Balte (volk)

Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Oeals. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.

De Balte of Baltiese volke, gedefinieerd es de sjpraekers van ein van'ne Baltiese tale zeen de aafsjtammelinge van ein groep Indo-germaanse sjtamme, die zich vestigdje in 't gebied tösse de ongersjtroum van'ne Wisła, de westelikke Dvina en'ne Dnjepr, aan'ne Zuid-Ooskus van'ne Ooszee.

Net wie de Kelte, Germane, Slave en angere zeen ouch de Balte ein aafsjtamming van'ne Indo-germaanse sjpraokfemilie. Toet deze tak beheure de Lette en Litouwers, en nog ein paar oetgesjtorve Baltiese tale. Etymologisch ongerzeuk toontj aan det de Balte vreuger ein gemeinsjappelikke taal höbbe gesjpraoke.

De etymologie van'ne beteikenis van Balte is omsjtreeje. Adam von Bremen veurdje in'ne 11e eeuw de naam Mare Balticum veur de Ooszee in. Ferdinand Nesselmann benumpdje de taal van'ne bewoners aa'n 't Mare Balticum es Baltiese tale.

De oorsjprong van'ne Baltiese volke loog volges archeogeneties ongerzeuk en archeologiese sjtudies aan 't enj van'ne iestied, 13 000 toet 10 000 veur Christus, en 't begin van 't Mesolithicum in 't gebied aan'ne Ooszee en Centraal-Europa. 't Ware de jagers en verzamelaers van de Zuid-europese volke die langs de riviere nao 't noorde en noord-ooste van Europa trokke die ouch dit gebied "ontgonne". Dees miense heurdje bie de aaj Europese kulture, die zich den toet landjboewers ontwikkeldje. Oet deze tied sjtamtj ouch de verering van de natuurgode, baeter oetgelag mit 't waord natuurreligie. Dao bie heure de zonnegodin, de aerdgodin, 't fees van'ne zonnewende, die aanbaejing van sjlange, kikkers, sjäöp en geite.

De later ouch nao os omgaeving oprökkendje veurbaltiese volke beheure toet de Indo-europiane. Zie ware vreuger herdersvolke oet de zuid-russiese sjteppe in 't huidige Oekraine en woondje veural in'ne Dnjepr-Delta en aan'ne Zjwarte zee. Ongeveer 5 000 vor Christus mot 't häör gelöktj zeen om paerd es riedeer aaf te richte. 't Waare de klein, sjnel paerdjes, die noe nog op'pe sjteppe in'ne Kaukasus en Mongolië gebroektj waere. Daomit äöpendje zich nuuj mögelikheje, om lang aafsjtenj aaf te ligke, rouftochte en anger volke mit oorloge te euvervalle. De route die häör nao de Baltiese gebiede veurdje waas houfzakelik euver de sjteppes en heigebiede in midde-europa, en van dao oet verder langs de riviere Dnjepr, Prypjat, Narew en Memel. Riviere golde nog neet es grenze mer veural es waeg.

In totaal ware d'r drie expansiegolve van'ne Indoeuropiane in'ne steintied:

1. De eerste (4 400–4 200) bereikdje 't Donaubekke, Bulgarije en Macedonië (gael)
2. De tweede (3 400-3 200) bereikdje ouch de baltiese Lenj en kos ouch al sjpraeke van ein hoog kultuur. Oet dees periode zeen d'r opgravinge gedaon wobiej arseenhaajend kopere dolke, Akse en biele nao transkaukasisch model zeen gevonje. In dae tied ontsjtonge nederzettinge aan sjtiel, besjermde rivieroevers of op landjtónge. De mach loog in'ne henj van magnate. Zie ware al fokkers van paerd, rinjer en verkes. De sociaal sjtruktuur en symboliese religieus veursjtelling lieke op graafheuvel kultuur dae ouch ten noorde van de Zjwarte zee gebroekelik is. De Indo-europiane waerdje door de landjboew en de good ontwikkeldje hanjel van'ne Aad-europiane in 't ooste van Europa aangetrokke. En es ze de volke neet koste euverwinne waerdje d'r veur gezorg det ze good vermingkdj waerdje mit 't eige volk. (rood)
3. De derdje (3 000–2 800), ouch waal graaf-kultuur genumpdj, verdrief de aaj kulture nao 't weste: nao Hollandj, Ierlandj en Scandinavië en waerdje door de kéttingkeramiek kultuur vervange. Ein verminging van de nuujkómmers en de oerinwaners vindj plaats wobie de oerinwoners de gebroeke, sjpraok en religie euvernumme. Anthropologies ongersjeije de nuujkómmers zich van de Aad-europiane, zie höbbe eine hoge veurkop en ein gemiddelde gizichsbreite, zeen langk en zeen breit gesjouwerdj. Oet dees etniese verminging ontsjtaon oeteindelik de Baltiese volke.(oranje)

