Սամվել (վեպ)
 |
Այս հոդվածն աղբյուրների կարիք ունի։ Դուք կարող եք բարելավել հոդվածը՝ գտնելով բերված տեղեկությունների հաստատումը վստահելի աղբյուրներում և ավելացնելով դրանց հղումները հոդվածին։ Անհիմն հղումները ենթակա են հեռացման։ |
Սամվել | |
|---|---|
| Հեղինակ | Րաֆֆի |
| Տեսակ | գրավոր աշխատություն |
| Ժանր | պատմավեպ |
| Բնօրինակ լեզու | հայերեն |
| Կերպար(ներ) | Սամվել Մամիկոնյան, Մուշեղ Դ Մամիկոնյան, Վահան Մամիկոնյան, Մերուժան Արծրունի, Փառանձեմ Սյունի, Շապուհ III, Սահակ Ա Պարթև և Մեսրոպ Մաշտոց |
| Ստեղծման տարեթիվ | 1880 |
| Երկիր |  Հայաստան |
| Հրատարակման տարեթիվ | 1886 |
«Սամվել» հայ գրող Րաֆֆու պատմական վեպերից է։ Րաֆֆին «Սամվել» սկսել է գրել 1884 թ., ավարտել 1886 թ.։ Առաջին անգամ հրատարակվել է Թիֆլիսի «Արձագանք» շաբաթաթերթում։ Առանձին գրքով առաջին անգամ լույս է տեսել 1888 թ.։ «Սամվելը» համարվում է հայ գրականության լավագույն կոթողներից մեկը։
Նկարագրելով Հայաստանի ծանր վիճակը 4-րդ դարում` Րաֆֆին ձգտում էր նկարագրել Հայաստանը 19-րդ դարում, երբ այն գտնվում էր Թուրքիայի և Ռուսաստանի տիրապետության տակ։ Ցարական իշխանությունը այրում էր հայկական գրքերը, փակում եկեղեցիները և ոչնչացնում լեզուն։ Րաֆֆին չէր կարող լուռ նայել այդ ամենին։ «Գրելով այս վեպը ես նպատակ եմ ունեցել այդպիսի նկարագիր մեր պատմական անցյալից»,- գրել է Րաֆֆին։
Վեպը ներառված է հայկական ուսումնական ծրագրի մեջ։ Դրա հիմնական գաղափարներից են հայրենասիրությունը և ազատագրական պայքարի կոչը։ Բոլոր հերոսները հայրենասիրություն են խորհրդանշում, նույնիսկ կանայք, ովքեր (Աշխենը, Համազասպուհին, թագուհին` Փառանձեմը) պատրաստ են իրենց արյունը թափել հանուն հայրենիքի։
Վեպի համար նյութ է ծառայել Փավստոս Բուզանդի և Մովսես Խորենացու «Հայոց պատմությունները»։ Վեպը բաղկացած է Հառաջաբանից, երեք գլուխներից և «Փակագծերի մեջ» հավելվածից։
Սյուժե
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գործողությունը տեղի է ունենում IV դարի Հայաստանում։ Պարսից արքա Շապուհը գերում է Արշակ Բ-ին և բանտարկում Խուժիստանի Անհուշ բերդում, Հայաստանը մնում է անպաշտպան։ Մերուժան Արծրունին և Վահան Մամիկոնյանը դավաճանում են հայրենիքը և սկսում են ծառայել Շապուհին, որի դիմաց Շապուհը Մերուժան Արծրունուն խոստանում է հայոց գահը, իսկ Վահան Մամիկոնյանին՝ հայոց սպարապետության պաշտոնը։ Վահան Մամիկոնյանի որդին` Սամվելը, իմանալով հոր դավաճանության մասին, որոշում է հորեղբոր որդու՝ Մուշեղ Մամիկոնյանի հետ պաշտպանել Հայաստանը։ Սամվելը սպանում է իր հորը հայրենիքը և կրոնը դավաճանելու համար։ Իսկ հայկական եկեղեցում պարսկացած մոր արյունով հանգցնում է վերջին պարսկական կրակը իր հայրենիքում։
