Nothing Special   »   [go: up one dir, main page]
Jump to content

Թուրքիայի պատմություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

 Տես նաև` Ադրբեջանի պատմություն

 Թուրքիայի պատմություն
Թուրքիայի զինանշան
Սելջուկյաններ
Թյուրքերի միգրացիա
Սելջուկյան կայսրություն
Իկոնիայի սուլթանություն
Անատոլիայի մոնղոլական գրավում
Մոնղոլական կայսրություն
Հուլավյաններ
Օսմանյան կարստություն
Օսմանյան կայսրություն
Առաջին համաշխարհային պատերազմ
Հայոց ցեղասպանություն
Թուրքիայի Հանրապետություն
Անկախության պատերազմ
Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրք
Թուրքերի ներխուժումը Կիպրոս
Հեղաշրջման փորձ Թուրքիայում (2016)
Թուրք-Սիրիական կոնֆլիկտ
Թուրքիայի պորտալ

Թուրքերի պատմությունը սկսվեց, երբ Օգյուզ Թուրքերը գաղթեցին փոքր Ասիա, Թյուրքական գաղթի ժամանակ։ Թուրքական առաջին պետությունը՝ Սելջուկյան կայսրությունն էր, որը հիմնադրեց՝ Օգյուզ Սելջուկը 11-րդ դարում։ 1071 թ Մանազկերտի ճակատամարտում Սելջու-թուրքերը հաղթեցին Բյուզանդական կայսրությանը, Սելջուկ տոհմը իշխեց Թուրքիայում մինչև Մոնղոլների արշավանքները։

Միջին դարեր

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թյուրքերի գաղթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մանազկերտի ճակատամարտ

Թյուրքական ցեղերի զանգվածային ներթափանցումը Փոքր Ասիա սկսվեց 11-րդ դարում, երբ Օղուզներն ու Թուրքմենները ներխուժեցին այդտեղ։ Փոքր Ասիայի նվաճմանը մասնակցեցին Օգուզ-Թուրքմենական ցեղերը, ինչպիսիք են Քյունիկը, Սալիրը, Ավշարը, Քեյը, Կարամանը, Բայանդիրը և այլն։ Ամենամեծ դերը խաղացել է Քինիք ցեղը, հատկապես այն մասը, որը ղեկավարում էին սելջուկյան կլանի առաջնորդները։ 1071-ին սելջուկյան սուլթան Ալփ Արսլանը ջախջախիչ պարտություն պատճառեց Բյուզանդական կայսր Հռոմեական Դիոգենեսին Մանազկերտի ճակատամարտում։ Ռազմական հաջողությանը զուգընթաց ուղեկցվեց նաև այն փաստը, որ բյուզանդական բանակի շարքերում գտնվող շարքերում գտնվող թուրքերը իրենց առաջնորդների հետ անցնում էին սելջուկների կողմը։ Մանազկերտում տարած հաղթանակը ճանապարհ բացեց Փոքր Ասիան՝ Օղուզ-Թուրքմենական ցեղերի համար[1]։

Սելջուկյան կայսրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Սելջուկյան սուլթանություն
Սելջուկյան կայսրություն

Սելջուկյան կայսրությունը հիմնադրվել է Տուղրիլ բեկը (990–1063) և նրա եղբայր՝ Չաղրի Բեկը (989–1060) 1037 թվականներին։ Արալյան ծովի մերձակայքում գտնվող իրենց հայրենիքում Սելջուկները առաջ անցան նախ Խորասան ապա Պարսկաստան այնուհետև գրավելով Բաղդադը և արևելյան Անատոլիան։ Այստեղ սելջուկները հաղթեցին Մանազկերտի ճակատամարտը (1071) և նվաճեցին Անատոլիայի մեծ մասը Բյուզանդական կայսրությունից, որը դարձավ առաջին խաչակրաց արշավանքի (1095-1099) պատճառներից մեկը։ 1150–1250 թվականներին, սելջուկյան կայսրությունը անկում ապրեց և 1260 ընկավ մոնղոլների իշխանության շուրջ։ Մոնղոլները Անատոլիան բաժանեցին էմիրությունների։ Այնուհետև, դրանցից մեկը՝ Օսմանյան, նվաճեց մնացածները։

Սելջուկն իր անունը տվեց ինչպես կայսրությանը, այնպես էլ Սելջուկների արքայատոհմը։ Սելջուկները միավորեցին իսլամական աշխարհի բարդ քաղաքական աշխարհը և դեր խաղացին առաջին և երկրորդ խաչակրաց արշավանքներում։ Սելջուկյան սուլթանությունը շատ է ազդել տարածաշրջանի Պարկականացման մեջ՝ այդտեղի լեզվի, մշակույթի վրա, նաև սելջուկները կարևոր դեր են խաղացել Թուրք-պարսկական ավանդույթի մեջ։ Կայսրության հյուսիսարևմտյան ծայրամասային մասերում թյուրքական ցեղերի բնակավայրերը, հարևան պետություններից ներխուժումները կանխելու նպատակներով, հանգեցրին այդ տարածքների առաջադեմ թյուրքացմանը։

Իկոնիայի սուլթանություն

Իկոնիայի սուլթանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Իկոնիայի սուլթանություն

Ստեղծում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1071 թ․ Մանազկերտի ճակատամարտից հետո, Սելջուկի հրամանատար Սուլեյման իբն Քութուլմիշը՝ Մալիք-Շահ I-ի հեռավոր զարմիկը և Սելջուկյան կայսրության գահի նախկին հավակնորդը, եկավ իշխանության Փոքր Ասիայում։ 1075-ին նա գրավեց բյուզանդական Նիկիայի (Օզնիկ) և Նիկոմեդիայի (Իզմիթ) քաղաքները։ Երկու տարի անց նա իրեն հռչակեց սելջուկի անկախ պետության սուլթան և իր մայրաքաղաքը հիմնեց Օզնիկում[2]։

Սուլեյմանը սպանվեց Անտիոքում 1086-ին՝ Սիրիայի սելջուկյան կառավարիչ Թութուշ I կողմից, և բանտարկվեց Սուլեյմանի որդին՝ Կիլիջ Արսլան I: Երբ Մելիք Շահը մահացավ 1092-ին, Կիլիջ Արսլանը ազատվեց և անմիջապես հաստատվեց իր հայրենի տարածքներում։

Խաչակրաց արշավանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կիլիջ Արսլանը, չնայած հաղթանակ տարավ 1096-ի Ժողովրդական խաչակրաց արշավանքի ժամանակ, պարտվեց Առաջին խաչակրաց արշավանքի զինծառայողների կողմից և հետ մղվեց դեպի հարավ-կենտրոնական Անատոլիա, որտեղ նա իր պետությունը ստեղծեց Իկոնիայում։ Նա 1101 խաչակրաց արշավում պարտության մատնեց երրորդ խաչակրաց արշավանքը։ 1107-ին նա արշավեց դեպի արևելք և գրավեց Մոսուլը, բայց նույն թվականին մահացավ Մալիկ Շահի որդու՝ Մեհմեդ Տապարի դեմ պայքարում։ Նա առաջին մուսուլման հրամանատարն էր խաչակրաց արշավանքների դեմ։

Անտիոքի պաշարումը Առաջին խաչակրաց արշավանքի ընթացքում

1156-ին սուլթանությունը վերահսկում էր գրեթե ամբողջ կենտրոնական Անատոլիան։ Կիլիջ Արսլան Բ-ն, դանիացի վերջիններից գրավեց Սիվասի և Մալաթիայի շուրջ մնացած տարածքները։ Միրիոկեֆալոնի ճակատամարտում 1176, Կիլիժ Արսլան II նորից պարտության է մատնում բյուզանդական զորքին։ Չնայած 1190-ին Իկոնյաի ժամանակավոր գրավմանը Երրորդ խաչակրաց արշավանքի Սուրբ Հռոմեական կայսրության ուժերի կողմից, սուլթանությունը արագորեն վերականգնեց և համախմբեց իր իշխանությունը[3]։ Կիլիջ Արսլան II-ի գահակալության վերջին տարիներին սուլթանությունը քաղաքացիական պատերազմ սկսեց Քեյխուսավր I-ի հետ՝ 1196 թվականին իր եղբորը՝ Սուլեյման Բ-ին թագավոր դարձնելու համար[3][4]։

Սուլեյմանշահ II-ը հավաքեց իր վասալային էմիրը և երթ տարավ Վրաստանի դեմ, 150,000-400,000[5] բանակով և բանակատեղի դրվեց Բասիանի հովտում։ Թագուհի Թամարը իր ամբողջ բնակչության մեջ արագորեն մշակեց բանակ և դրեց այն իր զորակոչի՝ Դավիթ Սոսլանի հրամանատարության տակ։ Դավիթ Սոսլանի ենթակայության տակ գտնվող վրացական զորքերը հանկարծակի առաջխաղացում կատարեցին Բասիանիում և գրոհեցին թշնամու ճամբարը 1203 կամ 1204 թվականներին[5]։ Փոքր մարտում սելջուկյան ուժերին հաջողվեց հետ մղել վրացիների մի քանի հարձակում, բայց, ի վերջո, հաղթահարվեց և պարտվեց։ Վրացիներին սուլթանի դրոշի կորուստը հանգեցրեց սելջուկի շարքերում խուճապի։ Ինքը՝ Սուլեյմանշահ II–ը, վիրավորվեց և դուրս եկավ Էրզրում։ ԵՒ՛ Ռում Սելջուկները, և՛ վրացական բանակները լուրջ զոհեր ունեցան, բայց համակարգված ծայրահեղ գրոհները հաղթեցին վրացիների համար մղվող մարտում[5]։

