de aondach vaan de Grieke koume. Diverse vertaolinge in 't Grieks woorte gemaak, meh oetindelek raakde einen teks algemein in gebruuk. Dit gesjrif neump me de Septuaginta. Al in d'n daarden iew veur Christus woorte de beuk vaan d'n Torah vertaold (volgens de euverlievering door 70 joedse vertaolers, vaandao de naom dee in 't Latien 'zeventeg' beteikent). In de twie iewe daonao volgde de aander biebelbeuk, zoe goed wie diverse deuterocanonieke beuk. De Septuaginta waor vaan enorm belaank bij de verspreiing vaan 't christendom in 't Romeins Riek, meh ouch bij joede oet d'n diaspora die dèks gein Hebreeuws mie kóste leze.

Mèt de opkoms vaan 't christendom oontstoont ouch vraog nao Latiense taolversies. In 't weste vaan 't Riek verstoonte gewoen lui dèks gei Grieks. Sinds ind veerden iew hanteert de kathelieke kèrk de Völgaot, 'n vertaoling gemaak door Hiëronymus. Die woort evels pas op 't Concilie vaan Trente (1545-63) oetgerope tot de insegste canonieke vertaoling. Zoedoende zien door de ganse middeliewe heer nog aander Latiense vertaolinge neve de Völgaot in gebruuk gewees. Toch is 't mieste daovaan verlore gegaange. Vaanaof de Vreugmodernen Tied zien theologe de euvergelieverde tekste goon verzaomele oonder de naom Vetus Latina. De tekste versjèlle zier in kwaliteit en karakter. Veural de evangelië lieke dèks te zien vertaold.

Aander vertaolinge zien vaan minder belaank gewees, meh weure toch oonderzoch op intrèssante aofwiekinge, die zouwe kinne beröste op verlore gegaange versies. Ouch veur taolkundeg oonderzeuk zien ze soms zier belaankriek. Al vreug bestoonte Aramese vertaolinge (targum), die me kin zien in de conteks vaan 'n taolkundege veraandering in Palestina (zuug bove). De Syrische Biebel is ouch vaan belaank (Syrisch is feitelek ouch 'n Aramees dialek, meh vaan aanderen aard es 't Biebels Aramees). Zier aajd zien ouch de Koptische en de Armeense biebels. In de veerden iew vertaolde bisjop Wulfila groete deile vaan 't Nui Testamint in 't Gotisch; wiedoet de ajdste Germaanse teks vaan serieuzen umvaank. Zuug oonder veur wijer middeliewse vertaolinge.

In de middeliewe had 't vertaole vaan de Biebel nao de volkstaol gein prioriteit, meh noe en daan woorte ze wel gemaak. Al in 1271 kaom Jacob van Maerlant mèt ziene Rijmbiebel. Dit kin me nog geinen echte biebel neume (d'n teks weurt neet gevolg, allein de verhaole weure naovertèld). Wel 'n echte vertaoling, zij 't nog neet gans compleet, is de Hernse Biebel (gemaak in 't kloester vaan Herne, Vlaoms-Braobant) oet 1361. Groete deile daovaan woorte in 1477 in Delft gedrök; d'n Delftse Biebel is de ierste gedrökde biebel in 't Nederlands.

Mèt de koms vaan de rifformatie woort de positie vaan de Biebel in 't christelek geluif väöl sterker. Veur de prottestante is allein heer de basis veur 't geluif (sola scriptura, zuug bove); de geluivege mote häöm in hun eige taol kinne leze. Dit waor de basis veur de Van Liesveltvertaoling oet 1526 (gecompleteerd in 1535, aongevöld mèt commentair in 1542). In 1562 kaom 'n aander vertaoling oet, de Deus-Aesbiebel. Bei vertaolinge baseerde ziech deils op Luther, deils op de Völgaot.

