Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейханов

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан
Лауазымы
Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы
13 желтоқсан 1917 — 5 наурыз 1920
Өмірбаяны
Партиясы	Алаш
Білімі	Омбы техникалық училищесі Орман шаруашылығы институты (Санкт-Петербург)
Мамандығы	публицист, ғалым, аудармашы
Діні	сүннеттілік ислам
Дүниеге келуі	5 наурыз 1866 (1866-03-05) Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала Өлкесі
Қайтыс болуы	27 қыркүйек 1937 (1937-09-27) (71 жас) Мәскеу, Ресей КФСР
Жерленді	Мәскеу қаласындағы Дон зиратында
Династия	Төре
Әкесі	Нұрмұхаммед Мырзатайұлы Бөкейхан
Анасы	Бегім Дулатқызы
Жұбайы	Елена Яковлевна Севостьянова
Балалары	Зейнеп (Елизавета), Өкітай (Сергей)
Қолтаңбасы
өңдеу

Әлихан Нұрмұхамедұлы Бөкейхан (5 наурыз 1866(18660305), Қарқаралы уезі, Семей облысы, Дала Өлкесі — 27 қыркүйек 1937, Мәскеу)— қазақтың мемлекет қайраткері. Алаш партиясының жетекшісі, Алашорда автономиялы үкіметінің төрағасы, публицист, ғалым, аудармашы.

Ата тегі Шыңғыс ханның үлкен ұлы Жошыдан тарайтын төре тұқымы. Арғы атасы – атақты Барақ сұлтан. Қазақтың соңғы хандарының бірі Бөкей осы Барақ сұлтанның баласы. Бөкейден Батыр, одан Мырзатай, одан Әлиханның әкесі Нұрмұхамед.

Әлиханды әкесі тоғыз жасында Қарқаралыға апарып, жергілікті молданың қолына оқуға береді. Бірақ зерделі бала молдадан оқығандардан гөрі осындағы мектепте оқып жүргендердің сауаттылығын аңғарып, қаладағы үш кластық бастауыш мектепке өз еркімен ауысып алады. Оны бітіргеннен кейін 1879-1886 жылдары Қарқаралы қаласындағы қазақ балаларына арналған мектепте оқиды.

1886-1890 жылдар аралығында Омбыдағы техникалық училищеде оқып, оны "техник" мамандығы бойынша бітіріп шықты.

1890-1894 жылдар аралығында Санкт-Петербургтегі Орман технологиялық институтының экономика факультетінде оқыды. Дала генерал-губернатор кеңсесінің ұсыныс хаты мен қазақ қауымдастығының 200 сом стипендиясын алып, 1894 жылы Ресей империясының елордасы Петерборға барып, Орман шаруашылығы институтының экономика факультетіне түседі. Ол мұнда жүріп күнделікті сабақтарына қоса студенттердің саяси, әдеби, экономикалық және тағы басқа үйірмелердің жұмысына қызу араласып, студенттік толқуларға қатысады.

Оқуын бітіріп, Омбыға оралғанда Ә.Бөкейхан Ресей империясының қазақ даласына жүргізген отаршылдық саясатына деген өзіндік көзқарасы қалыптасқан, марксизмнің экономикалық қағидаларымен қаруланған, саяси астыртын күрестің түрлері мен әдістерін үйреніп, білген, күрес тартыстан біршама тәжірибесі бар саяси күрескер болатын. Ол Омбыға келісімен қаланың саяси әлеуметтік, қоғамдық жұмысына белсене араласады.

«Народная свобода» (Халық бостандығы) партиясының қатарына өтіп, өзі қазақ зиялылары мен саяси белсенділерінің арасында осы партияның шағын тобын ұйымдастырады. Әлиханның саяси көзқарасының пісіп-жетілуіне, кейін белгілі саяси, қоғам, мемлекет қайраткері әрі қазақ ұлт-азаттық қозғалысының ұйымдастырушысы және көсемі ретінде танылуына, саяси күрескер ретінде шыңдалуына Омбыдағы күндері ерекше ықпал етеді.

1905 жылдан бастап Ресей конституциялық-демократиялық партиясының (кадеттер) мүшесі, оның қазақ бөлімшесін құру мақсатында Оралда, Семейде жиындар өткізген. Қарқаралыда патша өкіметінің отаршылдық саясатына қарсы өткен қозғалысқа қатысып, 14 500 адам қол қойған Қарқаралы петициясын ұйымдастырушылардың бірі болған.

1905 жылы Әлихан Бөкейхан Семей облысы қазақтарының атынан 1-ші Мемлекеттік думаға депутат болып сайланды. Бірақ ол 1-ші Мемлекеттік дума жұмысына қатыса алмады. Өйткені Ә.Н. Бөкейхан өз жұмысын бастаған кезде Дала өлкесі генерал-губернаторының негізсіз жарлығымен 3 ай Павлодар абақтысында отырды.