Փոքր ասիան մոնղոլիայի իշխանության ներքո
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իկոնիայի Սուլթաանությունը և մոտակա պետությունները 1200թ․–ին
Իկոնիայի Սուլթանության Մոնղոլական նվաճում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կայխուսավր II-ը (1237–1246) սկսեց իր տիրապետությունը՝ գրավելով Դիարբեքիրի շրջակայքը, բայց 1239-ին նա ստիպված եղավ ընդվզել ապստամբության դեմ, որը ղեկավարվում էր հանրաճանաչ քարոզիչ Բաբա Իշակ անունով։ Երեք տարի անց, երբ նա վերջապես դադարեցրեց ապստամբությունը, Ղրիմի հենակետը կորավ, իսկ պետությունն ու սուլթանության բանակը թուլացան։ Այս պայմաններում նա ստիպված էր դիմակայել շատ ավելի վտանգավոր սպառնալիք՝ ընդարձակվող մոնղոլների սպառնալիքով։ Մոնղոլական կայսրության ուժերը վերցրեցին Էրզրումը 1242-ին, իսկ 1243-ին սուլթանը ջարդվեց Բայջուի կողմից Կասե Դայի ճակատամարտում (Սիվաս լեռան և Էրզինջան քաղաքների միջև), և սելջուկյան թուրքերը ստիպված եղան հավատարմության երդում տալ մոնղոլներին և դարձան նրանց վասալները[6]։ 1243թ․–ին Սուլթանը փախավ Անթալիա, իսկ 1246 թվականի ճակատամարտից հետո նա մահացավ։

Իկոնիայի սուլթանությունը բաժանվեց Կայխուսավր II–ի երեք որդիների միջև։ Ավագ՝ Կայկաուս II (1246-1260), ստանձնել է իշխանությունը տարածքի արևմուտքում մինչև Քըզըլըրմաք գետ։ Նրա կրտսեր եղբայրները՝ Կիլիջ Արսլան IV-ը (1248–1265) և Կայքուբադ Բ–ն (1249–1257), ստիպված էին ղեկավարել մոնղոլական կառավարման ներքո գտնվող գետի արևելքի շրջանները։ 1256 հոկտեմբերին, Բայժուն պարտության մատնեց Կայկաուս II–ին Ակսարայի մոտ և ամբողջ Անատոլիան դարձավ պաշտոնապես ենթակա Մունկե Խանին։ 1260 Կայկաուս II–ը փախավ Ղրիմ, որտեղ էլ նա մահացել է 1279թ․–ին։

Իկոնիայի Սուլթանության Անկում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սելջուկյան պետությունը սկսել էր բաժանվել փոքր էմիրությունների (բեյլիքսների) մեջ, որոնք ավելի ու ավելի էին հեռավորվում ինչպես մոնղոլական, այնպես էլ սելջուկյան վերահսկողությունից։ 1277-ին, պատասխանելով Անատոլիայի զանգին, Մամլուկ սուլթանը, Բայբարը, հարձակվեցին Անատոլիա և հաղթեցին մոնղոլներին՝ ժամանակավորապես փոխարինելով նրանց որպես սելջուկյան տիրապետության կառավարիչ։ Բայց քանի որ հայրենի ուժերը, որոնք նրան Անատոլիա էին կանչել, չէին դրսևորվում հողի պաշտպանության համար, նա ստիպված էր վերադառնալ Եգիպտոսում գտնվող իր տան հենակետ, իսկ մոնղոլական վարչակազմը վերստին ստանձնել է պաշտոնապես և խստորեն։

Իր թագավորության ավարտին, Կայխուսավր III-ը կարող էր ուղղակի ինքնիշխանություն պահանջել միայն Իկոնյայի շրջակայքում գտնվող տարածքների վրա։ Բելիլիկներից ոմանք (ներառյալ վաղ Օսմանյան պետությունը) և Անատոլիայի սելջուկի նահանգապետերը շարունակեցին ճանաչել, թեկուզև անվանականորեն, Իկոնիայի սուլթանի գերակայությունը՝ խութբահը հանձնելով Իկոնիայի սուլթանների անունով՝ ի նշան իրենց ինքնիշխանության և սուլթանները շարունակում էին իրենց անվանել Ֆահրեդդին՝ իսլամի հպարտություն։ Երբ 1284-ին մահապատժի ենթարկվեց Քեյխուսավր III-ը, սելջուկների տոհմը ներքին հարվածներից հերթական հարվածը կրեց, որը տևեց մինչև 1303 թվականը, երբ Կայկաուս II- ի որդի Մեսուդ Բ-ն, Կայսերիում հաստատվել է որպես սուլթան։ Նա սպանվեց 1308-ին։ Սելջուքների դինաստիայի հեռավոր ազգականը մի պահ իրեն տեղադրեց որպես Իկոնյայի էմիր, բայց նա պարտվեց, և նրա հողերը գրավեցին Կարամանացիները 1328թ.-ին։ Սուլթանության դրամական ազդեցության ոլորտը տևեց մի փոքր ավելի երկար, իսկ Սելջուկի անանուխի մետաղադրամները, ընդհանուր առմամբ, համարվում էին հուսալի արժեք, շարունակվում է օգտագործվել ամբողջ 14-րդ դարում, մեկ անգամ ևս, ներառյալ օսմանները։

Հուլավյաններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Իլխանություն
Իլիխանության քարտեզը

1250-ականների սկզբին Մոնղոլական կուսակալներին Իրանում չէին ենթարկվում միայն իսմայիլիտները՝ նիզարիտները Էլբուրսի և Կուխիստանի լեռներում և Իրաքի արաբ և Ղուզեստանի աբբասիդների խալիֆները։ 1251 թվականին իշխանության եկած Մունկենը որոշում է կայացրել ավարտին հասցնել տարածաշրջանի նվաճումը, որի համար համաիմպերիական արշավ էր կազմակերպվել Խանի կրտսեր եղբոր՝ Հուլավուի գլխավորությամբ։ 1257 թվականին վերցվեց իսմայիլական ամրոցների ճնշող մեծամասնությունը, այդ թվում՝ Ալամութն ու Մեյմունդիզը, 1258 թվականին գրավվեց Բաղդադը, որտեղ վերջին խալիֆը մահվան մատնվեց։ Բաղդադի գրավումից հետո Հուլավուն նահանջել է Պարսկաստանի Ադրբեջան նահանգ և ընտրել Մարաղան, որպես նստավայր, որտեղից մայրաքաղաքը շուտով տեղափոխվել է շատ ավելի հայտնի Թավրիզ։ Միջագետքում գրավված հսկայական արդյունահանումը տեղավորվել է Շահու կղզու վրա կառուցված գանձարանում։ Իլհան մայրաքաղաքի ընտրությունը վերածվել է Պարսկաստանի քաղաքական և մտավոր կյանքի տեղափոխմանը դեպի հյուսիս-արևմտյան անկյուն։ Մոնղոլական տիրապետության դարաշրջանի ընթացքում, որը ձգվում էր ավելի քան 80 տարի, այս տարածաշրջանը եղել է Հուլավուի վրա հիմնված կայսրության կենտրոնը։ Այստեղից իրականացվում էր Պարսկաստանի մնացած մասերի, ինչպես նաև Հարավային Կովկասի, Հայաստանի (մասամբ նաև Հարավային Կովկասում), գտնվելու վայրի և Փոքր Ասիայի կառավարումը։ Այստեղ կառուցվեցին դեսպանատներն ու վասալային կառավարիչներ։ Այստեղ մշակվել է նոր արվեստի և նորաձևության ոճը։ Չնայած այն հանգամանքին, որ Պարսկաստանը Հուլավուի տիրապետության բաղկացուցիչներից մեկն էր, վարչական և մշակութային առումով այդ երկիրը, և մասնավորապես, իրանական մարզը՝ Ադրբեջանը, կայսրության կենտրոնն էր[7]։

1260 թվականի սկզբին մոնղոլները, մտնելով Սիրիա, գրավեցին Դամասկոսն ու Հալեպը։ Այն Ջալութում և Հոմսում մամլյուկներից կրած պարտությունները կանգնեցրել են մոնղոլական հարձակումը, և Սիրիան տասնամյակներ շարունակ դարձել է մամլյուկների և Հուլավյանների պատերազմների ճակատի գիծը։

Ըստ Ռաշիդ ալ-Դինի՝ Մունկեն ի սկզբանե ծրագրել էր իրանական հողերը փոխանցել Հուլավուին։ Սակայն Ռաշիդը՝ որպես պալատական պատմաբան իլհանովը, կարող էր տենդենցիոզ լինել և տեղեկություններ հաղորդել, որոնք լեգիտիմացնում են իրենց հովանավորների իշխանությունը։ Պետրուշևսկին կարծում է, որ Հուլավուն ինքնակամ ստեղծեց նոր Ուլուս, իսկ Հուբիլայը հետագայում (1261) ճանաչեց արդեն փաստացի անկախ պետություն։ Իլհանները, թեև ճանաչում էին մեծ Խանից անվանական կախվածությունը, լիարժեք ինքնուրույնություն էին վայելում արտաքին և ներքին քաղաքականության մեջ։

