Орал

Қала
Орал
Елтаңбасы
Әкімшілігі
Ел	ҚазақстанҚазақстан
Статусы	Облыс орталығы
Облысы	Батыс Қазақстан облысы
Әкімі	Мұрат Бәйменов
Тарихы мен географиясы
Координаттары	51°14′ с. е. 51°22′ ш. б. / 51.233° с. е. 51.367° ш. б. / 51.233; 51.367 (G) (O) (Я)Координаттар: 51°14′ с. е. 51°22′ ш. б. / 51.233° с. е. 51.367° ш. б. / 51.233; 51.367 (G) (O) (Я)
Құрылған уақыты	1584 жыл
Қала статусы	1613 жыл
Жер аумағы	700 км²
Климаты	қатаң-континенталды
Уақыт белдеуі	UTC+5:00
Тұрғындары
Тұрғыны	253 757[1] адам (2023)
Ұлттық құрамы	қазақтар 70,57 % орыстар 25,13 % татарлар 1,50 % украиндар 0,90 % басқалары 1,9 %[2]
Этнохороним	оралдық оралдықтар
Ресми тілі	қазақ тілі
Сандық идентификаторлары
Телефон коды	+7 7112
Пошта индекстері	090000—090013
Автомобиль коды	L,07
Орал қаласының әкімдігі  (қаз.)
Орал Орал
Орал шекарасы
Ортаққордағы санаты: Орал

Орал (орыс. Уральск; 1774 жылға дейін - Яицкий қалашығы) — Батыс Қазақстан облысының орталығы (1932 жылдан), ірі темір жол станциясы, Жайық бойындағы өзен порты, әуе жолдарының торабы. Қала Жайық өзенінің жағасында, Шағанның Жайыққа құяр тұсында орналасқан.

Орал қаласының орнында бұдан бірнеше мың жыл бұрын скиф, ғұн, авар, печенег және қыпшақ тайпаларының мекен-тұрақтары болған. Бұл тайпалардың көсемдері мен жауынгерлері жерленген шағын қорымдар мен қорғандар қазір де кездеседі. Орал қаласының жергілікті қазақтар арасында ерте заманнан қазірге дейін “Теке” аталуының себебі, Алтын Орда хандары жанында уағыз тарататын Алшын Хасан сопы (Асан қайғы болуы да мүмкін) Әбдірахман, Әбдіразақ шайқылардың ұйымдық сипат белгісі – тәкие немесе мүридтер және ел кезген дәруіштер аялдайтын кәделі орын (резиденция) тәкие үйлерінің болуына байланысты. Орыстар Жайық бойына 15 ғасырдың аяғы 16 ғасырдың бас кезінде келе бастады. 17 ғасырдың 1-ширегінде Ноғай хандығымен шекарада шағын әскери бекініс-тірек ретінде Жайық қалашығы салынды. Ол 1613 ж. қазіргі Орал қаласының орнына көшірілді. 18 ғасырдың бас кезінде Жайық қалашығында 3 мыңға жуық үй болды. Олар негізінен Старица (Жайықтың бұрынғы арнасы) және Шаған өзендерінің бойына орналасты. Қаланың негізгі тұрғындары – казак-орыстар болған. Олар әлеуметтік жіктелудің нәтижесінде кедейлер (голытба) мен байлар (домовитые) болып бөлінді. Жайық казак-орыстары Е.И. Пугачев бастаған шаруалар көтерілісіне (1773 – 1775) қатысты. Жайық қалашығы ІІ Екатеринаның 1775 жылы 15 қаңтардағы жарлығымен «Орал қаласы», ал оның тұрғындары «Орал казактары» болып аталды. Орал қаласының неғұрлым ежелгі бөлігі Михайло-Аргангельск ғибадатханасының оңтүстігінде орналасты. Ғибадатхана – Орал қаласының тарихи ескерткіші (1741 – 51 ж. салынған). Қала бірнеше рет (1739, 1751, 1821, 1879) өртке ұшырады. Сырым Датұлы бастаған (1783 – 1797) халық көтерілісі,Исатай Тайманұлы мен Махамбет Өтемісұлы бастаған қазақ халқының ұлт-азаттық қозғалыстары Орал қаласы мен Жайық өңіріне ерекше із қалдырды. 1846 ж. қалаға айрықша құқықтар беріліп, үлкен қалалар санатына қосылды. 1869 ж. Орал облысы құрылып, қала облыс орталығына айналды. Қала тарихында социалды-демократиялық үйірменің құрылуы (1902), 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс (С.Меңдешев, Ә.Әйтиев, т.б.), Кеңес өкіметінің орнауы (1918 ж. 3 қаңтарда), ақ казактарға қарсы Орал қорғанысы (1919 ж., сәуір – шілде, М.Фрунзе), т.б. елеулі оқиғалар болып өтті. 1919 ж. 1-сәуірде Оралда Жұмысшы, шаруа және солдат депутаттары кеңестерінің 1-сайлауы өтті. 1920 ж. Орал губерниясы қалаға айналды. Кеңес өкіметі жылдарында Оралдың экономикасы жедел қарқынмен дамып, республикадағы ірі өнеркәсіп орталықтарының біріне айналды. 1925 ж. Жайық өзені мен Орал – Атырау арасында тұрақты кеме қатынасы және 1923 ж. Орал – Елек темір жолының ашылуы қаланың экономикалық жағдайын жақсартты. Одан кейінгі жылдары (1950 – 1990) Орал қаласында ірі машина жасау және металл өңдеу, құрылыс материалдарын өңдеу, жеңіл және тамақ өндірістері, медициналық препарат зауыттары, т.б. 200-ден астам нысан салынды, көлік жүйелері дамыды.

