Торғұттар
| Торғұттар | |
| торгоуттар | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
40 000 | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
| Тілдері | |
| Діні | |
|
православие, дәстүрлі нанымдар, буддизм |
Торғұттар — ойрат тобына жататын моңғол халықтарының бірі. Олар Шыңжаң Ұйғыр автономиялық ауданында (Қытайдың солтүстік-батысында), Қалмақстанда (Ресей) және Моңғолияның батысындағы Ховда аймағында тұрады.[1] Жалпы саны 40 мың адамды құрайды. Негізінен Моңғолияда 10 мың адам, Қытайда 30 мың адам.[2]
Тілі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Ойрат тілінің торгут диалектісінде сөйлейді.[3]
Діні
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дінге сенушілер: православиелік, бір бөлігі – дәстүрлі нанымдар, буддистер.[4]
Этнонимі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Торғұттардың этнонимі XIII ғасырдағы моңғолдардың әскери-әкімшілік бөлімшелерінен бастау алады (хан ставкасының күндізгі күзетшісінің атауы). XIV ғасырдың аяғында торгуттар зюнгарлармен, хошуттармен және дербаттармен бірге "Дурбен ойрат"саяси одағын құрды. XVII ғасырдың басында дербеттердің, хошоуттардың, хоиттердің және басқалардың бір бөлігімен бірге торғұттардың бірнеше ұрпақтары Ресейге қоныс аударды, орыс азаматтығын қабылдап және Еділдің төменгі ағысында қоныстанды. Олардың ұрпақтары қалмақтардың құрамына кірді.[5]
Қалмақтардың құрамындағы торғұттар
[өңдеу | қайнарын өңдеу]
Қалмақстанда тұратын торғұттардың құрамындағы келесі этникалық топтар белгілі: меркіт, батут, урянхус, харнут, хавчин, керет, эркетен, цаатан, хаскут, маңғыт, хошут, цохур және т.б. XIX ғасырдың екінші жартысында торғұттар Багацохур-Муравьев, Эркетен, Яндыков, Икицохур, Хошеут, Харахус-Эрдени ұлыстарында тұрған. Аталған ұлыстардың құрамын В:В. Батыров сипаттаған:
- Харахус ұлысы: харахус, ики-гурбут, бага-гурбут, гурбут, шабинер, замут, джамбанкин, батут, ангучин, самтанакин, цорос, бабенкин, сатхал, Дугаровтың қол астындағылар.
- Хошоуыт ұлысы: эркетен, ики-теленгут, бага-теленгут, керет, шабинер, сангуд, мергечуд, чигачинер, хахачин, урянхус-доглут, ики-хошут, бага-хошут, цагалай, цатан, урянхус, хойт.
- Яндыков ұлысы:барун, керет, багут (баргу-буряты), цатан, аха цатан, шебинер, ламин шебинер.
- Икицохур ұлысы:зюнгар, шебинер, кетченер, ачинер, яргачин кетченер, кебюн ноет, сатхал, зекин косик, тохон косик, хошут, эркетень баргас, замут.
- Эркетен ұлысы: ики-хапчин, бага-хапчин, эрекчут, тебенкин, харнут, ики-багут (баргу-буряттар), шарс-багут (баргу-буряттар), меркет, бульчин, цатан, цебгекин, дунду хапчин, му-хорин, ялькет, керет, кетченер, гуюрмут, шебинер, зюнгар, мацагакин, хончут, будубул.
- Багацохур-Муравьев ұлысы: барун, запсор, зүн, хур шебинер, тукчин, бакши тюрюл, тубанкин, истенкинер, бакшин шабинер, дархачут.[6]
Кәсібі
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Негізгі кәсібі – мал шаруашылығы, қой, түйе, ірі қара мал өсіру. Маңызды орынды аңшылық алады, балық аулау кең тараған. Киізді торғұттар ерте заманнан қолданып келеді. Оны қодастың, түйенің жүнінен жасаған. Ақ киізді қойдың жүнінен алуға болады. Бұл материалды өндіру көп сатылы және ұзақ, ол ұрпақтан ұрпаққа мұра. Бұл барлық моңғол халықтарының материалдық емес мұраларының бір түрі. Торғұттар киізді сумен суламас бұрын оған бие сүтін себеді. Сонда ғана жүн төзімді, жылы, жеңіл киізге айналады. Одан сөмкелер, қолғаптар, шұлықтар, киімдер, бас киімдер жасалады.[7]
Өмір салты
[өңдеу | қайнарын өңдеу]Дәстүрлі неке қию рәсімі күні бүгінге дейін сақталған. Бұрынырақта бала 5-6 жасқа келгенде ата-анасы болашақ келін іздей бастайды. Бала 7-8 жасқа толғанда ата-анасы болашақ келіннің үйіне қонаққа келіп, «зус хадак» рәсімі өткен. Қалыңдықтың ата-анасына неке келісімінің беріктігін білдіретін балық желімі берілді. Бала 10 жасқа толғанда ата-анасына қошқардың етін әкелген. Әр сапарда шағын дастархан жайылды, болашақ тойдың түрлі мәселелері талқыланды. Үйлену тойының соңғы кезеңі - бұл үйлену мерекенің өзі. Той күйеу жігіт пен қалыңдықта бөлек өткізіледі.
Торғұттардың дәстүрлі баспанасы – киіз үй. Сыртынан киізбен жабады, қаңқасы дөңгелек пішінде, торға жалғанған ағаш сырықтардан жасалған. Ішінде тұрғын үй екі бөлікке: еркек пен әйелге бөлінген, дәл ортасында ошақ орнатылып, оның көмегімен олар тамақ пісіріп, киіз үйді жылытатын. Ошақтың ар жағында қонақтар отырған құрметті орын болды. Тұрғын үй ішіндегі едендерге киіз төселді.[7]
Торғұттардың дәстүрлі киімі тарихи және мәдени жағынан жақын халықтардың: моңғолдар мен қалмақтардың киімдеріне біршама ұқсас. Костюмнің негізгі элементтері - терлаг-көйлек және цегдаг-жеңсіз күрте. Әдетте көк, кейде жасыл немесе қара түстерде киетін, ал қызыл мата әлдеқайда аз қолданылды, ол 19-20 ғасырлардың тоғысында ғана торғұттар арасында танымал болды. Көйлектің тік жағасы бар, шеті геометриялық ою-өрнекпен әшекейленген, бүйірлері мен астыңғы жиегі өріммен безендірілген.[8]
Дереккөздер
[өңдеу | қайнарын өңдеу]- ↑ Торгуты https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1651324
- ↑ Современная энциклопедия - торгуты http://www.terminy.info/literature/modern-encyclopedia/torguty
- ↑ Большая российская энциклопедия https://bigenc.ru/ethnology/text/4197907 Мұрағатталған 19 қарашаның 2022 жылы.
- ↑ Современная энциклопедия ТОРГУТЫ https://rus-modern-enc.slovaronline.com/11432-%D0%A2%D0%9E%D0%A0%D0%93%D0%A3%D0%A2%D0%AB
- ↑ народы мира / Торгуты http://www.etnolog.ru/people.php?id=TORG
- ↑ «Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «Қазақ энциклопедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том.
- ↑ a b Наталия Котоман Торгуты — отважные воины Чингисхана https://travelask.ru/articles/torguty-otvazhnye-voiny-chingishana
- ↑ Традиционный наряд торгутской женщины https://kukolki-natali.livejournal.com/42423.html