Օսմանյան կայսրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
دَوْلَتِ عَلِيّهٔ عُثمَانِیّه
Osmanlı İmparatorluğu
Օսմանյան կայսրություն
← Մամլուքյան սուլթանություն
← Իկոնիայի սուլթանություն 		1299 - 1923 Թուրքիա →
Ադրբեջանի Ժողովրդավարական Հանրապետություն →
Քարտեզ


(Օսմանյան կայսրությունը իր հզորության գագաթնակետին 17-րդ դար)

Ընդհանուր տեղեկանք
Մայրաքաղաք Սողութ (1299–1335)
Բուրսա (1335–1413)
Ադրիանապոլիս (1413–1453)
Կոստանդնուպոլիս(1453–1922)
Լեզու օսմաներեն
Կրոն Իսլամ, Քրիստոնեություն
Արժույթ մանաթ
Իշխանություն
Պետական կարգ Միապետություն
Դինաստիա Օսմանլուներ
Պետության գլուխ սուլթան
Պատմություն
Հիմնական հոդված՝ Օսմանյան Կայսրություն

Ստեղծում և վերելք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քանի որ Սելջուկ Իկոնիայի սուլթանությունը կազմալուծվեց 13-րդ դարում, Անատոլիան բաժանվեց փոքր անկախ թուրքական իշխանությունների, հայտնի որպես Անատոլական բեյլիկություններ։ Այս բեյլիկություններից մեկը Բյութանիա տարածաշրջանում, Բյուզանդական կայսրության սահմանին, ղեկավարում էր թուրք ցեղապետ Օսման I-ը (մահացել է 1323/4 թվականին), ումից սկիզբ առան Օսմանները[8]։ Օսմանի վաղ հետևորդների թվում կային թուրքական ցեղախմբեր և բյուզանդացիներ, որոնցից շատերը, բայց ոչ բոլորը դավանում էին Իսլամ[9]։ Օսմանը մեծացրեց իր իշխանության տարածքները` նվաճելով բյուզանդական քաղաքները Սակարիա գետի երկայնքով։ Պատմաբանները չեն կարողացել պարզել, թե ինչպես Օսմանը կարողացավ առավելության հասնել իր հարևանների նկատմաբ, քանի որ այդ ժամանակներից աղբյուրներ չեն պահպանվել։ Ըստ Գազայի թեզիս տեսության, որը շատ հայտնի էր քսաներորդ դարում, օսմանցիները իրենց հաջողությունները կապում էին կրոնի հետ և գտնում էին, որ պայքարում են հանուն Իսլամի, սակայն այս տեսությունը այժմ շատ է քննադատվում, և պատմաբանների մեծ մասը կարծում է, որ այն ընդամենը հորինվացք է[10]։

Օսման I-ի մահից մեկ դար հետո օսմանյան պետության տարածքը ընդարձակվեց Անատոլիայում և Բալկանյան թերակղզում։ Օսմանի որդի Օրհան I-ը նվաճեց Անատոլիայի հյուսիս արևմուտքում գտնվող Բուրսա քաղաքը 1326 թվականին՝ դարձնելով Օսմանյան պետության նոր մայրաքաղաքը և թուլացնելով Բյուզանդիայի դիրքերը տարածաշրջանում։ Շատ կարևոր նավահանգստային քաղաք Սալոնիկը նվաճվեց 1387 թվականին Վենետիկից։ Օսմանցիների հաղթանակը Կոսովոյի ճակատամարտում 1389 թվականին վերջ դրեց Սերբական կայսրությանը` ճանապարհ բացելով դեպի Եվրոպա[11]։ 1396 թվականի Նիկոպոլի ճակատամարտը, որը հիմնականում համարվում է վերջին մեծածավալ խաչակրաց արշավանքը Միջնադարում, կանգնեցերց հաղթական Օսմանյան բանակի առաջխաղացումը դեպի Եվրոպա[12]։

Նիկոպոլի ճակատամարտ (1396)

Քանի որ օսմանցիները ընդարձակվել էին դեպի Բալկաններ Կոստանդնուպոլիսի նվաճումը դարձավ օրվա հրամայական։ Օսմանցիները արդեն նվաճել էին քաղաքը հարող գրեթե բոլոր նախկին բյուզանդական տարածքները, իսկ Կոստանդնապոլսի ամուր պաշտպանողական կառույցները դարձնում էին քաղաքը դժվար նվաճելի։ 1402 թվականին բյուզանդացիները ժամանակավոր շունչ քաշեցին, երբ թուրք-մոնղոլ առաջնորդ Լենկթեմուրը նորխուժեց Օսմանյան Անատոլիա արևելքից։ 1402 թվականի Անկարայի ճակատամարտում Լենկթեմուրը պարտության մատնեց օսմանյան զորքերին և գերևարեց սուլթան Բայազիդ I-ին` գցելով կայսրությունը քաոսային վիճակի մեջ։ Սկսվեց քաղաքացիական պատերազմ, որը տևեց 1402-ից մինչև 1413 թվականները, քանի որ Բայազիդի որդիները կռվում էին ժառանգության համար։ Պատերազմն ավարտվեց, երբ Մեհմեդ I-ը վերցրեց իշխանությունը և դարձավ սուլթան ու վերականգնեց Օսմանյան իշխանությունը[13]։

Բալկանյան տարածները, որոնք օսմանցիները կորցրել էին 1402 թվականից հետո, ներառյալ Սալոնիկը, Մակեդոնիան և Կոսովոն, ավելի ուշ վերականգնեց Մուրադ II-ը 1430-ականներից 1450-ական թվականներին։ 1444 թվականի նոյեմբերի 10-ին Մորադը ճնշեց Վառնայի խաչակրաց արշավանքը` պարտության մատնելով հունգարական, լեհական և վալախիական բանակներին Վառնայի ճակատամարտում, չնայած ալբանացիները Սկանդերբեգի գլխավորությամբ շարունակեցին պայքարել։ Չորս տարի անց հունգարացիները և վալախացիները նոր գրոհ կազմակերպեցին թուքերի վրա, սակայն նորից պարտության մատնվեցին Կոսովոյի երկորդ ճակատամարտում 1448 թվականին[14]։

Կայսրության ծավալում, հզորության գագաթնակերտ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մուրադ II-ի որդին՝ Մեհմեդ Ֆաթիհը (Նվաճող), կրկին կազմակերպեց պետությունն ու բանակը, իսկ 1453 թվականի մայիսի 29-ին նվաճեց Կոստանդնուպոլիսը։ Մեհմեդը թույլ տվեց ուղղափառ եկեղեցուն պահպանել իր տարածքն ու ինքնիշխանությունը, որի դիմաց ընդունելու էր օսմանյան գերիշխանությունը[15]։ Արևմտաեվրոպական պետությունների և Բյուզանդական կայսրության միջև վատ հարաբերությունների պատճառով ուղղափառ բնակչության մեծ մասը Օսմանյան իշխանությունը գերադասում էր վենետիկյանի նկատմամբ[15]։ Օսմանյան կայսրության համար ալբանական ընդդիմությունը ամենամեծ խոչընդոտն էր Ապենինյան թերակղզի հասնելու ճանապարհին։

15-16-րդ դարերում Օսմանյան կայսրությունը սկսեց արշավանքների նոր փուլ։ Սուլթան Սելիմ I-ը (1512–1520) կարողացավ նշանակալիորեն ընդլայնել կայսրության արևելյան և հարավային սահմանները՝ պարտության մատնելով Սեֆյան Պարսկաստանի Իսմայիլ շահին Չալդրանի ճակատամարտում[16]։ Սելիմ I-ը հաստատեց օսմանյան նավատորմի ներկայությունը Կարմիր ծովում, ինչպես նաև Եգիպտոսում։ Դրանից հետո տարածաշրջանում լարվածություն առաջացավ Պորտուգալական կայսրութան և Օսմանյան կայսրության միջև իշխանության ամրապնդման համար[17]։

Օսմանյան կայսրությունը 16-րդ դարում, Սելիմ I (1512-1520թթ․) Օսմանյան կայսրությունը իր հզորության գագաթնակետին հասավ երկու խոշոր սուլթանների՝ Սելիմ I-ի (1512-1520թթ․) և Սուլեյման I-ի օրոք։ Արդեն Մեհմեդ II-ի(1451-1481) նվաճումների արդյունքում ստեղծվել էր հսկայական կայսրություն։ Նա գրավել էր Սերբիան, Մորեան, Բոսնիան, վերջնական պարտության էր մատնել կարամաններին և իր ազդեցությունը հաստատել Փոքր Ասիայում։ Այնուհետև երկարատև հակամարտության մեջ էր մտել Վենետիկի հանրապետության և Ջենովայի հետ։ Ի վերջո օսմանցիները կարողանում են հասնել հաղթանակի և գրավում են Էգեյան ծովում գտնվող Արշիպելագի կղզին։ Դրանից հետո գրավում են Խիոս և Լեսբոս կղզիները, 1475թ. Ղրիմը։ Փաստորեն այս նվաճումների արդյունքում ձևավորվեց հսկայածավալ կայսրություն, ինչին նպաստեց նաև ստեղծված բարենպաստ միջազգային իրադրությունը։