Opgravinge laote zeen det de miense laefdje van landjboew, vésseriej en jach. De plaatse wo waterdoorlaotendje zandjbanke en verheugdje oevers ware, ware de meist beleefdje plaatse om nederzettinge te sjtichte. 't Oerwoud waerdje allein om te jage gebroektj, ofsjoon d'r door de opwerming sjteeds toegankelikker waerdje en daodoor meer woonruumpdje booj.

Veur de landjboew gebroekdje men geweije, vuursjteine metse en maalsjtein. Ouch zeen reste gevonje van 't gewas Ummer, ein primitieve graansaort. Veur det men vlas ging verboewe en daodoor de linneproduksie meugelik maakdje drooge de miense kleijer van pelze en rinjerhuide. Ouch waerdje rinjer, hunj en paerd gefoktj. In dees periode lökdje 't ouch om sjäöp te temme, wodoor det ouch wolle kleijer toet de meugelikheje beheurdje. In dae tied waerdje dus ouch 't breije en haoke ontwikkeldj.

Ongeveer 3 000 veur Christus begintj eine toesjtruim van westerse kulture. Miense, die häör aaj geweuntes neet op wolle gaeve en daodoor de aaj hajelroutes weer opzochte, kwame in aanraking mit hanjelswaar oet midde Europa. Zo zeen d'r oet dees periode opgravinge gedaon wobie zout oet Midde Duitslandj en Sileziese Serpentien zeen gevonje. Es ruulobject deendje Barnsjtein, want det waerdje in Pommere, Brandenburg, Middelduitslandj, Noorwege, Finlandj, Silezië, Noordruslandj en in'ne Noordkaukasus gevonje. Breslau en Leysuhnen bei Mamonowo (Russisch Мамоново) ware toendertied de ruilplaatse, want dao vonj men in hanjelshoeze, die es tösse opsjlaag fungeerdje, 8 en 3 Zentner (Duitse gewichsmaot) roewe barnsjtein.

Oet dees kultuur ontwikkeldje zich de westbaltiese, dus de Pruusse en Kuriese Bronstied. De Balte haaje häör grotste oetbreijing in'ne vreuge iezertied. In 't zuuje reikdje häör gebied euver de Prypjat toet aan'ne Sejm, in 't ooste toet aan'ne den baoveloup van'ne Oka, bienao toet aan Moskou. De noordelikke begrenzing laag biej de baoveloup van'ne Wolga en biej de Daugava. In 't weste toet euver de Wisla toet aan'ne Persante. Baltiese hydronieme waere toet bienao aan'ne Elbe gevonje, mer is linguisties neet vasgesjteldj of dees zich neet Slavisch laote verklaore.

In'ne bronstied (2 000 toet 150 veur Christus) bleujtj de hanjel im Samland, wobie de dörpe in'ne buurt van Kaliningrad en Selenograd de riekste archeologiese vinjinge laote zeen. Sjteinaxe zeen van in 't huidige Hongarije gevonje koperaxen naogemaaktj, en ouch sjpiraalermbenj laote ein geliekheid zeen mit vondste oet Hongarije. Brons waerdj oet ein legering van koper en tin gemaaktj, wobie 't tinaandeil al sjnel nao 10 % sjteigtj en zo 't brons heller maaktj. De chemische samesjtelling wiest nao koper det in zuidwes Ingelandj, Sjpanje en Oosteriek gevonje weurdj. Dao is oet te concludere det in de Baltiese regione zelf gein bronsindustrie waas, maar det dees door 't ruilverkeer mit barnsjtein geruildj waerdje. Ouch goof 't hanjelsbetrékkinge mit geterieje in Klein-azië.