Абақтыдан шығып Санкт-Петербургке жеткенде, Дума патшаның үкімімен таратылып, оның біраз мүшелері наразылық актісін қабылдау үшін сол кездегі Финляндияның Выборг қаласына жүріп кеткен еді. Ә.Н. Бөкейхан да солардың артынан аттанып, Выборг үндеуіне қол қойды. Сол үшін жазаға тартылып, Санкт-Петербург сот палатасының төтенше мәжілісінің шешімімен 3 айға Семей түрмесіне жабылды. 1906 жылы Омбыдан шығатын кадеттік «Голос степи», «Омичъ» және «Иртышъ» газеттерінде; 1908 жылы Санкт-Петербургте жарық көрген меньшевиктік «Товарищъ», кадеттік «Речь», «Слово» газеттерінде редакторлық қызмет атқарды.

1909-1917 жылдары «Дон егіншілік банкі» бөлімшесінде жұмыс істеді.

1911-1914 «Қазақ» газетін ұйымдастыруда және оның жалпы ұлттық деңгейге көтерілуіне зор еңбек сіңірді.

20 ғасырдың басында қазақ даласында екі ағымның болғаны белгілі. Бірі Бұқар мен Түркістан өлкесіне бет бұрған дәстүршіл, панисламшыл ағым, екіншісі негізінен Батыс өркениетін үлгі тұтқан жаңашыл, пантүркішіл ағым. Осы екінші ағымның басында Әлихан бастаған орыс мектептерінен тәлім-тәрбие алған озық ойлы қазақ зиялылары тұрады. Бұл топ саяси ұстамдылық танытып, Ресей империясына қарсы ашық күреске шығудың әлі ерте екенін анық түсінеді. Сондықтан олар, ең алдымен, халықтың сана сезімін оятатын жағдай жасау керек деп білді.

Бар күш-қуаттарын осы мақсатқа жұмылдырады. Бірақ олардың ойдағыдай жұмыс істеуіне жандармерия басқармасының жансыздары мүмкіндік бермейді. Солардың көрсетуімен қуғынға түседі, түрмеге қамалады. Бұдан студент кезінде-ақ сенімсіздердің қара тізіміне ілігіп, бақылауда жүрген Әлихан да тыс қалған жоқ, алдымен, Семей түрмесіне қамалып, кейін Самар қаласына жер аударылып, онда тек ғылыми-шығармашылық қызметпен айналысуға ғана мәжбүр болды.

1916 жылы жер аудару мерзімі бітіп, Самардан Орынборға келген Әлихан бірден қаланың қоғамдық, саяси өміріне араласып кетеді. Қаланың қазақ тұрғындары атынан қалалық думаға сайланады.

Ол Ақпан төңкерісінен үлкен үміт күтеді. Бірақ ол үміті ақталмайды. Уақытша үкімет, оның ішінде өзі мүшесі болып жүрген кадет партиясының көсемдері қазаққа автономия беруге қарсы болады. Оның үстіне олармен жер мәселесі жөнінде де ымыраға келе алмайды да, ол бұл партиядан шығып, қазақтан сайланған тоғыз өкілді бастап барып, Томск қаласында Сібір автономистерінің құрылтайына қатысады. Осында болашақ Сібір республикасының құрамында Қазақ автономиясы құрылмақ болады.

Құрылтайдан оралысымен Әлихан қазақ тарихындағы тұңғыш саяси ұйым Алаш партиясын ұйымдастыруға кіріседі. Артынша, 1917 ж. желтоқсанында Екінші жалпықазақ съезі Алаш автономиясы жарияланып, Ә. Бөкейхан сол алғашқы Қазақ республикасының тұңғыш төрағасы (президенті) болып сайланады.

1919 жылы большевиктер өкіметінің бұрынғы алашордашыларға жасаған кешірімнен кейін Ә. Бөкейхан қалған өмірін ғылыми зерттеушілікке арнады.

Бірақ, ұлттық намыстан жұрдай, жалған интернационалист, жадағай белсенділердің көрсетуімен ол 1926 жылы екі рет тұтқындалып, түрме азабын тартты. Әлихан Бөкейхан Мәскеуге жер аударылады, зор беделінен қорыққан большевиктер өкіметі оны Қазақстанға жолатпады. Онда он жыл үй қамауында отырған Әлиханды 1937 жылғы тамызда қайыра тұтқындап, бір айдан кейін жалған жаламен 71 жасында Мәскеуде ату жазасына кеседі.