Սուլեյման Փառահեղը (1520–1566) 1521 թվականին գրավում է Բելգրադը, ինչպես նաև օսմանա-հունգարական պատերազմների ժամանակ գրավում է Հունգարական թագավորության հարավային և կենտրոնական հատվածները[18][19]։ 1526 թվականին սուլթան Սուլեյմանը պատմական հաղթանակ է տանում Մոհաչի ճակատամարտում՝ օսմանյան իշխանություն հաստատելով ներկայիս Հունգարիայի տարածքում և Կենտրոնական Եվրոպայում։ 1529 թվականին պաշարում է Վիեննան, սակայն հաջողության չի հասնում։ 1532 թվականին ևս մեկ փորձ է կատարում գրավելու քաղաքը։ Տրանսիլվանիան, Վալախիան և Մոլդավիան դարձան Օսմանյան կայսրության հարկատուները։ Արևելքում օսմանցիներին հաջողվում է պարսիկներից գրավել Բաղդադ քաղաքը 1535 թվականին։ Վերջինիս շնորհիվ Օսմանյան կայսրությունը վերահսկողություն է սահմանում Միջագետքի նկատմամբ, ինչպես նաև մուտք է ունենում Պարսից ծոց։ 1555 թվականին Կովկասը առաջին անգամ բաժանվում է Սեֆյանների և Օսմանյան կայսրության միջև։ Այս ստատուս քվոն պահպանվեց մինչև ռուս-թուրքական պատերազմը (1768–1774 թվականներին)։ Համաձայն Ամասիայի պայմանագրի Արևմտյան Հայաստանը, Արևմտյան Քրդստանը և Արևմտյան Վրաստանը հայտնվեցին Օսմանյան իշխանության տակ, մինչդեռ Դաղստանը, Արևելյան Հայաստանը, Արևելյան Վրաստանը հայտնվեցին Պարսկաստանի տիրապետության տակ։

Ֆրանսիան և Օսմանյան կայսրությունը միավորվում են ընդդեմ Հաբսբուրգների իշխանության։ Ֆրանսիայի թագավոր Ֆրանցիսկ I-ի և սուլթան Սուլեյմանի զորքերը գրավում են Կորսիկան և Նիցցան։ Այս արշավանքը ղեկավարում էր օսմանյան ծովակալներից Բարբարոսսա Հայրեդդին փաշան և Թուրգութ ռեյսը։ Օսմանցիների հաջողությունների արդյունքում Հունգարիայի թագավոր Ֆերդինանդը ճանաչում է Օսմանյան իշխանությունը Հունգարիայում 1547 թվականին։ Մինչև սուլթան Սուլեյմանի իշխանության ավարտը կայսրության տարածքը հասավ գրեթե 2,273,720 կմ², որը տարածվում էր երեք մայրցամաքների վրա։

Ապստամբություններ, թուլացում և հզորության ժամանակավոր վերականգնում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օսմանյան կայսրության տարածքը 1566 թվականին

Ծովային առևտրական նոր ուղու հայտնաբերումը Արևմտաեվրոպական տերություններին հնարավորություն տվեց խուսափել օսմանյան առևտրական մենաշնորհից։ 1488 թվականին պորտուգալացիների կողմից Բարեհուսո հրվանդանի հայտնագործումը սկիզբ դրեց օսմանա-պորտուգալական ծովային պատերազմների Հնդկական օվկիանոսում։ Չնայած Հնդկական օվկիանոսում գերիշխում էր եվրոպական ներկայությունը, օսմանյան առևտուրը արևելքում շարունակում էր բարգավաճել։ Կահիրեն հատկապես զարգացում ապրեց Եմենում սուրճի արտադրության շնորհիվ։ Սրճարանները տարածում գտան կայսրության ողջ տարածքում, իսկ Կահիրեն առևտրի շնորհիվ վերածվեց կարևորագույն կենտրոնի՝ վերելք ապրելով 17-18-րդ դարերում[20]։

Ռուսական կայսրությունը ցար Իվան IV-ի գլխավորությամբ կարողանում է տարածվել դեպի Վոլգայի և Կասպից ծովի շրջաններ։ 1571 թվականին Ղրիմի խան Դևլեթ I Գիրեյը, աջակցություն ստանալով օսմանցիներից, այրում է Մոսկվան[21]։ Հաջորդ տարի նվաճողական քաղաքականությունը շարունակվում է, սակայն նրանց առաջընթացը կանգ է առնում Մոլոդի ճակատամարտի ժամանակ։ Ղրիմի խանությունը շարունակում է իր նվաճումները Արևելյան Եվրոպայում, որտեղ նրա հզորությունը պահպանվում է մինչև 17-րդ դարի վերջը[22]։

Լեպանտոյի ճակատամարտը 1571 թվականին

Օսմանյան նավատորմը պարտություն է կրում հարավային Եվրոպայի կաթոլիկ կոալիցիայից Լեպանտոյի ծովամարտում (1571 թվական). այս գործողությունները ղեկավարում էր Իսպանիայի թագավոր Ֆիլիպ II-ը։ Սա առաջին լուրջ հարվածն էր օսմանյան անպարտելիության միֆին։ Այս հաջողությունը գրանցվեց 1565 թվականին Մալթայի պաշարման ժամանակ տեղի ասպետների գործողությունների շնորհիվ[23]։ Ճակատամարտը շատ ավելի լուրջ հարված հասցրեց օսմանյան նավատորմի փորձառու մասնագետներին, քան նավերին, քանի որ նավերի կորուստը հնարավոր եղավ կարճ ժամանակամիջոցում վերականգնել, իսկ մարդկանց կորուստը անդառնալի էր[24]։ Վերականգնված նավատորմը 1573 թվականին ստիպեց Վիեննային ստորագրել խաղաղության պայմանագիր, որը թույլ տվեց Օսմանյան կայսրությանը ընդլայնել իր տարածքները դեպի Հյուսիսային Աֆրիկա[25]։

Ռազմական ոլորտում գոյություն ունեցող մի շարք խնդիրները անհանգստության ալիք բարձրացրին բանակում։ 16-17-րդ դարերում Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններում սկսեցին Ջելալիական ապստամբությունները (1590-1610)[20]: Իսկ երկրում իրավիճակն ավելի էր ծանրանում, քանի որ արդեն 1600 թվականիին երկրում կար 30 միլիոն բնակչությունը, որին հող էր անհրաժեշտ[26]։ Չնայած դժվարություններին և խնդիրներին Օսմանյան պետությունը շարունակեց պահպանել իր հզորությունը, իսկ զորքը պարտություններ չկրեց, միակ բացառությունը եղավ Սեֆյանների դինաստիայի դեմ արշավանքներից մեկը. սրա արդյունքում Օսմանյան կայսրության արևելյան գավառները անցան Պարսկաստանին։ 1603-1618 թվականների պատերազմը ի վերջո հանգեցրեց Նասուհ փաշայի պայմանագրին, որով ամբողջ Կովկասը բացի Վրաստանի արևմտյան հատվծաներից անցան Սեֆյանների վերահսկողության տակ[13]։ Մուրադ IV-ը (1623-1640) իր կարճաժամկետ կառավարման ընթացքում կարողանում է վերահաստատել կենտրոնական իշխանությունը և վերագրավել Իրաքը Սեֆյաններից։ Ղասրե Շիրինի պայմանագիրը Կովկասը ևս մեկ անգամ բաժանում է երկու հարևան կայսրությունների միջև, ինչպես կատարվել էր 1555 թվականին Ամասիայի պայմանգրով[27][28]։ Կանանց սուլթանությունը (1623–1656) մի ժամանակաշրջան էր, որի ընթացքում երիտասարդ սուլթանների անունից իրականացնում էին իշխանությունը։ Այս շրջանի ամենաազդեցիկ կանայք եղել են Քյոսեմ սուլթանն ու նրա հարսը՝ Թուրհան Հաթիջեն էր, որոնց միջև մրցակցությունն ավարտին հասավ 1651 թվականին Քյոսեմ սուլթանի սպանությամբ[25]։ Քյոփրուլուների կառավարման շրջանում կայսրության արդյունավետ ղեկավարումն իրականացվում էր Քյոփրուլուների ընտանիքից ընտրվող մեծ վեզիրների կողմից։ Քյոփրուլու վեզիրները նոր ռազմական հաջողությունների հասան Տրանսիլվանիայում, 1669 թվականին գրավեցին Կրետեն, հասան Կամենեց-Պոդոլսկ[25]։

Լարվածության շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան սահմանը Դանուբի և Սավայի մոտ 18-րդ դարի ընթացքում առանձնապես փոփոխության չի ենթարկվել, միայն Բանատն ու Բելգրադը ժամանակավորապես դուրս են եկել նրա վերահսկողության տակից։ Ռուսական նվաճողական քաղաքականությունը աստիճանաբար աճում էր և վերածվում մեծ սպառնալիքի[26]։ Շվեդիայի Կառլոս XII թագավորը 1709 թվականի Պոլտավայի ճակատամարտում ռուսների կողմից պարտություն կրելուց հետո դառնում է Օսմանյան կայսրության դաշնակիցը[26]։ Կառլոս XII-ը համոզել էր օսմանյան սուլթան Ահմեդ III-ին պատերազմ հայտարարել Ռուսաստանի դեմ, որն էլ հանգեցրեց 1710-1711 թվականներին Մոլդավիայում Պրուտ գետի արշավանքի ժամանակ օսմանյան հաղթանակի[26]։