In'ne jongere Bronstied (1 000 toet 500 veur Christus) versjterktj zich de westerse invloed. Ouch in'ne iezertied (500 v eur Christus toet 50 nao Christus) haaje hanjelbetékkinge mit gebiede ten weste van'ne Wisla sjtandj: modern sjpinnewielel mit waefgewichte, kobaltblaue glaaskralle mit emaille ingelag waere inplaats van barnsjtein populair. Ouch de verangering van'ne grave wieze den op ein verangerende metaphysisch-religieuze natuur. 't Laeve nao de dood waas neet meer aafhankelik van 't lichaam wo de verbranjing van lichame op wies. Nuuj zeen de urne die döks ouch mit ein gezich versierd zeen en eine déksel kriege dae van ein zielegaat is veurzeen. Det wies op ein dualistiese sjeijing tösse lichaam en zeel. Omdet men nieks euver de toesjandj van'ne zeel wis dach men det die zich in as of reste van'ne knäök mos bevinje, die daorom in ein urn verzameldj waerdje. Zodet de zeel toch nog ziene waeg kos vinje nao de gode leet men baovein de deksel ein gaat aope.

Vanaaf de Romeinse tied (1e toet 4e eeuw nao Christus) waerdje naeve archeologiesen ouch sjriftlikke getuugenisse geleverdj. Zo zeen d'r van Strabo, Pomponius, Mela, Plinius sr., Tacitus en Ptolemeus sjilderieje euver de noordelikke of "Sübische" zee. 't Samlandj weurdj in versjillendje berichte es „Barnsjteinlandj“ („Glaesaria“ „Abalus“, „Basilia“ und „Balcia“) besjreeve. Tacitus schrieftj: „Rechs van dao sjluitj de Slaviese Zee op de kus van'ne Estiese volke. Häör gebroeke en uuterlik is Slavisch, de sjpraok liektj op die van de Brittaniërs. Zie verere de godsmoder. Es teike van dees kultuur gaeve zie ein everzjwein. Dees aafbeeldinge sjtaon op 't sjildj en op 't harnas. Ze verboewe graan en anger veldjvruchte vleitiger den de Germane. Maar ouch de zee doorzeuke ze, mer zie zeen de enige die barnsjtein, bie häör ‚glesum‘ genumpdj, in de ondeeptes en aan'ne oevers zelf verzamele. De natuur en 't ontsjtaon van barnsjtein höbbe dees barbare nooit ongerzoch. Heel lang loog 't onger de res van'ne rotzooi van'ne zee dao, en nemes dae d'r get mit deej, toetdet de Romeinse pronkzuch d'r naam aan goof. Väöle weite gaar nieks d'r mit aan te vange, de barnsjtein waerdj roew verzameldj, en neet verwirktj. Vol verbazing zeen ze den wiej ze betaaldj kriege veur die sjtein."

In 't tiedperk tösse de 5e en 9e eeuw nao Christus vinje d'r eigelik twee belangrieke ontwikkeling veur de Balte plaats: de expansie van'ne Slave in Baltiese gebiede en de Scandinaviërs die probere voot aan wal te kriege aan'ne Ooszeekus. Op häör beurt verdronge de Letgalle de Finoegriese sjtamme nao 't noorde.

Tösse 166 en 180 nao Christus begoste de Gote nao Zuidruslandj te trékke. Zie waerdje "Creutungi" genumpdj, nao de sjtad Graudenz. Mit häör trokke de Pruusse Galinder en die kwame zelfs toet in Sjpanje, waat 't besjtaon van'ne Sjpaanse femilienaam Galindo bewies. Ouch sjrief de Gotiese sjriever Jordanis det de Aesti Pruusse biej 't Gotisch riek heurdje, en de kado's en breeve waerdje oetgewisseldj tösse hem en Theoderich de Grote plaatsvonj. In'ne loup van'ne eeuwe begoste Slaviese Polane mit aanvalle op'pe Pruusse, om det gebied te verovere. De veldjheer van'ne Pole Masos sonjerde zich aaf en vonj zien toevluch biej de Pruusse. Nao Masos waerdje later ein vorstendom Masovië genumpdj, dit vorstendom sjtorf in 1515 oet en waerdje door Pole geannexeerdj. Daomit waas 't zuidelik Pruussenlandj door Masoviërs besjtuurdj, die ouch de Samlandse-Natangiese kultuur euvernome. Naodet de Gote 't gebied verlaote haaje, kwaam 't aad geluif van de Pruusse ongerlaog weer trök, en waerdje ouch 't aad gebroek om de dooie te verbranje weer trök gehaoldj. In'ne tied van'ne Grote Volksverhoezing (4e toet 8e eeuw nao Christus) waerdje 't Germaansriek versjlage, maar verder waerdje d'r waal geweun hanjel gedreve.

