Սադափ
Սադափ, (գերմ.՝ Perlmutter «մարգարիտի մայր»), քաղցրահամ ջրերի և ծովային փափկամարմինների խեցիների ներքին շերտը, բնական ծագում ունեցող օրգանական և անօրգանական նյութերի համակցություն, արտադրվում է փափկամարմինների կողմից, կազմում է նաև մարգարիտների արտաքին ծածկույթը։ Ամուր է, դիմացկուն և ծիածանագույն փայլով։ Գտնվում է երկփեղկանիների, փորոտանիների և գլխոտանիների մի քանի հնագույն տարատեսակների խեցիներում։ Փափկամարմինների խեցիների ճնշող մեծամասնության մեջ ներքին շերտն օժտված չէ սադափե երփներանգ փայլով։ Մարգարիտի արտաքին, նրա ոստրեի ներքին շերտերը և քաղցրահամ ջրերի մարգարիտների ոստրեների մակերևույթը իրենցից ներկայացնում են սադափ։
Արդյունահանում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սադափի խեցիների արդյունահանման գլխավոր վայրերն են Պարսից ծոցը, Կարմիր ծովը, Ցեյլոնը, Ճապոնիան, Բոռնեոն, Ֆիլիպինները, Խաղաղ օվկիանոսի մի քանի արևադարձային կղզիներ։ Սադափը ստանում են նաև քաղցրահամ ջրերում ապրող փափկամարմինների մի քանի տեսակներից, մասնավորապես սովորական մարգարտախեցիներից։
Հաճախ այդ խեցիները հանդիսանում են մարգարտի արտադրության (մարգարտի արհեստական աճեցում) կողմնակի արդյունքը։
2012 թվականին հետազոտողները, նմանակելով սադափի աճի բնական ընթացքը, լաբորատորիայում ստացան կալցիումական սադափ[1]։ 2014 թվականին սադափի անալոգ ստանալու նպատակով հետազոտողներն օգտագործեցին լազերային ճառագայթներ ապակու մեջ եռաչափ միկրոճաքեր առաջացնելու համար։ Այնուհետև, երբ այդ շերտերը հարվածների ենթարկվեցին, միկրոճեղքերը ցրում էին էներգիան և թույլ չէին տալիս ապակուն փշրվել։ Ընդհանուր առմամբ մշակված ապակին ըստ հաղորդած տվյալների 200 անգամ ավելի կարծր է քան անմշակ ապակին[2]։
Ֆիզիկական հատկություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կառուցվածք և արտաքին տեսք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սադափը բաղկացած է 10-20 մկմ լայնությամբ և 0,5 մկմ հաստությամբ արագոնիտի (կալցիումի կարբոնատ) հեքսագոնալ սկավառակներից։ Այդ շերտերն իրարից բաժանված են օրգանական մատրիցաների թերթիկերով, որոնք իրենցից ներկայացնում են էլաստիկ կենսապոլիմերներ, ինչպիսիք են խիտինը և մետաքսանման սպիտակուցները։ Այդ փխրուն շերտերի ու էլաստիկ բիոպոլիմերների ամբողջությունը նյութը դարձնում է ամուր և առաձգական, Յունգի մոդուլը 70ԳՊա, երբ սադափը գտնվում է չոր վիճակում[4]։ Ամրությունն ու առաձգականությունը կապված են նրա շերտերի «աղյուսաձև» կառուցվածքի հետ, որը խոչընդոտում է ուղղահայաց ճեղքերի առաջացմանը։ Շերտերի ավելացմանը զուգընթաց մեծանում է ամրությունը, խոշոր չափերի դեպքում սադափի ամրությունն այնքան է մեծանում, որ այն կարելի է համեմատել սիլիցիումի ամրության հետ։
Սադափը ծիածանափայլ է երևում, որովհետև արագոնիտի թիթեղների հաստությունը մոտ է տեսանելի լույսի ալիքի երկարությանը։ Շերտավոր կառույցները քայքայում են տեսողության տարբեր անկյուններից տարբեր ալիքի երկարություն ունեցող լույսի ալիքները, առաջացնելով կառուցվածքային գունավորում։