Ավստրիական զորքերը 1717 թվականին գրավում են ԲելգրադըԵվգենի Սավոյացու գլխավորությամբ

1716-1718 թվականների ավստրո-թուրքական պատերազմներից հետո Պասարովիցի պայմանագրով Ավստրիան կորցրեց Բանատը, Սերբիան և Փոքր Վալախիան։ Թուրք-ավստրո-ռուսական պատերազմը (1735–1739) ավարտվեցին 1739 թվականի Բելգրադի պայմանագրով, հագեցրին Սերբիայի և Օլթենիայի վերականգնմանը, սակայն կայսրությունը հօգուտ Ռուսաստանի կորցրեց Ազովը, Ղրիմի թերակղզուհյուսիսային շրջանները։ Այս պայմանագրից հետո Օսմանյան կայսրությունում ժամանակավորապես խաղաղություն հաստատավեց, քանի որ Ռուսաստանը և Ավստրիան ստիպված էին գործ ունենալ հզորացող Պրուսիայի հետ[26]։ Օսմանյան կայսրությունը կրթական և տեխնոլոգիական զարգացման շրջան էր թևակոխում։ Ստեղծվում է Ստամբուլի տեխնիկական համալսարանը[29]։ 1734 թվականին ստեղծվում է արտիլերիայի դպրոցը, սակայն շուտով վերացվում է թեոդիցիայի պատճառով, որն առաջ էին քաշում իսլամական կրոնական ներկայացուցիչները[15]։ 1754 թվականին արտիլերիական դպրոց վերաբացվում է կիսագաղտնի պայմաններում[15]։ 1726 թվականին Իբրահիմ Մութեֆերրիկան համոզում է մեծ վեզիր Նևշեհիրլի Դամաթ Իբրահիմ փաշային և մեծ մուֆթիին, ինչպես նաև տարբեր կրոնական գործիչներին, որ տպագրական արվեստը արդյունավետ և օգտակար երևույթ է։ Ավելի ուշ Ահմեդ III-ը Մութեֆերրիկային իրավունք է շնորհում հրատարակել ոչ կրոնական գրքեր[30]։ 1729 թվականին Մութեֆերրիկան հրատարակում է իր առաջին գիրքը, իսկ մինչև 1743 թվականը տպագրված գրքերի քանակը հասցնում է 17 հինգ հարյուրից հազար օրինակներով[30][31]։

1768 թվականին ռուսական աջակցությունը ստացող ուկրաինացի Հայդամակասը մտնում է Բալտա, որը օսմանյան վերահսկողության տակ գտնվող Բեսարաբիայում էր, և ոչնչացնում է հազարավո բնակիչների։ Այս գործողության պատճառով սկսվում է 1768-1774 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմը։ 1774 թվականի Քյուչուք Քայնարջիի պայմանագրով պատերազմն ավարտվում է, իսկ օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող Վալախիայում և Մոլդավիայում հաստատվում է կրոնական ազատություն[26]։ Մինչև 18-րդ դարը օսմանցիների՝ ռուսներից կրած բազմաթիվ պարտությունները ստիպեցին շատերին մտածել, որ այդ ամենը ցար Պետրոս Մեծի բարեփոխումների արդյունքն է, իսկ օսմանցիները պետք է փորձեն հասնել արևմտյան տեխնոլոգիաների հետևից[15]։

Սելիմ III-ը Թոփքափը պալատում բարձրաստիճան պաշտոնյաների ընդունելության ժամանակ

Սելիմ III-ը (1789–1807) բանակը արդիականացնելու առաջին փորձերը կատարեց, սակայն նրա բարեփոխումները հանդիպեցին լուրջ խոչընդոտների՝ ի դեմս կրոնական առաջնորդների և ենիչերի զորքերի։ Կարճ ժամանակ անց ենիչերի զորքերը ապստամբություն են բարձրացնում սուլթանի դեմ։ Սուլթան Սելիմի բարեփոխումներին ուղղված ջանքերի արժեքը դարձան նրա գահն ու կյանքը։ Սելիմ սուլթանին հաջորդեց Մահմուդ II-ը, որը 1826 թվականին վերացրեց ենիչերիների կորպուսը։

Սերբական հեղափոխությունը (1804–1815) մատնանշեց Բալկաններում ազգային զարթոնքի սկիզբը։ 1811 թվականին Արաբիայի արմատական վահաբականները Աս-Սաուդի գլխավորությամբ ապստամբություն են սկսում Օսմանյան կայսրության դեմ։ Չկարողանալով հաղթանակ տանել վահաբականների նկատմամբ՝ Բարձր դուռը դիմում է Եգիպտոսի նահանգապետ Մոհամմեդ Ալիին Արաբիան վերագրավելու և ապստամբությունները դադարեցնելու համար, որն էլ ավարտվում է 1818 թվականին Դիրիայի էմիրայության վերացմամբ։ Սերբիայի սյուզերենությունը ժառանգական իրավունքներով դե յուրե ճանաչվեց 1830 թվականին[32][33]։ 1821 թվականին հույները պատերազմ են հայտարարում կայսրության դեմ։ Պելեպոնեսի հեղափոխությանը հաջորդեց Մոլդավիայում անջատողական շարժումը, որի հետ միաժամանակ Կորնիֆի ծոցի հյուսիսային հատվածը դարձավ առաջին մասը, որն անջատվեց Օսմանյան կայսրությունից և ձեռք բերեց անկախություն (1829 թվականին)։ 1830 թվականին Ֆրանսիան զավթում է Ալժիրը, որը հետագայում անցնում է կայսրությանը։ 1831 թվականին Մոհամմադ Ալին ապստամբություն է սկսում կայսրության դեմ՝ նպատակ ունենալով դառնալ սուլթան և իր դինաստիան հիմնադրել Եգիպտոսում։ Նրա որդին՝ Իբրահիմ փաշան, իր լավ վարժեցված բանակով պարտության է մատնում օսմանյան բանակին Կոստանդուպոլիսի մատույցների մոտ[34]։ Հուսահատության մեջ հայտնված սուլթան Մահմուդ II-ը դիմում է ռուսական օգնության՝ խնդրելով ցար Նիկոլայ I-ից օգնական զորք ուղարկել[35]։ Հյունքյար Իսքելեսիի պայմանագրի դիմաց ռուսները ուղարկում են օգնական զորքը, որը դուրս է մղում Իբրահիմ փաշային Կոստանդուպոլիսից[35]։ 1833 թվականի մայիսի 5-ին կնքված Քյութահիայի խաղաղության պայմանների համաձայն Մոհամմադ Ալին համաձայնվում է հրաժարվել սուլթան դառնալու նկրտումներից, իսկ դրա դիմաց դառնում է Կրետեի, Հալեպի, Տրիպոլիի, Դամասկոսի և Սիդոնի նահանգապետ, ինչպես նաև իրավունք է ստանում հավաքել Ադանայի հարկերը։ Եթե ռուսական ներխուժումը չլիներ, ապա Մահմուդ II-ը գահընկեց էր արվելու, իսկ Մոհամմադ Ալին դառնալու էր կայսրության նոր սուլթանը։ Սրանով, իհարկե, հիմք դրվեց մի սովորության, երբ Բարձր Դուռը, հայտնվելով ծանր իրավիճակներում, սկսեց օգնություն խնդրել տարբեր պետություններից[36]։

1839 թվականին Բարձր Դուռը փորձեց փորձեց վերականգնել այն, ինչ կրոցրել էր Եգիպտոսի դե ֆակտո անկախ նահանգապետությանը, սակայն խայտառակ պարտության է մատնում։ Սա հանգեցնում է այսպես կոչված Արևելյան ճգնաժամի, երբ Մոհամմադ Ալին մոտ էր սուլթան դառնալու հնարավորությանը Ֆրանսիայի օգնությամբ[35]։ Երբ Բարձր Դուռը չկարողացավ ինքնուրույն պարտության մատնել եգիպտացիներին, Բրիտանիան և Ֆրանսիան ներխուժեցին Եգիպտոս։ Մինչև 19-րդ դարերի կեսերը Եվրոպան Օսմանյան կայսրությանը կոչում էր «Եվրոպայի հիվանդ մարդ»։ Սերբիայի, Վալախիայի, Մոլդավիայի և Մոնտենեգրոյի սյուզերեն պետությունները 1860-1870-ական թվականներին դե յուրե անկախություն են ձեռք բերում։

Նոր դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Օսմանյան կայսրության թուլացում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թանզիմաթի ժամանակաշրջանում (1839–1876) կառավարության նախաձեռնած սահմանադրական բարեփոխումները հանգեցրին ժամանակակից բանակի, բանկային համակարգի ստեղծման։ Կրոնական օրենքները փոխարինվում են աշխարհիկ օրենքներով, հոմոսեքսուալության նկատմամբ պատժամիջոցները վերացվում են։ 1840 թվականի հոկտեմբերի 23-ին ստեղծվում է Օսմանյան փոստային նախարարությունը[37][38]։