1989 жылғы мамырдың 14 КСРО Жоғарғы сотының қаулысы бойынша әрекетінде қылмыс құрамы жоқ болғандықтан, ақталды.

Сөз соңында, ғалым, Ә.Бөкейхан XX ғасырдың алғашқы жартысында қазақ эпосы мен фольклорын ғылыми тұрғыдан зерттеген ғалымдарымыздың бірі болды. Ол қарастырған негізгі аспектілер: эпостың тарихилығы, қазақ фольклорының түрлері, шығу мезгілі, жыршы мен оның шеберлігі, қоғамдық ой-сананың жырда көрініс табуы, бейнелер, олардың атқарған идеялық қызметі, үлгінің көркемдік ерекшеліктері т.с.с.- әлі де қазақ фольклортану ғылымында өз маңызын жойған жоқ, және сол дәуірдің жетістігі болып саналатыны сөзсіз.

XIX ғасырдың соңында Омбы орман шаруашылығы училищесінде оқытушылық қызмет атқарып, ғылыми жұмыстармен айналысады. Ол 1896 жылы көрнекті ғалымдардың ықпалымен Орыс географиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімшесінің толық мүшесі болып сайланды.

Әлихан Нұрмұхамедұлы «Ресей. Жалпы географиялық сипаттама» атты көп томдық еңбектің қазақ даласына арналған 18 томына автор ретінде қатынасқан. Ол ғылыми жұмыспен қатар қоғамдық-әлеуметтік саяси қызметтерге де белсене араласа бастайды. 1904 жылы қазақ даласына қоныс аудару қозғалысын даярлап берген Ф.А. Шербина экспедициясының құрамында болды. 1911-14 жж. Әлихан Бөкейхан «Жаңа энциклопедиялық сөздіктің» 4-21 томдарына автор ретінде қатысты.

2009–2013 жылдары Ә. Бөкейханның 9 томдық толық шығармалар жинағы шықты. 2011 жылы Әлихан Бөкейханның 145-жылдық мерейтойына байланысты 15 томдық шығармаларының толық жинағы жарық көрді. Оған мақалалары, очерктері, хаттары, жеке іс қағаздары, саяси сатиралары, ғылыми және көркем аудармалары, т.б. кірді. Басылым 2011-2018 жылға дейін жалғасты.

1992 жылы Қарағанды облысының Ақтоғай ауданындағы Ақтоғай аудандық кеңестің шешімімен ол туған ауылға Ә.Н. Бөкейханов есімі берілді.

1994 — «Алаш туралы сөз»режиссері: Қалила Умаров Жанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақтелефильм”

2009 — «Алашорда» режиссері: Қалила Умаров Жанры: “Деректі фильм” Өндіріс: “Қазақфильм”.

• Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. -  Семипалатинск телевидениесі, 1989. - 20 июнь. - Машинкамен терілген 14 парақ. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов.
• Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] /  Қ. Мұхамедханов // Семей таңы. - 1990. - 17 қаңтар. - Б. 3-4; Қазақ әдебиеті. - 1990. - 8 маусым - Б. 10-11; 15 маусым - Б. 10-11.
• Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Телехабар] / Қ. Мұхамедханов. - Семипалатинск телевидениесі, 1991. - 28 октябрь. - 40 п. мәтін, фотосуреттер, құжаттар т.б. - Телехабар авторы және жүргізушісі Қ.Мұхамедханов.
• Мұхамедханов, Қ. Әлихан Бөкейхановтың Абай туралы мақалалары (1903, 1905, 1907 ж.ж) [Мәтін] / Қ. Мұхамедханов // Абай. - 1992. - №2. - Б. 23-27.
• Мұқаметханов, Қ. Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов]  // Абай : энциклопедия. - Алматы : Қазақ энциклопедиясы : Атамұра, 1995. - Б. 166 -167.
• Мұхамедханов, Қ. Абай мұрагерлері [Мәтін] Әлихан Бөкейханов, Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Жүсіпбек Аймауытов, Міржақып Дулатов өмірі мен шығармашылығы туралы мәліметтер енген] / шығармаларын жинап, зерттеп, өмірбаяндары жазып, баспаға әзірлеген Қ. Мұхамедханов. - Алматы : Атамұра, 1995. - 208 б.
• Мұхамедханұлы, Қ. Абайды тұңғыш рет баспасөзде танытқан Әлихан Бөкейханов [Мәтін] / Қ. Мұхамедханұлы [Мұхамедханов] // Түркістан. - 1995. - 9 тамыз. - Б. 1.