De kathelieke kèrk kós neet achterblieve; um häör volgelinge 'nen eige biebel nao de zin vaan de eige lier te geve maakde ze de Leuvese Biebel oet 1548. Dees vertaoling woort astrein e groet succes. Naotot op 't Concilie vaan Trente de Völgaot es insegsten teks waor aongenome, mós de Leuvese Biebel hei en dao weer gecorrigeerd. De Moerentorf-versie kaom in 1599 oet. De Leuvense Biebel is dèks herdrök en bleef tot in de negentienden iew bij kathelieke in gebruuk.

Op de Synood vaan Dordrech woort beslote tot 'n nui vertaoling nao 't Nederlands mós weure gemaak, die mèt zörg oet de groondteks mós weure umgezat. Heibij zouw ouch good mote weure gelèt op de calvinistische theologische opvattinge wie die dao wijer woorte vasgelag. In 1637 kaom de zoegenaomde Staotebiebel oet, die alle awwer vertaolinge (entans in calvinistische kring) deeg vergete. Ouch woort zier ing op de taol gelèt, me wouw correk en veural consequent Nederlands sjrieve. 't Rizzeltaot waor e liechtelek archaïsch (ouch veur toenmaolege begrippe) en plechteg taolgebruuk. Opvallend zien de lètterleke vertaolinge (hebraïsme en graecisme), die nudeg woorte gevoonte um kortbij de bedoeling vaan de teks te blieve. Väöl vaan die typische oetdrökkinge leve tot op d'n huiegen daag wijer es spreekwäörd of gezagdes. Zoewiezoe höbbe de keuzes die bij dees vertaoling woorte gemaak, enormen invlood op de vörming vaan 't Standaardnederlands gehad. De Staotevertaoling bleef tot in d'n twintegsten iew bij calviniste algemein in gebruuk, al woorte wel diverse taolkundege moderniseringe gemaak (Palmbiebel, 1818; Jongbloed-editie, 1888; Tukker-editie, 1977 etc.). Ouch nao de koms vaan de Nui Vertaoling vaan 1951 bleve orthodoxe protestante de Staotevertaoling gebruuk. Allewijl gebruke de bevindelek gerifformeerde nog ummer 'n editie.

Mèt de Leuvese Biebel en de Staotebiebel waore de twie groete kèrke in de Nederlen content. Eine vaan de ierste dee de taol vaan de Staotebiebel te lesteg voont waor de progressieve predikant Willem Antony van Vloten. Tösse 1789 en 1798 gaof heer in diverse zwoer geannoteerde deile zien eige vertaoling oet, die veur leke begriepelek mós zien. Belaankrieker woort de vertaoling vaan 't Nui Testamint door Gerbrand Vissering oet 1854. Ouch Vissering zien motivatie waor de oonbegriepelekheid vaan de Staotebiebel. Dees vertaoling (die in 1859 verbeterd woort) is veural door duipsgezinde 'nen iew laank gebruuk. De Voorhoevevertaoling oet 1877 oontstoont in de Vergadering vaan Geluivege. Dit losvas verband gebruuk allewijl 'n herziening oet 1985 die de Telosvertaoling weurt geneump. In 1912 kaom de Leidse Biebel oet, gemaak door professore aon de universiteit vaan Leiden. Ouch hei woort weer verdeild op gereageerd, meh de discussie euver wel of neet de Staotebiebel vervaange kaom noe serjeus aon 't rolle.

Aon 't ind vaan de negentienden iew voont me 't ouch in kathelieke kring tied veur 'n nui vertaoling. J.Th. Beelen maakde 'n vertaoling die zoewel in Nederland es in Vlaondere woort gebruuk. Tösse 1894 en 1911 versjeen in Den Bosch de zoegeneumde Professorebiebel, 'n vertaoling vaan 't Aajd Testamint. Hei-in woort mèt vootnote verweze nao tekstueel kwesties. Me voont 't nog neet nujeg um de vertaoling veur e breid pebliek touwgenkelek te make; ze waor veural op seminariste geriech. Ouch in Vlaondere kaom 'n Nederlandstaolege Professorebiebel oet. Belaankriek is ouch de vertaoling vaan 't Nui Testamint door Theodorus van Tichelen oet 1926. Katheliek Nederland kraog pas in 1939 'n volweerdege vertaoling veur e breid pebliek. De Canisiusbiebel, boevaan al in 1906 't ierste deil versjeen en boevaan in 1929 't Nui Testamint vaan waor oetgekoume, is nog 'n typisch kathelieke vertaoling die kortbij de Völgaot blijf (meh wel oet de groondteks is vertaold). 't Waor evels veur 't iers in langen tied tot de Biebel noe door gewoen kathelieke toes kós weure geleze. 't Versjijne vaan de Canisiusvertaoling hingk same mèt de vörming vaan de Kathelieke Universiteit Nimwege, deil vaan Kathelieke Renaissance in Nederland.