Սամուել Մորզեն 1847 թվականին հեռագրի ստեղծման համար թուրքական արտոնագիր է ստանում. այս նոր հայտնագործությունը սուլթան Աբդուլ Մեջիդ անձամբ է փորձարկել[39]։ Փորձարկումից հետո 1847 թվականի օգոստոսի 9-ին[40] թուրքական առաջին հեռագրական գիծը սկսում է գործել (Ստամբուլ-Էդիրնե-Շումեն)[41]։ Բարեփոխումների այս շրջանը ստեղծվում է նաև կայսրության առաջին սահմանադրությունը, որը, սակայն, կարճ կյանք է ունենում։ Խորհրդարանը գոյատևեց ընդամենը երկու տարի մինչև սուլթանը վերացրեց այն։

Կայսրության քրիստոնյա բնակչությունը իր կրթական մակարդակի շնորհիվ սկսեց հետևում թողնել մուսուլման մեծամասնությանը՝ առաջացնելով վերջիններիս զայրույթը[15]։ 1861 թվականին կայսրությունում առկա էին 571 տարրական և 94 միջնակարգ դպրոցներ քրիստոնյա բնակչության համար։ Այստեղ սովորում էին 140,000 աշակերտներ, որոնց թիվը մի քանի անգամ գերազանցում էր թուրք աշակերտների թիվը։ Շատերը դժգոհում էին, թե արաբական այբուբենը չէր համապատասխանում թուրքական հնչյուններին, որն էլ դժվարացնում էր թուրք երեխաների գործը[15]։ Քրիստոնյա բնակչության կրթական բարձր մակարդակը հնարավորություն էր տալիս նրանց կարևորագույն դեր խաղալ տնտեսության մեջ, օրինակ՝ Սուրսուք ընտանիքը տնտեսության մեջ լուրջ ազդեցության և հաջողությունների է հասնում[15][42]։ 1911 թվականին Ստամբուլում առկա էին 654 կազմակերպություններ, որոնցից 528 էթնիկ հույների ձեռքում էր[15]։ Հիմնականում քրիստոնյաները և հրեաները կարողանում էին եվրոպական կոնսուլների և քաղաքացիների կողմից պաշտպանություն ստանալ, որը նշանակում էր, որ նրանք պաշտպանված են օսմանյան օրենքներից և չեն ենթարկվում միևնույն տնտեսական կանոնակարգերին, ինչ որ իրենց մուսուլման գործընկերները[43]։

Ռումինիան, որը կռվում էր ռուսական կողմի հետ միասին, անկախություն է ձեռք բերել 1878 թվականի ռուս-թուրքական պատերազմից հետո:

Ղրիմի պատերազմը (1853–1856 թվականներ) իրականում եվրոպական պետությունների միջև անկում ապրող Օսմանյան կայսրության տարածքների համար մղվող պայքար էր։ Պատերազմի ֆինանսական բեռը ստիպեց Օսմանյան կայսրությանը 1854 թվականի օգոստոսի 4-ին 5 միլիոն ֆունտ ստերլինգի չափ արտաքին պարտք վերցնել[44][45]։ Պատերազմը հանգեցնում է Ղրիմի թաթարների տեղահանության, որոնցից 200,000 տեղափոխվեց Օսմանյան կայսրություն[46]։ Կովկասյան պատերազմների ավարտին ադիգեացիների 90% էթնիկ զտման ենթարկվեց[47]. նրանք զրկվեցին իրենց Կովկասյան տներից, և 500-700 հազար բնակչությունը հաստատվեց Օսմանյան կայսրությունում[48][49][50]։ Շատ ադիգեական կազմակերպություններ ավելի մեծ թվեր են առաջարկում ընդհուպ մինչև 1-1.5 միլիոն։ Ղրիմի թաթար փախստականները 19-րդ դարում կարևորագույն դեր խաղացին օսմանյան կրթության մոդեռնիզացման գործում, ինչպես նաև առաջ քաշեցին պանթուրքիզմի և թուրքական ազգայնականության գաղափարները[51]։

Այս շրջանում Օսմանյան կայսրությունը շատ քիչ քանակությամբ ներդրումներ է կատարում կրթական ոլորտում, օրինակ՝ 1860-1861 թվականներին պետական բյուջեից ընդամենը 0.2 տոկոս ներդրում է կատարվել կրթության մեջ[52]։ Օսմանյան պետության փորձերը արդիականացնելու պետական ենթակառուցվածքները և բանակը արտաքին միջոցներով մի նոր խնդիր առաջացրին։ Օսմանյան կայսրությունը սկսեց մեծ քանակությամբ պարտքեր վերցնել և 1875 թվականին հայտարարեց սնանկ լինելու մասին[43]։ Մինչև 1881 թվականը Օսմանյան կայսրությունը համաձայնվեց թույլ տալ, որ պետական պարտքերը վերահսկվեն օսմանյան Հանրային պարտքերի վարչության կողմից։

Նկար Կոնստանդին Մակովսկու կողմից, որտեղ պատկերված են թուրքերը, որոնք բռնաբարում են բուլղարացի կանանց

Օսմանյան բաշիբոզուկները դաժանաբար ճնշեցին 1876 թվականին սկսած բուլղարական ապստամբությունը՝ սպանելով ավելի քան 100,000 մարդ[53]։ Ռուս-թուրքական պատերազմը (1877–1878 թվականներ) ավարտվեց Ռուսաստանի շոշափելի հաղթանակով։ Արդյունքում՝ Եվրոպայում օսմանյան տիրույթները կտրուկ նվազեցին. Բուլղարիան վերածվեց անկախ իշխանության Օսմանյան կայսրության ներսում, Ռումինիան ձեռք բերեց ամբողջական անկախություն, Սերբիան և Մոնտենեգրոն ի վերջո անկախություն ձեռք բերեցին, սակայն ավելի փոքր տարածքներում։ 1878 թվականին Ավստրո-Հունգարիան միակողմանիորեն գրավեց Բոսնիա և Հերցոգովինայի և Նովի Փազարի օսմանյան նահանգները։

Մեծ Բրիտանիայի վարչապետ Բենջամին Դիզրայելին հանձն առավ վերականգնել օսմանյան տիրույթները Բալկաններում Բեռլինի կոնգրեսի ժամանակ, իսկ դրա դիմաց Բրիտանիան ստանալու էր Կիպրոս կզղին 1878 թվականին[54]։ Բրիտանիան ավելի ուշ՝ 1882 թվականին, զորքեր է ուղարկում Եգիպտոս Ուրաբի ապստամբությունը ճնշելու համար։ Սուլթան Աբդուլ Համիդ II-ը չէր ցանկանում ուղարկել իր զորքերը, քանի որ վախենում էր, թե դա կարող է հանգեցնել երկրում հեղաշրջման փորձի, որն էլ կզրկեր նրան իշխանությունից։ Աբդուլ Համիդ II-ը, որը հայտնի էր «Աբդուլ Համիդ Անիծված» անունով իր ցնորվածության և դաժանության համար, այնքան էր վախենում հեղաշրջման հնարավորությունից, որ թույլ չէր տալիս իր զորքին մասնակցել ռազմական գործողությունների։ 1883 թվականին գերմանական ռազմական առաքելության շրջանակներում գեներալ բարոն Քոլմար ֆոն դեր Գոլցը ժամանում է Օսմանյան կայսրություն, օսմանյան բանակը վարժեցնելու համար։ Սրա շնորհիվ ստեղծվում է «Գոլցի սերունդը», այսինքն՝ գերմանական վարժանք անցած և վերապատրաստված սպաների սերունդը[55]։

1894-1896 թվականներին Արևմտյան Հայաստանի մի շարք գավառներում տեղի ունեցան Համիդյան ջարդերը, որոնք կարելի է համարել նախացեղասպանական գործողություններ, քանի որ ավելի քան 300,000 խաղաղ բնակչություն դաժանաբար սրի մատնվեց։ Տարբեր շրջաններում եղան ինքնապաշտպանական մարտեր, որոնց շնորհիվ շատ ավելի քիչ մարդիկ ջարդի ենթարկվեցին։ Համիդիե զորքերին դիմադրություն ցույց տրվեց Զեյթունում, Վանում, Սասունում, որտեղ հայերը կենաց մահու գնով պայքարեցին հանուն իրենց գոյության և հայրենիքի փրկության։ Համիդյան ջարդերի արդյունքում 300,000 մարդ զոհվեց, 100,000 հոգի բռնի իսլամացվեց, իսկ ևս 100,000 մարդիկ տարագրվեցին տարբեր երկրներ[55]։

Երբ Օսմանյան կայսրությունը իր չափերով սկսում էր մեծապես նվազել, 7-9 միլիոն մուսուլմաններ իրենց նախկին բնակավայրեր Կովկասից, Ղրիմից, Բալկաններից և Միջերկրական ծովի կղզիներից ստիպված եղան գաղթել Օսմանյան կայսրության կենտրոնական շրջաններ և Արևելյան Թրակիա[56]։ Բալկանյան առաջին պատերազմի (1912–1913 թվականներ) ժամանակ կրած պարտությամբ կայսրությունը կորցրեց Բալկաններում բոլոր տարածքները բացի Արևելյան Թրակիայից։ Սրա պատճառով 400,000 մուսուլմաններ հեռացան օսմանյան բանակների հետ, իսկ 400,000 ոչ մուսուլմաններ հեռացան այն տարածքներից, որոնք գտնվում էին օսմանյան տիրապետության տակ[57]։

Օսմանյան կասրության անկում և հայոց ցեղասպանություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին համաշխարհային պատերազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեհմեդ V-ը դարձել է օսմանյան սուլթան երիտթուրքերի հեղաշրջումից հետո