Vanaaf de 7e eeuw dringe de Slave vanaaf de Donau kommendj in de van Germane bienao oetgesjtorve gebiede. Dit gebeurtj bienao sjpaor- en geluidloos, doordet 't sjtamme zeen die zich nuuj voedsel en laevesgebiede ontwikkele. D'r vorme zich nuuj heersjappieje onger häör, en 't Poolse Riek besjtuitj pas vanaaf de 10e eeuw. Door 't wegtrekke van'ne Germane en de zich dao tösse sjuuvende Sjlave vervalle de aaj Pruus-germaanse hanjelsbetrekkinge. In Samland komme väöl Vikinge.

In de eerste naochristelikke eeuwe deile de Balte zich weer in losse sjtamme op. De Pruusse verbranje häör dooje, en zatte de urne in vlakke grave. De Sudouwers begrave lang de dooje in mit sjtein bedekdje aerdheuvele, mer ginge in'ne 5e eeuw ouch euver op 't verbranje. De Semgallen behele de begraving van'ne dooje in sjtandj, en de Kure omgove de lichaamsgraver mit heukige sjtein moere. Later waerdje ouch dao de verbranjing euvergenomme, allein de Semgallen en Lettgallen bleve bie de begraving van de dooje.. Gemeinsjappelik waas allein det de dooje altied op eine heuvel begrave waerdje. Aan dees graafheuvels ontsjtonge in'ne 9e eeuw dörper, Pruuse heele vas aan de dörper mit hekke d'rom haer de zogeumpdje tuindörper.

Vanaaf de 5e eeuw waar d'n aanligk van kasjtele en forte noodzakelik gewoore, de meiste waerdje geboewdj aan sjtiel oevers en op landjtonge in'ne riviere of aan'ne zee. Daoveur waerdje buim mit leim gebroektj om borswaeringe te make. 't Oppervlak van dees forte of kasjtele besjloog al sjnel ein half toet ein heel hectaar. Rondjom die kasjtele waerdje nog ein aantal ring mit valle en sjtaekelplantje gezatj, zodet 't lestig waas om ze te bereike. Oet dees adelskasjtele greujdje langzaam ein nuuj sjtammesysteem. De leiders van'ne sjtamme waerdje allemaol vorste, die zich den es 't om 't grote gebied ging ônger eine köning verenigdje es 't op oorlog aan kwaam. Litouwe waerdje door de verbinjing mit de Pole en häör euvername ein sjterk agressief kriegersvolk en waas heel succesvol taege Žemaite. De Žemaiet Treniota haaj bie de vermaording van Mindaugas mitgeholpe,en volgdje hem op op'pe troon en waerdje op zien beurt ouch weer bienao vermaord. In'ne volgendje twee eeuwe ware 't de Žemaite, die Litouwe succesvol verdedigdje taege de ridderordes.In Letlandj begos de Duitse monnik Meinhard, dae mit Duitse koupluuj dao haer waas gereis mit de missionering. De gebiede van'ne Noordkure, Live en Sele waerdje door de zjwaardridders veroverd.

In'ne 8e eeuw greujtj de Scandinaviese invloed. De laatheidense tied (9e toet 11e eeuw nao Christus) weurdj ouch Vikingeperiode genumpdj. Door de euverbevolking waere de Dene mer ouch anger Noordmen, van kriegslöstige avonturedrang gedreve. Häöre veroveringsdrift euversjpeultj 't gebied es letste Germaanse golf. Op 't enj van'ne 9e eeuw heltj zich de Angelsaksiese Vikinge Wulffstan in Oospruusses op en levert ein treffendj berich euver 't landj en'ne miense. 't Is zowiezo ein gewelddadige periode, want de Pruusse motte zich neet allein tage de Vikinge besjerme, ouch de Pole veure bienao 400 jaor langk oorlog op oorlog taege de Pruusse. Wulffstan schrieftj: „D'r zeen väöl kastele in 't landj.D'r is vaol oorlog tösse de Este“, waat ouch leidj toet de oetvinjing van vaol waopes. 't Jaor 960 nao Christus giltj es offisjeel oprichtingsjaor van'ne Poolse sjtaot. Hertog Mieszko I. heers; 't kerngebied van'ne Pole ligktj tösse Warthe, Netze und Wisla.