't Nederlands Biebelgenoetsjap, 'n prottestantse organisatie, besloot in 1926 tot 't make vaan 'n nui vertaoling. In 1939 versjeen 't Nui Testamint, in 1951 kaom de ganse vertaoling veerdeg. Me besloot tot e compromis: väöl vaan de typische formuleringe boe de orthodoxe gere aon vashele zouw me behawwe. Heidoor vörmde de nui vertaoling, algemein bekind es NBG 1951, mer 'n zier gedeilteleke modernisering. Oetindelek gónge de mieste, meh neet alle orthodoxe mèt: de bevindelek gerifformeerde hele vas aon de Staotevertaoling (zuug bove). Wel woort de vertaoling vaan 1951 de nuie standaard oonder de prottestante. Vertaolinge wie de Voorhoevebiebel raakde in oonbruuk.

Nao 't Twiede Vaticaons Concilie wejde in de kathelieke wereld ouch 'ne nuie wind. De Canisiusbiebel waor innins te awwerwèts. De Kathelieke Biebelstiechting kaom in 1975 mèt 'n nui vertaoling, de Willibrordvertaoling. 'n Revisie woort gemaak in 1978; 'n grundeger revisie oet 1995 heet noets 'n imprimatur gekrege. In de Willibrordvertaoling zien noe wel de tekste direk oet 't Hebreeuws en Grieks vertaold, en neet oet de Völgaot. Door zie modern taolgebruuk voont de Willibrordvertaoling ouch ingaank oonder prottestante.

De meujte vaan 't neume weerd zien ouch de Groet Nuitsbiebel (GNB) en Het Boek. Dit zien evangelische vertaolinge, veur e groet deil gemeind um oongeluivege tot 't christendom te bekiere en/of joongere te enthousiasmere. De inspiratie veur de ierste vertaoling kump oet Amerika, boe me al in de jaore zèsteg 't Great news for modern man had oetgegeve. 't Is 'n oecumenisch initiatief vaan 't NBG en de KBS. De vertaoling kaom in 1983 oet; in 1995 kaom 'n revisie veerdeg. Het Boek, wat in 1987 oetkaom, is 'n vrij hertaoling die veural in orthodoxen hook, neve aander vertaolinge weurt gebruuk. Zoewel de GNB es Het Boek höbbe zwoere kritiek gehad um de 'oongewijde' taol boe ze in gestèld zien.

Al sinds de jaore zeventeg streefde de NBG en de KBS denao 'n oecumenische Biebelvertaoling te make. 't Vertaolwerk begós in 1993. De ierste beuk zaoge in 1998 't leech; dit leide al direk tot väöl discussie. Oetindelek woort de ganse Biebel in oktober 2004 geprizzenteerd. De prizzentatie trok bezunder väöl media-aondach en de nui vertaoling verkoch good. Diverse oetgaove woorte gemaak, veur de kathelieke en protestante merret, es leesbook, in 'n paralleleditie mèt de Staotevertaoling.

't Versjijne vaan de nui vertaoling veel oongeveer same mèt de vörming vaan de PKN, de nui protestantse fusiekèrk in Nederland. Dao woort ze vrij algemein aongenome, zoetot de vertaoling vaan 1951 feitelek neet mie weurt gebruuk. In de kathelieke liturgie weurt de nui vertaoling neet gebruuk.