Օսմանյան կայսրության պարտությունների ու կազմալուծման շրջանը սկսեց երկրորդ սահմանադրության ժամանակաշրջանից։ Երիտթուրքերը վերականգնեցին 1876 թվականի օսմանյան սահմանադրությունը և առաջ քաշեցին բազմակուսակցականությունը երկաստիճան ընտրական համակարգով։ Նոր սահմանադրությունը հույս էր տալիս կայսրության քաղաքացիներին, որ պետության ինստիտուցիոնալ կառույցները արդիականացվելու են։ Բազմաթիվ խոստումներով և հույսերով լեցուն այս շրջանը իրականում դարձավ պատմության մեջ կայսրության պայքարների շրջան։

Երիտթուրքական շարժման մասնակիցները, որոնք մի ժամանակ ընդհատակ էին անցել, կրկին սկսեցին կուսակցություններ ստեղծել[58]։ Դրանցից ամենախոշորները Միություն և առաջադիմությունն էր և Ազատություն և համաձայնություն կուսակցությունը։ Մյուս կողմից առկա էին էթնիկ կուսակցությունները՝ ի դեմս Հրեական սոցիալ-դեմոկրատական աշխատավորական կուսակցության, Ալ-Ֆաթաթի, Հայ ֆիդայական շարժման, որը ստեղծվել էր Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության կողմից։ Օգտվելով ստեղծված իրավիճակից՝ Ավստրո-Հունգարիան պաշտոնապես անեքսիայի ենթարկեց Բոսնիան և Հերցոգովինան 1908 թվականին։ Օսմանյան վերջին մարդհամարը իրականացվեց 1914 թվականին։ Չնայած ռազմական բարեփոխումներին, որոնք հիմք դրեցին ժամանակակից օսմանյան բանակին, Իտալա-թուրքական պատերազմի (1911 թվական) ժամանակ կայսրությունը կորցրեց իր տիրույթները Հյուսիսային Աֆրիկայում և Դոդեկանեսյան կղզիները, իսկ Բալկանյան պատերազմների (1912–1913 թվականներ) ժամանակ կայսրությունը կորցրեց գրեթե ողջ տիրույթները Եվրոպայում։ Շարունակաբար թուլացող կայսրությանը սպասվում էր Առաջին համաշխարհային պատերազմը. 1909 թվականի օսմանյան հակահեղաշրջումը, Մարտի 31 դեպքը և 1912 և 1913 թվականների ընթացքում ևս երկու հեղաշրջումներ։

Օսմանյան կայսրության մասնակցությունը Առաջին համաշխարհային պատերազմին սկսվեց 1914 թվականի հոկտեմբերի 29-ին Ռուսաստանի սևծովյան ափերի վրա օսմանյան անակնկալ հարձակումով։ Սրան ի պատասխան Ռուսաստանը և նրա դաշնակիցները՝ Ֆրանսիան և Բրիտանիան, պատերազմ հայտարարեցին օսմանցիների դեմ։ Պատերազմի առաջին տարիներին օսմանցիները բազմաթիվ հաղթանակներ տարան, օրինակ՝ Գալիպոլիի ճակատամարտում, Էլ-Քութի պաշարման ժամանակ։

Հայոց ցեղասպանություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հայոց ցեղասպանություն
Մահացած հայ երեխաները Էրզրումում

1915 թվականին օսմանյան կառավարությունը սկսում է տեղահանել հայ բնակչությանը երկրի ողջ տարածքից, բռնագաղթեցնում Սիրիական անապատ՝ ճանապարհին կոտորելով շատերին։ Գործողությունները կատարվում են մի քանի փուլով, նախապես տղամարդկանց հավաքագրում են պատերազմի դաշտ ուղարկելու անվան տակ և ոչնչացնում, այնուհետև բոլոր հնարավոր առաջնորդ-ղեկավարներին, քաղաքական, մշակութային գործիչներին, այնուհետև՝ հոգևորականությանը, որը կարող էր այս կամ այն կերպ համախմբել հայ ժողովրդին։ Իսկ ամենավերջում, երբ հայ ժողովուրդը գլխատված էր, բռնագաղթեցնում են կանանց, երեխաներին և ծերերին՝ ճանապարհներին չարաչար տանջանքների մատնելով նրանց։ Այս արյունալի և սարսռազդու գործողությունների արդյունքում 1.5 միլոին հայեր են սպանվում։ Հայոց ցեղասպանությունը[59], որը կատարվել է Առաջին համաշխարհային պատերազմի ողջ ընթացքում և նաև շարունակվել է դրանից հետո, պատճառ է դարձել հայ ժողովրդի պատմական հայրենիքի կորստի, հայրենազրկման, միլիոնավոր մարդկանց սպանության և մի քանի հարյուր հազար մարդկանց արտագաղթի, որոնք սփռվել են ամբողջ աշխարհում՝ հիմք դնելով Հայկական սփյուռքին։ Զանգվածային սպանությունների գոծողություններ են կատարվել նաև հույների և ասորիների նկատմամբ[60]։ Այս ամենի նպատակն էր էթնիկ զտման ենթարկել քրիստոնյա բնակչությանը։ Հայոց ցեղասպանության ժամանակ օսմանյան կառավարությունը կանխապես ծրագրել և իրականացրել է 1.5 միլիոն հայերի ոչնչացումը։

Օսմանյան կայսրության ոչնչացումը
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1916 թվականին սկսվում է Արաբական ապստամբությունը, որը օսմանցիների ուշադրությունը կենտրոնացնում է մերձավորարևելյան ճակատի վրա, որտեղ պատերազմի առաջին երկու տարիներին բավականին հաջողություններ էր գրանցել։ 1918 թվականի հոկտեմբերի 30-ին ստորագրվում է Մուդրոսի զինադադարը, որով Օսմանյան կայսրությունը մասնատվելու էր։ Սևրի պայմանագիրը թույլ էր տալիս սուլթանին վերականգնել իր դիրքն ու տիտղոսը։ Անտանտի պետությունների կողմից Կ.Պոլսի և Իզմիրի գրավումից հետո սկիզբ է առնում թուրքական ազգայանական շարժումը, որը ղեկավարում էր Մուսթաֆա Քեմալը։ 1922 թվականի նոյեմբերի 1-ին վերացվում է սուլթանությունը, իսկ վերջին սուլթանը՝ Մեհմեդ VI Վահիդդեդինը (1918–1922 թվականներ), 1922 թվական նոյեմբերի 17-ին հեռանում է երկրից։ 1924 թվականի մարտի 3-ին վերացվում է խալիֆայությունը[61]։

Նորագույն դար

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թուրքիայի անկախության պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Թուրքիայի անկախության պատերազմ

Նախադրյալներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաջին աշխարհամարտին Օսմանյան Թուրքիան մասնակցել է որպես Գերմանիայի կողմնակից։ Պատերազմն ավարտվեց քառյակ դաշինքի երկրների խայտառակ պարտությամբ, որն էլ թուրքական կառավարության համար իսկական աղետ էր։

1918 թվականի հոկտեմբերի 13-ին Հունաստանի Մուդրոս նավահանգստային քաղաքում Օսմանյան Թուրքիայի և Անտանտի երկրների միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր, որն էլ ազդարարեց Թուրքիայի զինաթափումը։ Փաստացիորեն Առաջին աշխարհամարտը ավարտվեց Թուրքիայի համար։

1918 թվականի նոյեմբերի 13-ին համաձայն պայմանագրի՝ դաշնակիցները ռազմակալեցին Կոստանդնուպոլիսը՝ Թուրքիայի եվրոպական մայրաքաղաքը․ Թուրքիան սկսեց ենթարկվել Անտանտի երկրների, Հունաստանի և նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության կողմից ներխուժման։

Ընթացք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սկիզբ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարդիկ, որոնք փախչում էին պատերազմի ժամանակ

1919 թվականի մայիսի 15-ին հունական զորքերը շարժվեցին դեպի փոքրասիական խոշորագույն Զմյուռնիա քաղաք, որին թուրքերը անվանում էին Իզմիր։ Հունաբնակ այս քաղաքի հույն բնակիչները միանալով հունական ազատարար բանակին կարողացան ռազմակալել և վերահսկողություն ստեղծել քաղաքում։

Գրեթե նույն ժամանակահատվածում իտալական զավթիչները գրեթե առանց լուրջ դիմակայության գրավեցին կարևոր նշանակություն ունեցող Անթալիա ծովափնյա քաղաքը։

Շուտով Թուրքիան սկսեց ենթարկվել Ֆրանսիայի ռազմախուժմանը։ Կարճ ժամանակահատվածում ֆրանսիացիները գրավեցին Կիլիկիան։

1919 թվականի հունիսին ակտիվ ռազմական գործողություններ սկսվեցին Փոքր Ասիայում և Թրակիայում։ Հունաստանի բանակը օգտվելով այն հանգամանքից, որ Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը սկսել է ձևավորել Թուրքիայի ազատագրական բանակը սկսեց սահուն կերպով գրավել նոր տարածքներ և ամրագրելով իր սահմանները սպասել պատերազմի ավարտին։ Արևելքում Թուրքիայի համար ավելի կարևոր խնդիր էր համարվում դաշնակցական կառավարության ղեկավարության ներքո գտնվող Հայաստանը, ով ստացել էր բրիտանական կառավարության աջակցությունը և օժանդակությունը։