Սադափի բյուրեղի c առանցքը համարյա ուղղահայաց է նրա արտաքին մակերևույթին, մնացած առանցքների ուղղությունները փոփոխվում են խմբերի միջև։ Գտնվել է, որ սադափի հարակից շերտերի c առանցքի կողմնորոշումները կտրուկ տարբերվում են միմյանցից, սովորաբար անկանոն, ուղղահայաց առանցքի նկատմամբ մինչև 20° շեղումներով[5][6]։ Երկփեղկանի և գլխոտանի փափկամարմինների խեցիներում բյուրեղի b առանցքն ուղղված է նրա աճման մակերևույթին ուղղահայաց, այն դեպքում, երբ մոնոպլակոֆորների մոտ այդ առանցքը զուգահեռ է մակերևույթին[7]։ Սադափի բյուրեղում «աղյուսների» բլոկավորումը մեծ ազդեցություն է թողնում ինչպես նրա դեֆորմացիայի այնպես էլ ամրության վրա[8]։ Բացի դրանից հանքային և օրգանական կառուցվածքն ապահովում է ավելորդ առաձգականությամբ և ամրությամբ[9][10][11]։
Գոյացում, կազմավորում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սադափի ձևավորումը դեռ ամբողջությամբ հասկանալի չէ։ «Pinna nobilis» փափկամորթի վրա դիտարկումները ցույց են տվել, որ սկզբում գոյանում են 50-80 նմ չափերով օրգանական մատրիցաները, որոնք ունեն թելանման բազմաբյուրեղային կառուցվածք[12]։ Օրգանական բաղադրիչներն աստիճանաբար բազմանում են և, երբ հասնում է իրենց կրիտիկական քանակին, միաձուլվում են նախկինում ձևավորված շերտերին։ Սադափի աճը պայմանավորված է անօրգանական շերտերի աճով՝ միջնորդավորված օրգանական բաղադրիչով, որն էլ վերահսկում է բյուրեղի աճի սկիզբը, տևողությունը և ձևը[13]։ Ենթադրվում է որ արագոնիտային «աղյուսները» արագ աճում, տարածվում են մինչև հարևան «աղյուսները»[7]։ Դա բերում է սադափին բնորոշ հեքսագոնալային խիտ դասավորություն[7]։ Աղյուսները կարող են լինել պատահական դիսպերսված տարրերի վրա[14], սպիտակուցների հստակ որոշակի տեղակայումներով[15], կամ էլ կարող են աճել հանքային ծագում ունեցող կամրջակներից, որոնք ձգվում են հիմնական շերտից[16][17]։ Սադափը տարբերվում է թելիկավոր արագոնիտից՝ նույն տեսակին պատկանող փխրուն միներալից, նրանով, որ բյուրեղի c առանցքի (սադափում խեցու մակերևույթին ուղղահայաց) աճը սադափի մոտ դանդաղ է, թելիկավոր արագոնիտի մոտ՝ արագ[18]։ Սադափն արտադրվում է տարբեր փափկամարմինների արտաքին էպիթելային հյուսցածքի բջիջների կողմից։ Սադափն անընդհատ նստում է խեցու ներքին մակերևույթի վրա առաջացնելով ծիածանափայլ սադափի շերտեր, որոնք հարթեցնում են պատյանի պատերը, միևնույն ժամանակ պահպանում են փափուկ հյուսվածքները պարազիտներից և մեկուսացնում են աղբը, այն թողնելով սադափի հերթավորված շերտերի մեջ։ Վերջին դեպքում կամ առաջանում է պատյանի ներսի մակերևույթին կպած մարգարտի բշտիկ, կամ ազատ մարգարիտ՝ փափկամարմնի հյուսվածքներում։ Այս գործընթացը շարունակվում է այնքան ժամանակ, քանի դեռ փափկամարմինը կենդանի է։
Առևտուր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Առևտրային մարգարիտի հիմնական աղբյուրները եղել են մարգարտային ոստրեները, քաղցրահամ ջրերի մարգարտային միդիաները, և ավելի քիչ՝ ականջախեցին, որը հայտնի է դարձել իր ամրությամբ և գեղեցկությամբ XIX դարի երկրորդ կեսին։
Լայնորեն կիրառվում էր սադափե կոճակների արտադրությունում, հատկապես 1900-ական թվականներին։ Մարգարտի միջազգային առևտուրը կարգավորվում է վայրի ֆլորայի և ֆաունայի՝ ոչնչացման վտանգի տակ գտնվող տեսակների մասին միջազգային Կոնվենցիայով, համաձայնությունը ստորագրել են ավելի քան 170 երկրներ[19]։
Դեկորատիվ կիրառումներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Սադափը դարեր շարունակ օգտագործվել է տարբեր դեկորատիվ նպատակներով
-
Զոհասեղան, որում օգտագործված են փորագրված սադափներ, 1520-ական թվականներ