Es gevolg van'ne Duitsers die nao 't ooste trokke en 't gebied veroverdje en onger dwang verchristende de Duitse Orde de Baltiese gebiede, en zo is de gesjiedenis van de Balte vanaaf dae tied heel kort mit de Duitse Orde verknuiptj. De kultuur van'ne Pruusse die in 't begin sjteeds door Polane en Pole aangevalle waerdje, es van Daniel von Halich en de Duitse Orde geliektiejig euvervalle waerdje, waerdje sjterk daodoor beïnvloed. Waat van Pruusses neet door buurlenj waas veroverd, vormde 't door de Duitse orde gekoloniseerde Pruusses om toet Oospruusses. De Litouwse sjtaot ontsjtong mit Pole es weersjtandj taege de door de Paus en keizer verordende machsoetbreijing van'ne Orde. 't Litouwse riek breidje zich in dae tied zowiet in 't Slavisch gebied oet det 't ouch gans Wit-Ruslandj omvadje en verenigde zich tensjlotte in'ne Unie van Lublin mit 't Pools Keuninkriek. Letlandj waas aevel waal weer deil van'ne Duitse Orde, maar waerdje neet es eenheid gezen, 't waas opgedeildj in Kurland (Lets: Kurzeme), terwiel 't ooste same mit deile van Estland 't gebied Livland (Lets Vidzeme) vormde.

De meiste Balte laefdje in nederzittinge, wo in meistal mer 250 toet 500 miense laefdjen. Es plaats veur de nederzittinge koze ze heel dök eilendjes in zee of in'ne riviere. Verder ware geleefde plaatse, plaatse wo zich bronne bevonje en rivierdale. De nederzittinge waare good besjermpdj aan'ne rivierkantj en haaje daorom allein aan'ne anger ziekenj moere en borswaeringe neudig. De hoezer waare meistal oet boumsjtem gemaaktje verkantje hoezer, die op 't daak begreujdj waare mit graas of anger plantje.

Toet in'ne jong gesjiedenis ware de hoezer maar sjpaarzaam gemeubileerdj: ein grote taofel, väöl sjteul, ein klein taofel en get bedde. Verder ware d'r natuurlik nog get kachels en de neudige sjpulle om 't beroep oet te oefene.

Naeve ein groot aantal gode goof 't ouch väöl natuurgeeste en fabelwezes.
Kiek ouch: Baltiese Mythologie

Oet meerdere kronieke kumptj nao veur, det de Balte döks ballades en Dainas zonge, waat ouch op vandaag in'ne Baltiese Lenj nog 't geval is.

Eder dörp haaj ein sjtamhoof, dae door de bewoners gekaoze waerdje. (Manne en vrouwe, maar 't is waal ein feit det d'r eigelik gein vrouw es sjtamhoof waas). In väöl sjtamme moogdje al mit 16 jaor gesjtumpdj waere, en in angere pas mit 19 jaor.

't Sjtamhoof waas döks ein moedige en krachtige sjtriejer, eine aaje man of eine priester.

De Balte koste gein zunjige. Es ze ins neet wirkdje, waar 't eine feesdaag of waas d'r ein belangriek lid van'ne gemeinsjap gesjtorve.

Kiek ouch nao Baltiese tale.

Typisch is, det in dees sjpraokfemilie (zeker in 't Litouws) opmerkelik väöl aajerwetse vorme zeen behaaje. De Baltiese tale zeen biezonjer konservatief waat betröf 't indogermaanse waordaccent, waat in de meiste indogermaanse tale gereguleerd waerdje.

D'r oetsjpringendje kinmerke:

• De persoonsvorme van zinne versjille in'ne derde persoon neet tösse inkelvoud en meervoud.
• Bie de pronominente weurdj tösse ein inklusief „os" (in'ne zin van „os inklusief dichzelf") en ein exklusief „os“ (in'ne zin van „os exklusief dichzelf“) ongersjeije.

• Litouwers
• Lette
• Letgalle
• Koere
• Koerse Keuninge
• Aaj Pruusse
• Pruusse Litouwers
• Samogitiërs
• Zemgalle
• Jatvinge
• Selone
• Nadrove
• Skalve
• Oos-Galinde
• Dnjeprbalte
• Pommerse Balte

Veur dees teks ligktj de basis in'ne Hollandse Wikipedia.

• Rainer Eckert, Elvire-Julia Bukevičiute, Friedhelm Hinze: Die baltischen Sprachen, eine Einführung. Langenscheidt, 1994; 5. Auflage 1998.
• Wilhelm Gaerte: Urgeschichte Ostpreußens. Gräfe und Unzer, Königsberg 1929.
• Marija Gimbutas: Die Balten. Herbig, München 1983 (1963 englisch), ISBN 3-7766-1266-5.

• Gimbutas, Marija (1963). The Balts. London, New York: Thames & Hudson, Gabriella. Retrieved on 2008-09-06.  lektries-book van 't orgineel.