Ouch in 2004 versjeen de Naardense Biebel. Dees vertaoling, die 't werk is vaan predikant Pieter Oussoren, is in 't bezunder gemeind um te weure veurgeleze en deit daorum zengeteg aon.

De vreugste Biebeltekste in 't Limbörgs zien de Wachtendonkse psalme. 't Geit hei um gedeilteleke kopieë vaan 'ne codex oet d'n tienden iew. Aon de taol te zien is dit ouch weer 'n kopie, en wel vaan 'n Aajdhoegduits (um perceis te zien Middelfrankisch) orzjineel. Oondaanks de neet ideaol zuverheid - boete de Middelfrankischen invlood steit d'n teks ouch vol mèt latinisme - is dees teks vaan zier groete weerde veur de taolwetensjap, umtot 't ein vaan de umvaankriekste en toch ouch ein vaan de zuverste Aajdnederfrankische (Aajdnederlandse) tekste is. Aon de taol te zien is 't handsjrif örges oet 't gebeed tösse Maos en Rijn aofkumsteg; dat kin eve zoe good Remund es Dusseldörp zien. 't Handsjrif is intösse verlore gegaange, meh kopieë zien bewoerd vaan psalme 18 en 53-73, zoewie inkel glosse.

Pas väöl later - in d'n einentwintegsten iew - versjene de ierste vertaolinge die bewös in 't Limbörgs gestèld waore. Dit waor deil vaan 'nen algemeinen trend nao emancipatie vaan streektaole. In 2001 versjeen 'n vertaoling vaan 't Marcusevangelie in 't Venloos, door e team oonder leiing vaan ds. Titus Aris. Zij streefde denao d'n teks zoe volks en levendeg meugelek te vertaole, zoonder al te väöl theologisch jargon. 't Book hèt daodoor ’t Gooje Nièts van Marcus (i.p.v. Evangelie) en de apostele höbbe naome wie Pieëter, Kuuëb en Drees. 't Nederlands Biebelgenoetsjap begeleide 't gans perjek.^[1]

Roond deenzelfden tied kaom Jo Bronnenberg oet Zittert mèt de vertaoling vaan alle veer de evangelië. Heer sjreef in zie persoenelek idiolek en gebruukde ouch zien eige spèlling, die oonder mie opvèlt door 't gebruuk vaan de h um de sleiptoen aon te geve. 't Bisdom heet veur dezen teks gein imprimatur aofgegeve. Bronnenberg meinde zelf tot dit kaom door zien vertaoling vaan theologisch belaoje wäörd, die in de kathelieke lier geveuleg ligk.^[2]

In 2017 kaom Colla Bemelmans oet Nut, 'ne bekinde dialeksjriever meh ouch 'ne gediplomeerden theoloog, mèt zien Nutse vertaoling vaan 't Hoegleed. De vertaoling hèt Ouw leedjes vuur noe en versjeen es nommer 79 op de LiLiLi, neve viefteg 'modern psalme' die gein vertaolinge zien meh boeveur de inspiratie wel bij de Psalme vaandan kump.^[3]

Op ganse biebels in streektaole, of groete deile daovaan, waor 't laank wachte. Biebelfragminte in 'Nederlandse' dialekte gief 't evels al hiel laank. Es me e stäölke vaan 'n taol of e dialek wèlt geve, gebruuk me dao dèks 'n Biebelteks veur. Zoe versjeen in 1874 't Dialecticon vaan Johan Winkler, boe-in 't verhaol vaan de Verlore Zoon (Lucas 15:11-32) in talloes Nederlandse, Nederduitse en Friese dialekte woort naovertèld.^[4] In 1996 herhaolde taolkundege Harrie Scholtmeijer dit op get kleinder sjaol.^[5]