Қала климаты өткір континенталды: құрғақ әрі ыстық жаз және аз қарлы, желді суық қыс

• Орташа жылдық температура - +6,2 °C
• Орташа жылдық жел жылдамдығы - 2,9 м/с
• Орташа жылдық ауа ылғалдығы - 70 %

Қаланың (қалалық әкімшіліктін аумағы) 2022 жылғы ұлттық құрамы^[3]:

• қазақтар — 227 750 адам (70,57 %)
• орыстар — 81 090 адам (25,13 %)
• татарлар — 4841 адам (1,50 %)
• украиндар — 2915 адам (0,90 %)
• әзербайжандар — 1339 адам (0,41 %)
• немістер — 647 адам (0,20 %)
• корейлер — 642 адам (0,20 %)
• белорустар — 596 адам (0,18 %)
• өзбектер — 527 адам (0,16 %)
• шешендер — 361 адам (0,11 %)
• армяндар — 334 адам (0,10 %)
• башқұрттар — 153 адам (0,05 %)
• және басқалар — 1525 адам (0,47 %)

Орал қаласы халқының саны^[4]

Алғаш рет Орал теміржолмен 1894 жылғы бірікті. Бұл Рязано-Орал темір жолы еді^[14]. Орта Азиялық минареттер стильінде жасалған мұнаралар орналасқан вокзал басында қаладан алыс болғаны сонша, Алексей Николаевич Толстой вокзалдан қалаға барар жолды «Телеграф өскен дала» деп атаған. Ұзақ уақыт бойы Орал жолдың соңғы станциясы болып, ортаны сібірмен біріктіріп тұратын, сосын темір жол Соль-Илецкқа шейін созылып, ол Ресейді Сібір және Қазақстан мен біріктіретін болды.

Кеңес одағы кезінде қала әбден өсті. Сонын арқасында станция орталықта тұр десе де болады.