Қазақстан басшыларының тізімі Алаш автономиясының (1917—1920) Уақытша Халық Кеңесі (Алаш Орда) төрағасы: Әлихан Бөкейханов Қырғыз (Қазақ) өлкесінің (1919—1920) Қырғыз (Қазақ) өлкесінің революциялық комитетінің төрағасы: Станислав Пестковский • Виктор Радус-Зенькович • Әбдірахман Әйтиев Қырғыз (Қазақ) АКСР (1920—1925) Орталық Атқару Комитеті төрағасы: Сейтқали Меңдешев • Жалау Мыңбаев Қазақ АКСР (1925—1938) Орталық Атқару Комитеті төрағасы: Жалау Мыңбаев • Елтай Ерназаров • Ұзақбай Құлымбетов Қазақ КСР (1936—1938) Орталық Атқару Комитеті төрағасы Ұзақбай Құлымбетов • Исмаил Салвафека • Әліби Жангелдин • Нұрбапа Өмірзақов Қазақ КСР (1938) Жоғарғы Кеңес төрағасы: Сәлкен Дәуленов Қазақ КСР (1938—1990) Жоғарғы Кеңесі Төралқасының төрағасы: Әбдісәмет Қазақбаев • Даниал Керімбаев • Нұртас Ондасынов • Жұмабек Тәшенов • Фазыл Кәрібжанов • Исағали Шәріпов • Сабыр Ниязбеков • Исатай Әбдікәрімов • Саттар Имашев • Бәйкен Әшімов • Саламат Мұқашев • Зақаш Камалиденов • Мақтай Сағдиев Қазақ КСР (1990) Жоғарғы Кеңес төрағасы: Нұрсұлтан Назарбаев Қазақ КСР (1990—1991) президенті: Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан Республикасы (1991 бері) президенті: Нұрсұлтан Назарбаев • Қасым-Жомарт Тоқаев

Қазақстан үкімет басшылары Алаш автономиясының (1917—1920) Уақытша Халық Кеңесі (Алаш Орда) төрағасы: Әлихан Бөкейханов Қырғыз (Қазақ) өлкесі (1919—1920) төңкеріс комитеті төрағасы: Станислав Пестковский • Виктор Радус-Зенькович Қырғыз (Қазақ) АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы: Виктор Радус-Зенькович • Мұхамед-Хафиз Мырзағалиев • Сәкен Сейфуллин • Нығмет Нұрмақов Қазақ АКСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы: Нығмет Нұрмақов • Ораз Исаев Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі төрағасы: Ораз Исаев • Ыбрайым Тәжиев • Нұртас Оңдасынов Қазақ КСР Министрлер Кеңесі төрағасы: Нұртас Оңдасынов • Елубай Тайбеков • Дінмұхамед Қонаев • Жұмабек Тәшенов • Сәлкен Дәуленов • Мәсімхан Бейсебаев • Дінмұхамед Қонаев • Мәсімхан Бейсебаев • Бәйкен Әшімов • Нұрсұлтан Назарбаев • Ұзақбай Қараманов Қазақ КСР премьер-министрі: Ұзақбай Қараманов Қазақстан Республикасы премьер-министрі: Сергей Терещенко • Әкежан Қажыгелдин • Нұрлан Балғымбаев • Қасым-Жомарт Тоқаев • Иманғали Тасмағамбетов • Даниал Ахметов • Кәрім Мәсімов • Серік Ахметов • Кәрім Мәсімов • Бақытжан Сағынтаев • Асқар Мамин • Әлихан Смайылов • Олжас Бектенов

Алаш Орда мүшелері Мүшелері Жақып Ақбаев  · Садық Аманжолов  · Отыншы Әлжанов  · Әлихан Бөкейханов · Ахмет Бірімжанов · Халел Ғаббасов · Жанша Досмұхамедов  · Халел Досмұхамедов  · Әлімхан Ермеков  · Бақтыкерей Құлманов  · Базарбай Мәметов  · Уәлитхан Танашев  · Айдархан Тұрлыбаев  · Мұхаметжан Тынышбаев  · Мұстафа Шоқай Мүшелікке кандидаттары Өмір Алмасов  · Молданияз Бекімов  · Мұқыш Боштаев  · Нүсіпбек Жақыпбаев  · Сейілбек Жанайдаров  · Ережеп Итбаев  · Аспандияр Кенжин  · Сейдәзім Қадырбаев  · Есенғали Қасаболатов  · Иса Қашқынбаев  · Батырқайыр Ниязов  · Сәлімгерей Нұралыханов  · Сатылған Сабатаев  · Белек Солтоноев  · Есен Тұрмағамбетов  · Түлембай Дүйсебаев Алаш Орданың оқу комиссиясының мүшелері Ахмет Байтұрсынұлы  · Мағжан Жұмабаев  · Елдес Омаров  · Биахмет Сәрсенов  · Телжан Шонанов