-
Փայլեցված սադափից պատրաստած անոթ, ծովային խոշար խխունջ, 1750-ական թվականներ
-
-
Սադափից պատրաստած դեկորատիվ իր
-
Սադափից փորագրված կախազարդեր Սողոմոնյան կղզիներ 1838 թվական
-
Սադափի կտոր
-
Սադափով պատված զարդատուփ, թանգարանային նմուշ
-
Սադափով պատված զարդատուփ, թանգարանային նմուշ
-
Սադափով պատված ժամանակակից զարդատուփ
-
Սադափից խճանկարներ անելու համար խեցիների ձևավորում
-
Խեցիների պաշար ձևվածքներ անելու համար
Ճարտարապետություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բոլոր գույների սադափներն օգտագործվում են ճարտարապետության մեջ։ Բնական սադափը արհեստականորեն կարելի է ներկել ցանկացած գույն, այն կարելի է նաև կտրել, խճանկարներ ձևավորել։ Սադափե խճանկարները ձեռքով կիպ դասավորելուց հետո լամինացնում են (լամինացիոն շերտի հաստությունը մոտ 2 մմ)։ Այնուհետև լաքապատում ու փայլեցնում են, նրան հաղորդելով ամուր և ապակենման փայլուն մակերևույթ։ Այս կերպ սադափե խճանկարը կարելի է կպցնել ոչ միայն մարմարի, կամ շինարարական սալիկի հիմքի վրա, այլ նաև թեթև սինթետիկ նյութերի մակերևույթներին, արդյունքում ստացվում է թեթև շինանյութ, որի չափերը սահմանափակ չեն։ Այդպիսի սադափե սալիկները կարող են օգտագործվել ներսի հատակների համար, արտաքին և ներքին պատերի համար, դռների, առաստաղների և սեղանի երեսների համար։ Սադափը հեշտությամբ է ներդրվում ճարտարապետեկան տարրերում, օրինակ՝ սյուներ, կահույք և այլն։
Երաժշտական գործիքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սադափը հաճախ օգտագործվում է երաժշտական գործիքների ստեղնաշարերի վրա, ինչպես նաև այլ դեկորատիվ նպատակներով։ Երբեմն ակկորդեոնների և տարբեր այլ համերգային գործիքների ամբողջ իրանը պատված են լինում սադափով, իսկ որոշ կիթառների նվագատախտակը, կամ գլուխը պատում են սադափով։ Երբեմն կիթառների համապատասխան մասերը պատում են պլաստիկի շերտով սադափի տեսք ստանալու համար։ Բուզուկին և բուլամին (ջնարի կամ վինի ընտանիքին պատկանող հունական կսմիթավոր լարային գործիք) սովորաբար ունենում են սադափե զարդանախշեր այնպես, ինչպես մերձավոր արևելյան ուդը (սովորաբար ձայնային անցքերի շուրջը և գործիքի հակառակ կողմը)։ Աղեղնալարային գործիքներ, ինչպիսիք են ջութակը և թավջութակը, ևս հաճախ ունենում են սադափե դրվագազարդում։ Այն ավանդաբար օգտագործում են սաքսոֆոնի բանալիների, ինչպես նաև փողային և լատունից պատրաստված այլ գործիքների ստեղնների վրա։
Այլ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Սադափը երբեմն օգտագործվում է ձկան խավիարի համար նախատեսված գդալներ պատրաստելու համար, որպեսզի նրա համը չփչանա մետաղյա գդալներից։
Սադափե կոճակներն օգտագործվում են հագուստների վրա կամ ֆունկցիոնալ կամ դեկորատիվ նպատակներով։
Սադափն օգտագործվում է նաև դեկորատիվ ժամացույցների, դանակների, զենքերի, ինչպես նաև ոսկերչության մեջ։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ Aron, Jacob (2012 թ․ հուլիսի 24). «Artificial mother of pearl follows nature's recipe». New Scientist. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հոկտեմբերի 2-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
- ↑ «Super-tough glass based on mollusk shells». Gizmag.com. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 13-ին.