Առաջին գիրք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վեպն սկսվում է «Երկու սուրհանդակներ» գլխով։ Երկու սուրհանդակներ` մեկը սևագույն ձիով, մյուսը կապուտակ ձիով, շտապում են Մամիկոնյանների ամրոցը՝ Ողական։ Երկուսն էլ բերում են նույն լուրը. Սամվելի հոր՝ Վահան Մամիկոնյանի և քեռու` Մերուժան Արծրունու ուրացության մասին։ Այդ լուրը ուրախություն է պատճառում Տաճատուհուն՝ Սամվելի մորը, բայց և այնպես խոցում է Սամվելի սիրտը։ «Երեք երիտասարդ ուժեր»-ը՝ Մեսրոպ Մաշտոցը, Սահակ Պարթևը և Սամվելը, հավաքվում են Աշտիշատի վանքում և քննարկում եղելությունը։ Նրանք հասկանում են, որ Վահան Մամիկոնյանին և Մերուժան Արծրունուն մոլորության մեջ է գցել Շապուհը, և նրանք գալիս են Հայաստան՝ ցանկանալով մոգերի և մոգպետների միջոցով քանդել բոլոր եկեղեցիները և դրանց տեղը պարսակական ատրուշաններ կառուցել, կրոնափոխ անել հայերին, ամբողջ Հայաստանում տարածել պարսկական լեզուն և ընդհանրապես «պարսկացնել հայերին»։
Խնջույքի ժամանակ Տաճատուհին՝ Սամվելի մայրը, ցանկանում է թունավորել Մուշեղին, սակայն ծառա Նվարդը, լսելով դրա մասին, ասում է Հուսիկին՝ Սամվելի հավատարիմ սպասավորին, իսկ սա՝ Մուշեղին։ Վահանի երկրորդ կինը՝ Որմիզդուխտը՝ Շապուհ արքայի քույրը, գաղտնի ներթափանցելով Սամվելի սենյակ, զգուշացնում է նրան, որ պարսից զորքը մոտենում է Հայաստանին ոչ թե Տարոնի, այլ Ռշտունիքի կողմից, որտեղ գտնվում է տղայի սիրելին՝ Աշխենը։
Երկրորդ գիրք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Երկրորդ գիրքն բաղկացած է «Մեկը արևմուտքում, մյուսը արևելքում» և «Ճանապարհները բաժանվում են» ենթագլուխներից։ Բյուզանդացի Վաղես կայսրը Ներսես Մեծին իր երկու սարկավագների (Տիրեի և Ռոստոմի) հետ աքսորում է Պատմոս կղզին։ Նույն ժամանակահատվածում Արշակ Բ-ն աքսորված է Անհուշ բերդ։ Նրա հավատարիմ ծառաներից մեկը՝ Դրաստամատը, պարսիկների և քուշանների դեմ մղվող պատերազմի ընթացքում փրկելով Շապուհին, արժանացել էր նրա գովեստներին։ Շապուհը նրան առաջարկում է մի ցանկություն ասել, որն էլ լինում է Հայոց թագավորին տեսնելը։ Մեկնելով Անհուշ (Անուշ) բերդ` Դրաստամատը ամեն եղելությունը պատմում է Արշակ Բ-ին։
Որմիզդուխտից ստացած տեղեկությունների համաձայն` պարսից զորքը մոտենում է Հայաստանին ոչ թե Տարոնի, այլ Ռշտունիքի կողմից, որտեղ գտնվում էր Սամվելի սիրեցյալը՝ Աշխենը։ Սամվելը շտապով իր սուրհանդակի՝ Մալխասի միջոցում լուր է ուղարկում Ռշտունյաց Գարեգին իշխանին, և ինքը ևս մեկնում է այդտեղ։ Ռշտունու մութ անտառներում տեղացիների հետ ընդհարման արդյունքում Սամվելը այժմ ունի 48 մարդ։ Շտապում է զգուշացնել Ռշտունի իշխանին պարսիկների հարձակման մասին, սակայն հասնելով տեղ՝ տեսնում է, որ ամրոցն արդեն պաշարված է և հրկիզված։ Պարսիկները գերեվարել էին Աշխենի մորը՝ Համազասպուհուն։ «Արտասուքի աղբյուր»-ի մոտ Աշխենը և Սամվելը հանդիպում են։ Սամվելը հայտնվում է երկբայական դրության մեջ. ո՞ր կողմը գնալ, դեպի հայրենի՞ք, թե՞ դեպի սիրած աղջիկը։ Աշխենը Սամվելին պատասխանում է` ասելով, որ Սամվելը նրան արժանի չի լինի, եթե նա «իր արյունը չխառնի հայրենիքի փրկության համար մարտնչող զինվորների արյան հետ»։