't Zal gein verbazing wèkke tot 't Fries de ierste streektaol waor die mèt 'n Biebeltraditie kaom. Oet de Aajdfriesen tied zien gein Biebeltekste bekind (allein citaote in rechstekste). Gijsbert Japickx maakde in de zeventienden iew viefteg psalmberijminge veur in de kèrk; dit kin me dus gein echte vertaolinge neume. De ierste ganse Biebel versjeen in 1943, vaan de hand vaan Aeilco Wumkes en Eeltsje Boates Folkertsma; in 1933 hadde ze 't Nui Testamint al oetgebrach. Bezwoere tegen 't awwerwèts karakter vaan de taol en de al te ing ènting op de Staotebiebel (boedoor veur kathelieke Frieze dit werk zoewiezoe al gein optie waor) maakde tot me in 1978 mèt 'n nui vertaoling kaom. Die woort in 1995 herzeen; in dees versie gebruuk me die noe nog. Neve de Standaardfriese Biebel zien ouch biebeldeile vertaold gewore in 't Schiermonnikoogs, 't Molkwerders ('t intössen oetgestorve dialek vaan Molkwerum), zoewie in 't Noord-Fries en Saterfries.

In 2009 versjeen de ganse Biebel in 't Twents. Dit waor 't werk vaan Anne van der Meiden, dee dao jaore euver had gedoon. Ieder waore deile vaan zien vertaoling al los versjene, te beginne mèt de band 'NT1' in 1994.^[6]

Aander streektaole mósten 't doen mèt deile vaan de Biebel. In 't zier biebelvas Zieland kóste vertaolinge versjijne vaan de beuk Ruth,^[7] Psalme,^[8] Job,^[9] Hoegleed,^[10] Jona^[7], Marcus^[7] en Revelatie.^[11] Ouch vaan 't apocrief Evangelie van Thomas versjeen 'n vertaoling, vaan dezelfde vertaoler dee ouch Job deeg.^[12] Op 't zoe meugelek nog christeleker Urk wijde eine Gerrit (Garret) Pasterkamp ziech aon Urker vertaolinge vaan de Psalme, Prediker, Job, Jacobus en diverse geliekenisse oet de Evangelies.^[13] Klaas J. Romkes, dee ziech al jaore professioneel mèt 't dialek bezeghèlt, vertaolde e deil vaan Handelinge.^[14]

'n Gans curieus vertaoling, of beter bewèrking, waor die nao de Rotterdamse straottaol. Die versjeen in 2011 en waor veural op Antilliaonse joongere geriech.^[15]

Al in de middeliewe versjene vertaolinge vaan de Biebel - miestal allein vaan deile - in volkstaole. Zoe gief 't 'nen Hexateuch (de Pentateuch plus Jozua) in 't Aajdingels, en diverse fragminte in 't Aajdkèrkslavisch. Umtot de kathelieke kèrk 't leze vaan de biebel door leke neet nujeg voont, en de interpretatie liever in eige hand heel, bleve zoe'n vertaolinge tot 't ind vaan de middeliewe evels sjaars.

E vreug initiatief waor d'n Ingelse Wyclifbiebel oet de veertienden iew. Dit initiatief hóng same mèt de lollardy, 'n beweging die ziech verzat tege 't elitair karakter vaan de roemse kèrk en daomèt vaan groeten invlood op de rifformatie waor. Dees Ingelse vertaoling vaan de Völgaot woort verboje, meh oondaanks dat gief 't nog ummertouw zoe'n 180 handsjrifte. Ze moot daorum zier populair zien gewees. 'n Aander middeliewse vertaoling is de Mentelbiebel oet 1466. Dit werk is bekind gewore doortot Gutenberg get exemplaire devaan heet gedrök. 't Italiaans kint de Malermibiebel oet 1471.