- ↑ Buckhorn Lagerstätte of Oklahoma Click on photo for more information.
- ↑ Jackson, A. P.; Vincent, J. F. V; Turner, R. M. (1988). «The mechanical design of nacre». Proceedings of the Royal Society B: Biological Sciences (published 1988 թ․ սեպտեմբերի 22). 234 (1277): 415–440. doi:10.1098/rspb.1988.0056. JSTOR 36211. Վերցված է 2013 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
- ↑ Metzler, Rebecca; Abrecht, Mike; Olabisi, Ronke; Ariosa, Daniel; Johnson, Christopher; Frazer, Bradley; Coppersmith, Susan; Gilbert, PUPA (2007). «Architecture of columnar nacre, and implications for its formation mechanism». Physical Review Letters. 98 (26): 268102. doi:10.1103/PhysRevLett.98.268102. PMID 17678131.
- ↑ Olson, Ian; Kozdon, Reinhard; Valley, John; Gilbert, PUPA (2012). «Mollusk shell nacre ultrastructure correlates with environmental temperature and pressure». Journal of the American Chemical Society. 134 (17): 7351–7358. doi:10.1021/ja210808s. PMID 22313180.
- ↑ 7,0 7,1 7,2 Checa, Antonio G.; Ramírez-Rico, Joaquín; González-Segura, Alicia; Sánchez-Navas, Antonio (2008). «Nacre and false nacre (foliated aragonite) in extant monoplacophorans (=Tryblidiida: Mollusca)». Naturwissenschaften. 96 (1): 111–22. doi:10.1007/s00114-008-0461-1. PMID 18843476.
- ↑ Katti, Kalpana S.; Katti, Dinesh R.; Pradhan, Shashindra M.; Bhosle, Arundhati (2005). «Platelet interlocks are the key to toughness and strength in nacre». Journal of Materials Research. 20 (5): 1097. doi:10.1557/JMR.2005.0171.
- ↑ Ghosh, Pijush; Katti, Dinesh R.; Katti, Kalpana S. (2008). «Mineral and Protein-Bound Water and Latching Action Control Mechanical Behavior at Protein-Mineral Interfaces in Biological Nanocomposites». Journal of Nanomaterials. 2008: 1. doi:10.1155/2008/582973.
{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link) - ↑ Mohanty, Bedabibhas; Katti, Kalpana S.; Katti, Dinesh R. (2008). «Experimental investigation of nanomechanics of the mineral-protein interface in nacre». Mechanics Research Communications. 35: 17. doi:10.1016/j.mechrescom.2007.09.006.
- ↑ Ghosh, Pijush; Katti, Dinesh R.; Katti, Kalpana S. (2007). «Mineral Proximity Influences Mechanical Response of Proteins in Biological Mineral−Protein Hybrid Systems». Biomacromolecules. 8 (3): 851–6. doi:10.1021/bm060942h. PMID 17315945.