• Атырау, Қазақстан
• Плоешти, Румыния
• Дондағы Ростов, Ресей
• Острава, Чехия^[15]
• Маниса,Түркия^[16]
• Кострома, Ресей
• Саратов, Ресей
• Благоевград, Болгария

Серіктес қалалар

• Орынбор, Ресей

Бұл қалада әр кездері орыстың белгілі ақын-жазушылары
А.С. Пушкин,
В.А. Жуковский,
В.И. Даль,
В.Г. Короленко,
М.А. Шолохов, т.б. болды.
Сондай-ақ, көрнекті қазақ қаламгерлері
С.Сейфуллин,
Х.Есенжанов,
Т.Жароков,
І.Аманжолов, т.б.
өмірінің біраз кезеңдерін Орал қаласында өткізген. ^[17]

Қазақстан қалалары Елорда: Астана Республикалық маңызы бар қалалар Алматы • Астана • Шымкент Облыс орталықтары Ақтау • Ақтөбе • Атырау • Жезқазған • Көкшетау • Қарағанды • Қонаев • Қостанай • Қызылорда • Орал • Өскемен • Павлодар • Петропавл • Семей • Талдықорған • Тараз • Түркістан Облыстық маңызы бар қалалар Ақсу • Алатау • Арқалық • Арыс • Байқоңыр • Балқаш • Екібастұз • Жаңаөзен • Кентау • Курчатов • Қаражал • Қосшы • Лисаковск • Приозёрск • Риддер • Рудный • Саран • Сәтбаев • Степногорск • Текелі • Теміртау • Шахтинск Аудандық маңызы бар қалалар Абай • Ақкөл • Ақсай • Алға • Алтай • Арал • Атбасар • Аягөз • Булаев • Державинск • Ембі • Ерейментау • Есік • Есіл • Жаңатас • Жаркент • Жем • Жетісай • Жітіқара • Зайсан • Қазалы • Қандыағаш • Қаратау • Қарқаралы • Қаскелең • Құлсары • Леңгір • Макинск • Мамлют • Сарқан • Сарыағаш • Сергеев • Серебрянск • Степняк • Тайынша • Талғар • Темір • Тобыл • Үшарал • Үштөбе • Форт-Шевченко • Хромтау • Шалқар • Шар • Шардара • Шемонаиха • Шу • Щучинск

Батыс Қазақстан облысы Орталығы: Орал Аудандары Ақжайық • Бәйтерек • Бөкей ордасы • Бөрлі • Жаңақала • Жәнібек • Казталов • Қаратөбе • Сырым • Тасқала • Теректі • Шыңғырлау Облыстық бағыныстағы қала Орал

Жайық өзені бойындағы елді мекендер (бастауынан сағасына дейін) Оң жағалау Январцев • Красноармейское • Рубёжинское • Озёрное • Дарьинское • Володарское • Байқоныс • Желаево • Орал • Зашаған • Меловые Горки • Янайкино • Бударин • Жаңабұлақ • Чапаев • Жайық • Мерген • Ілбішін • Ақсуат • Атамекен • Алмалы • Тайпақ • Шабдаржап • Аққала • Елтай • Ынтымақ • Есбол • Өрлік • Көктоғай • Ақтоғай • Сарытоғай • Махамбет • Жалғансай • Сарайшық • Ескі Сарайшық • Бейбарыс • Талдыкөл • Алмалы • Береке • Атырау Сол жағалау Жарсуат • Приурал • Бумакөл • Бөрлі • Қанай • Төңкеріс • Ақсуат • Магистральное • Подстёпное • Абай • Ақжайық • Үлкен Еңбек • Ақсоғым • Шағатай • Көнеккеткен • Кеңсуат • Есенсай • Қарауылтөбе • Базартөбе • Базаршолан • Жанама • Индербор • Бөдене • Жарсуат • Құрылыс • Ақжайық • Есбол • Ортақшыл • Алға • Бесікті • Талқайран • Ақжар • Ақсай • Томарлы • Атырау • Жаңаталап • Қызыл балық • Құрманғазы • Амангелді • Дамба