De groeten impuls veur Biebelvertaolinge waor de Rifformatie. In 1522 brach Maarten Luther zien versie vaan 't Nui Testamint oet, in 1534 de ganse Biebel. Zienen invlood op de canon en de tekskritiek waor enorm; me zuut door dit artikel heer verwiezinge nao zie werk. In naovolging vaan Luther oontstoont in Zwitserland de Zwinglibiebel. In Fraankriek waore op dat memint al kathelieke biebels versjene - e Nui Testamint in 1474, 'ne ganse biebel in 1530 - wie in 1535 oonder invlood vaan 't calvinisme ouch 'n prottestantse vertaoling versjeen (vaan Pierre Robert Olivetan). Es reactie dao-op kaom in 1550 - ouch in de Franstaolege wereld - 'ne Leuvense biebel oet, dee laank bij de kathelieke in gebruuk bleef. Later vertaolinge volgde in alle len. Belaankriek is veural de King Jamesvertaoling oet 1611, die veur de Ingelse prottestante oongeveer is wat de Staotevertaoling veur de Nederlandse is. Ouch in de Scandinavische len, die es ierste officieel op 't lutheranisme euvergónge, versjene in de zèstienden iew al vertaolinge (Deens: Mikkelsen 1524, Kopenhaagse vertaoling 1550; Zweeds: Vasabiebel 1541). In 't Spaons verjseen in 1602 de Reina Valeravertaoling.

Veur missie- en zendingsdoele woort de Biebel ouch in neet-Westerse taole umgezat. In 1661 versjeen 't Nui Testamint in 't Massachusetts ('n Algonkische taol gesproke in de gelieknaomege staot); dees vertaoling is belaankriek umtot die taol intösse is oetgestorve. Veural vaanaof de negentienden iew, wie 't modern imperialisme de wereld in ziene greep heel en euveral missionaire en zendelinge in 't spoer vaan de koloniste kaome, versjene väöl vertaolinge. Vaanaof 1826 vertaolde J.F.C. Gericke de biebel in 't Javaans, in de hoonderd jaor daonao zouwe talrieke taole vaan Nederlands-Indië volge. Mèt de missie en zending geit 't vertaole vaan de Biebel in nui taole tot op dezen daag door.

1. ↑ Pierre Bakkes, Taal in stad en land - Venloos, Roermonds, Sittards. D'n Haag, Sdu Uitgevers, 2002: pp. 64-5
2. ↑ Limburghuis.nl - Geen lapsjwahns in de Bijbel. Oersprunkelek versjene in 't Limburgs Dagblad vaan 5 jannewarie 2004.
3. ↑ Veldeke.net - Interview mèt Colla Bemelmans euver zie beukske Ouw leedjes vuur noe
4. ↑ Digitale bibliotheek voor de Nederlandse Letteren - Johan Winkler, Algemeen Nederduitsch en Friesch Dialecticon. Deel 1
5. ↑ Meertens Instituut - De nieuwe Winkler
6. ↑ Anne van der Meiden.nl - Twentse Bijbel
7. ↑ ^{7,0 7,1 7,2} Diverse vertaolers, ’k Za je dát vertelle... De biebel in 't Zeêuws. Goes, De Koperen Tuin, 2004
8. ↑ Wim Joosse, Psalmen in het Zeeuws. Haarlem/Biervliet, Nederlands Bijbelgenootschap, 2000
9. ↑ Quidam [Hans de Vos], Erme Job. Eintjessand 2006
10. ↑ Diverse vertaolers, Waèr a 't arte vol van is... Salomo z'n moôiste lied. Goes, Het Paard van Troje, 2008
11. ↑ Diverse vertaolers, Openbaerieng in beeld. Het Paard van Troje, Ellesdiek, 2018.
12. ↑ Quidam, ’t Vuufde evangelie. Kedamme 2003
13. ↑ Publicaties in en euver 't Urkers op Documentatiecentrumurk.nl
14. ↑ Harrie Scholtmeijer, Taal in stad en land: Utrechts, Veluws en Flevolands. Sdu Uitgevers, D'n Haag, 2002: pp. 76-7
15. ↑ NRC.nl Bijbel in straattaal: Maria is pregno

• Site vaan 't Nederlands Bijbelgenootschap (Nui vertaoling gratis te leze, aander vertaolinge achter betaolmoer)
• Statenvertaling.net
• Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren - Bronne veur de Wachtendonckse Psalme