Վահան Մամիկոնյանը Համազասպուհուն եղբայր էր գալիս։ Գերի վերցնելով քրոջը` նա նրան առաջարկում է զրադաշտականություն ընդունել։ Ստանում է մերժում։ Երբ Ռշտունու զինվորները մտնում են Վան, Վահանը հրամայում է սպանել Համազասպուհուն։ Նրա մերկ մարմինը կախում են ոտքերով վեր։ Վան մտած Սամվելը համեմատում է հորը եղբայրասպան Կայենի հետ։ Սրանից հետո Սամվելը որոշ ժամանակ չի երևում գործողությունների թատերաբեմում. հիվանդանում է։ Դրանից հետո Մերուժանը վերադառնում է տուն՝ հարազատներին տեսնելու։ Մայրը համոզում է հարսին չընդունել տուն դավաճան ամուսնուն, ով ուրացավ իր կրոնը միայն Շապուհի քրոջը՝ Որմիզդուխտին կնության առնելու համար։ Նրան չեն ընդունում, և դավաճանը հեռանում է։
Շապուհը նոր զորքերով ժամանում է Հայաստան։ Ավերում է քաղաքներ, այդ թվում Զարեհավանը։ Ապա Շապուհը մերկացնում է Հայոց գերեվարված կանանոցը և տարբեր չարչարանքների ենթարկում` ոմանց նաև սպանելով։ Սրանից հետո հետ է դառնում Տիզբոն։ Ճանապարհին նրա վրա հարձակվում է Մուշեղի` 20.000 զինվորից բաղկացած գունդը։ Մուշեղը գերի է վերցնում արքայի քրոջը՝ Որմիզդուխտին, սակայն պարսկական կանանոցը ողջ և առողջ հետ է ուղարկում Պարսկաստան` սա համարելով ամենամեծ վրեժխնդրություն Շապուհի կատարած չարագործության դիմաց։ Գերուհուն բերում է Արտագերս՝ թագուհու մոտ։ Շապուհը հրամայում է Մուշեղի պատկերը փորագրել իր ոսկեձույլ գավաթի վրա, և ամեն անգամ, երբ խմում է այդ բաժակից, ասում է. «ի փառս ճերմակաձիույն»։ Փառանձեմ թագուհին սպարապետ է կարգում Մուշեղին և ուղարկում Բյուզանդիա` իր որդուն՝ գահաժառանգ Պապին բերելու։ Մերուժանը պաշարում է Արտագերսը, որը տևում է ամիսներ։ Պարսիկները չեն կարողանում գրավել ամրոցը, սակայն սկսվում է համաճարակ և սով, խլում հազարավոր մարդկանց կյանքեր։ Բերդում մնում են միայն թագուհին, Որմիզդուխտը և երկու նաժիշտները (Շուշան և Հասմիկ)։ Ամրոցի դրության մասին տեղեկություններ է տանում Մերուժանին Հայր մարդպետը, ով, գաղտագողի մտնելով ամրոց, տեսնում է դիակներից առաջացած բլուրներ։ Վերջիվերջո, Մերուժանը մտնում է Արտագերս ամրոց, տեսնում է իր սիրած կնոջը՝ Որմիզդուխտին։ Վերջինս մերժում է Մերուժանին` խոցելով նրա սիրտը։ Այնուամենայնիվ, պարսիկները Փառանձեմ թագուհուն և Որմիզդուխտին տանում են իրենց հետ Պարսկաստան։
Երրորդ գիրք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սամվելը առողջանում է, դուրս գալիս Անձևացյաց գավառի Հոգվոց վանքից և ուղևորվում դեպի քեռու ճամբարը։ Սամվելը և իր մարդիկ հասնում են Մերուժան Արծրունու զորքի ճամբարին։ Սամվելը հանդիպում է հորը՝ Վահանին։ Ոչինչ չկասկածելով՝ Վահանն ուրախությամբ է ընդունում որդուն։ Խոսակցություններից մեկի ժամանակ Վահան Մամիկոնյանը Սամվելից ստանում է իր կնոջ՝ Տաճատուհու նամակը` ուղղված իրեն։ Նամակն ավարտվում է Տաճատուհու այս խոսքով. «Շատ պետք չէ հավատալ Սամվելին»։