- ↑ Hovden, Robert; Wolf, Stephan; Marin, Frédéric; Holtz, Meganc; Muller, David; Lara, Estroff (2015). «Nanoscale assembly processes revealed in the nacroprismatic transition zone of Pinna nobilis mollusc shells». Nature Communications. 6: 10097. doi:10.1038/ncomms10097. PMC 4686775. PMID 26631940.
- ↑ Jackson, D. J.; McDougall, C.; Woodcroft, B.; Moase, P.; Rose, R. A.; Kube, M.; Reinhardt, R.; Rokhsar, D. S.; և այլք: (2009). «Parallel Evolution of Nacre Building Gene Sets in Molluscs». Molecular Biology and Evolution. 27 (3): 591–608. doi:10.1093/molbev/msp278. PMID 19915030.
- ↑ Addadi, Lia; Joester, Derk; Nudelman, Fabio; Weiner, Steve (2006). «Mollusk Shell Formation: A Source of New Concepts for Understanding Biomineralization Processes». ChemInform. 37 (16). doi:10.1002/chin.200616269.
- ↑ Nudelman, Fabio; Gotliv, Bat Ami; Addadi, Lia; Weiner, Steve (2006). «Mollusk shell formation: Mapping the distribution of organic matrix components underlying a single aragonitic tablet in nacre». Journal of Structural Biology. 153 (2): 176–87. doi:10.1016/j.jsb.2005.09.009. PMID 16413789.
- ↑ Schäffer, Tilman; Ionescu-Zanetti, Cristian; Proksch, Roger; Fritz, Monika; Walters, Deron; Almquist, Nils; Zaremba, Charlotte; Belcher, Angela; Smith, Bettye; Stucky, Galen (1997). «Does abalone nacre form by heteroepitaxial nucleation or by growth through mineral bridges?». Chemistry of Materials. 9 (8): 1731–1740. doi:10.1021/cm960429i.
- ↑ Checa, Antonio; Cartwright, Julyan; Willinger, Marc-Georg (2011). «Mineral bridges in nacre». Journal of Structural Biology. 176 (3): 330–339. doi:10.1016/j.jsb.2011.09.011. PMID 21982842.
- ↑ Bruce Runnegar & S Bengtson. «1.4» (PDF). Origin of Hard Parts — Early Skeletal Fossils.
- ↑ Jessica Hodin, "Contraband Chic: Mother-of-Pearl Items Sell With Export Restrictions", Արխիվացված 2010-11-25 Wayback Machine New York Observer, October 20, 2010
Տես նաև
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Frýda, J.; Bandel, K.; Frýdová, B. (2009). «Crystallographic texture of Late Triassic gastropod nacre: evidence of long-term stability of the mechanism controlling its formation». Bulletin of Geosciences. 84 (4): 745–754. doi:10.3140/bull.geosci.1169.
- Lin, A.; Meyers, M.A. (2005 թ․ հունվարի 15). «Growth and structure in abalone shell». Materials Science and Engineering A. 390 (1–2): 27–41. doi:10.1016/j.msea.2004.06.072. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 3-ին.
- Mayer, G. (2005). «Rigid biological systems as models for synthetic composites». Science. 310 (5751): 1144–1147. doi:10.1126/science.1116994. PMID 16293751.
- Bruet, B.; Qi, H.J.; Boyce, M.C.; Panas, R.; Tai, K.; Frick, L.; Ortiz, C. (2005). «Nanoscale morphology and indentation of individual nacre tablets from the gastropod mollusc Trochus niloticus» (PDF). J. Mater. Res. 20 (9): 2400. doi:10.1557/JMR.2005.0273.
- Antonio G. Checa, Julyan H. E. Cartwright, Marc-Georg Willinger and Steven M. Stanley, The Key Role of the Surface Membrane in Why Gastropod Nacre Grows in Towers; Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, Vol. 106, No. 1, Jan. 6, 2009
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Սադափ» հոդվածին։ |
| ||||||