Խնջույքի ժամանակ Սամվելն ականատես է լինում հայոց սուրբ գրքերի այրման գործընթացին և գերիների սպանդին, ինչը ամրապնդում է իր ծրագրի կատարման միտքը։ Մերուժանը առաջարկում է գնալ որսի, Վահանն ու Սամվելը համաձայնում են։ Որսի ժամանակ հայր և որդի առանձնազրույց են ունենում։ Սամվելը վերջին ճիգն է գործադրում, որ հետ պահի հորը այդ սխալ որոշումից, սակայն դա նրան չի հաջողվում։ Նա դավաճան է կոչում հորը։ Զայրացած Վահանը մերկացնում է սուրը, որ սպանի որդուն, բայց Սամվելն առաջինն է հարվածում հորը և սպանում նրան։ Նրա զինվորները ճակատամարտում են պարսիկների հետ, ովքեր ևս եկել էին որսի։ Պատանի Արտավազդը իր նետով խոցում է Մերուժանին։ Նա ստիպված է լինում փախչել իր հանրահայտ ճերմակ ձիով։ Պարսից Կարեն անունով զորավարը, խաբելով Արբակին (Սամվելի դայակին), նրա ձին է նստում և փախուստի դիմում։ Երբ բժիշկները մշակում են Մերուժանի վերքերը, Կարենը պարծենում է, թե սպանել է Արբակին։ Այդուհանդերձ, պատերազմի ժամանակ Մերուժանը տեսնում է Արբակին և հրամայում է ձերբակալել ստախոս զորավարին։ Ապա Մերուժանը վիրավոր գերի է ընկնում պարսիկներին շրջապատած նոր հայկական զորքին։
Ամիսներ անց Սամվելը գալիս է Ողական։ Մայրը պահում էր պարսիկ ծառաներ, զարդարել էր դղյակը պարսից զարդարանքով և ստիպում էր բոլորին պարսից հագուստ կրել։ Կազմակերպել էր զրադաշտական զոհաբերություն։ Սամվելը հրամայում է մարել կրակները։ Մայրը հրաժարվում է։ Սամվելը սպառնում է, որ կհեղի բագինները մոր արյամբ։ Մայրը որդուն կոչում է անիրավ։ Սամվելը, ասելով հետևյալ խոսքերը՝ «Թող մարդիկ ինձ անիրավ կոչեն, թող մարդիկ ինձ եղեռնագործ կոչեն, ահա՜, այն սուրը, որ սպանեց դավաճան հորը, կսպանե նաև ուրացող մորը», սրտախողխող է անում դավաճան մորը։
Վեպի գլուխները
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առաջին գիրք
- Երկու սուրհանդակներ
- Տարոնի առավոտը
- Մի աղոտ միտք ծագում է նրա մեջ
- Մայր և որդի
- Երկու եղբոր որդիներ
- Պատրվակ
- Որսորդություն
- Աշտիշատի վանքը
- Երեք երիտասարդ ուժեր
- Խորթ մայր
- Անհաջող դավադրություն
- Հանգամանքները բարդվում են
- Նոր տեղեկություններ
- Լեռնային իշխանուհին
- Ինքնակոչները
- Կնոջ խորհուրդը
- Պատանի Արտավազդը
Փակագծերի մեջ հավելված
- Բնություն, Նախարարություն, Թագավոր
- Պետություն, Եկեղեցի, Հոգևոր և մարմնական իշխանություն
- Եկեղեցականների զանազան տարերքը
Երկրորդ գիրք
Մեկը արևմուտքում, մյուսը- արևելքում
- Պատմոս
- Անհուշ բերդ
Ճանապարհները բաժանվում են
- Ռշտունի
- Արտոս
- Արտասուքի աղբյուր
- Համզասպուհի
- Սարսափելի գիշերվա առավոտը
- Ուրացողը յուր տան շեմքի վրա
- Խայթ
- Շապուհը Զարեհավանի ավերակների մոտ
- Արտագերս
- Մուշեղ՝ «Խոտորնակին՝ խոտորնակ»
- Երկու չարյաց փոքրագույնը
- Հայր մարդպետ
Երրորդ գիրք
- Արարատյան դաշտի առավոտը
- Մի տարօրինակ ողջակեզ
- Զվիթա
- Արաքսի որոգայթները
- Մայրը
- Ողական ամրոցը
Արտաքին հղումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
| |||||||||||||