Վերջնականապես կազմալուծված Թուրքիան ստիպված էր հաշտություն խնդրել Անտանտի երկրներից։ 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին Ֆրանսիայի Սևր արվարձանում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։

Սևրի հաշտության պայմանագրի համաձայն՝ Թուրքիային մնում էին Կոստանդնուպոլիսը և շրջակայքը, ապառազմականացվում էին նեղուցները և դրվում էին միջազգային կառավարման ներքո։ Թուրքիան հրաժարվում էր իր գերիշխանությունից Թրակիայի նկատմամբ, Եգեյան ծովի կղզիներից, Կիպրոսից, Եգիպտոսից և արաբական տիրույթներից։ Հունաստանը կառավարելու էր Իզմիրն ու նրա շրջակայքը և կարող էր տիրել այդ տարածքին, եթե դա ցանկանար բնակչության մեծ մասը։

Ասիական Թուրքիան սեղմվում էր մինչև Արևմտյան Անատոլիայի սահմանը։ Հիջազը անկախություն էր ստանում, իսկ Եգիպտոսը, Պաղեստինը, Սիրիան ու Միջագետքը (Իրաք) Ազգերի լիգայի միջոցով, որպես ենթամանդատային տարածք, հանձնվում էին Մեծ Բրիտանիային ու Ֆրանսիային։ Սևրի հաշտության պայմանագիրը շատ առումներով հեշտացնում էր Մերձավոր Արևելքի շարունակվող շահագործումը եվրոպական տերությունների կողմից և ուղի էր հարթում լրացուցիչ վարչական, իրավաբանական, ռազմական ու տնտեսական վերահսկման համար։

Հայ–թուրքական պատերազմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Հայ–թուրքական պատերազմ

1919 թվականին Թուրքիայում Մուստաֆա Քեմալի գլխավորությամբ ստեղծված կառավարությունը սկզբից ևեթ անհաշտ դիրք բռնեց Հայաստանի Հանրապետության և Հունաստանի նկատմամբ՝ ի դեմս նրանց տեսնելով իր ծավալապաշտական ձգտումներին խոչընդոտողների (և Հայաստանի Հանրապետությունը, և Հունաստանը ուզում էին վերականգնել իրենց տարածքային ամբողջականությունը) և առաջնահերթ խնդիր համարեց պայքարել հույների (տես Հույն-թուրքական պատերազմ 1919-22) ու հայերի դեմ։

Հայերը լքում են Կարսը

1920-ի գարնանը թուրքական բանակը պատրաստ էր արշավել Հայաստանի Հանրապետության վրա։ Այդ ժամանակ պատերազմի գաղափարը չէր սատարում Խորհրդային Ռուսաստանը։ 1920-ի ամռանը խորհրդային կառավարությունը առանձին-առանձին բանակցեց Լևոն Շանթի գլխավորած հայկական և Սամի Բեքիրի թուրքական պատվիրակությունների հետ, աոաջարկեց ազգագրական սահմանի սկզբունքը, ինչը հաջողություն չունեցավ։ Թուրքական կողմը պնդեց Հայաստանի Հանրապության վրա արշավելու անհրաժեշտությունը՝ պատճառաբանելով, որ եթե կարճ ժամանակում Նախիջևանի վրայով կապ չստեղծվի Ադրբեջանի և այնտեղ գտնվող կարմիր բանակի հետ, ապա թուրքական ազգայնական շարժումը կկործանվի։ Բեքիրը պահանջեց խորհրդային Ռուսաստանի թեկուզև բանավոր համաձայնությունը, որպեսզի թուրքերը գրավեն Սարիղամիշն ու Շահթախտը։

Այդ պայմաններում Սևրում 1920 թվականի օգոստոսի 10-ին կնքվեց Սևրի հաշտության պայմանագիրը, որով Անտանտի երկրները և Թուրքիայի սուլթանական կառավարությունը ճանաչում էին ազատ ու անկախ հայկական պետության գոյությունը։ Սակայն քեմալական կառավարությունը չընդունեց այդ պայմանագիրը։ Ռուսական կառավարությունը 1920-ի օգոստոսի 2-րդ կեսին համաձայնեց Սամի Բեքիրի առաջարկին և նույնիսկ զգալի օգնություն ցուցաբերեց Թուրքիային (10 միլիոն ռուբլի ոսկով, մեծ քանակությամբ զենք և զինամթերք)։

Հաստանի վրա հարձակմանը դիվանագիտական հիմնավորում տալու նպատակով քեմալական կառավարությունը նախապատրաստական աշխատանք տարավ 1914-ի սեպտեմբերին Բաքվում գումարված Արևելքի ժողովուրդների առաջին համագումարում (որը հայկական հարցի լուծումը, հայկական պետականության վերականգնումը համարեց «իմպերիալիստ դաշնակների ակնհայտ իմպերիալիստական նպատակներ»)։ Բացի այդ, թուրք, էմիսարները Հայաստանի Հանրապետությունում լուրեր տարածեցին, թե քեմալական զորքերը պայքարում են ոչ թե հայ ժողովրդի, այլ «իմպերիալիստների գործակալ» դաշնակցականների դեմ, որ քեմալականները նույնպիսի հեղափոխականներ են, ինչպիսին ռուս բոլշևիկները, և ազատություն են բերում հայ ժողովրդին։ Նույնպիսի պրոպագանդա էին մղում նաև հայ բոլշևիկները, որոնք, օգտվելով հայերի մեջ խոր արմատներ նետած ավանդական ռուսամետությունից և հավատից՝ թե փրկությունը գալու է Ռուսաստանից, քայքայիչ գործունեություն էին կատարում հայկական բանակում։ Միաժամանակ քեմալականները Հայաստանում բնակվող մուսուլմաններին հրահրում էին ելույթների Հայաստանի գործերին միջամտելու հնարավորություն ունենալու համար։

1920 թվականի հուլիս-օգոստոս ամիսներին Հայաստանի սահմանների մոտ թուրքերը կենտրոնացրին 50 հազարանոց բանակ, 306 հրանոթ։ Հայաստանի Հանրապետությունը սահմանի վրա ուներ 30-35 հազար զինվոր, 56 հրանոթ, 184 գնդացիր։ Սեպտեմբերի 22-ին թուրքական զորքերը Քյազիմ Կարաբեքիրի գլխավորությամբ ներխուժեցին Հայաստան՝ շարժվելով Օլթիի, Սարիղամիշի, Կաղզվանի, Իգդիրի ուղղությամբ։ Թուրքական և բոլշևիկյան պրոպագանդայի պատճառով քայքայված, կազմալուծված, դասալքությամբ թուլացած, երբեմնի մարտական և ուժեղ հայկական բանակը նահանջեց։ Հայաստանի համար ստեղծված ծանր պայմաններում կառավարությունը դիմեց Անտանտի երկրներին՝ Սևրի պայմանագիրն իրագործելու, ռազմական ու նյութական օգնության խնդրանքով, սակայն Թուրքիայում իրենց շահերը հետապնդող գերտերությունները մերժեցին որևէ օգնություն։ Սեպտեմբերի 29-ին թուրքական զորքերը գրավեցին Սարիդամիշը և Կաղզվանը, հոկտեմբերի 30-ին՝ Կարսը, նոյեմբերի 7-ին՝ Ալեքսանդրապոլը, նոյեմբերի 12-ին՝ Աղինը։ Նոյեմբերի 15-ին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունն ընդունեց դեռևս նոյեմբերի 8-ին թուրքերի առաջարկած ծանր պայմանները։ 1920-ի դեկտեմբերի 2-ին կնքվեց Ալեքսանդրապոլի պայմանագիրը, որն իրավական հիմք չուներ, քանի որ արդեն 1920 թ. նոյեմբերի 29-ին Հայաստանի տարածքի մի մասում հաստատվել էր խորհրդային վարչակարգը, և հայկական կառավարությունն իր իրավասությունները զիջել էր բոլշևիկներին։

Թուրքական արշավանքը հսկայական վնաս հասցրեց հայ ժողովրդի արևելյան հատվածին։ Թուրքերը կոտորեցին 198 հազար մարդ, ավերեցին ավելի քան 140 բնակավայր՝ պատճառելով 20 միլիոն ռուբլու (ոսկով) վնաս։

Հայաստանի Հանրապետության պարտության պատճառներն էին միջազգային մեկուսացվածությունը, դեռևս չվերականգված թույլ տնտեսությունը, քայքայիչ քարոզչությունից հայկական բանակի կազմալուծումը և դրա դիմաց թուրքական բանակի զինամթերքով հագեցվածությունը, շահագրգիռ կողմերի՝ Թուրքիային ցույց տված դիվանագիտական, նյութական և քաղաքական օգնությունը և այլն։ Սակայն պարտության մեջ դեր խաղացած գլխավոր հանգամանքը Հայաստանի Հանրապետության դեմ ռուս–թուրքական համատեղ ագրեսիան էր։

Վրաստանի խորհրդանացում
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հիմնական հոդված՝ Վրաստանի խորհրդարանացում

1921 թվականի փետրվարի 11-ի լույս 12-ի գիշերը Գորիի, Դուշեթի, Լեչխումի և այլ շրջաններում սկսվեցին զինված ապստամբություններ, որոնք տարածվեցին ամբողջ Վրաստանում։ Փետրվարի 16-ին Շուլավերում ստեղծվեց Վրաստանի Հեղկոմը (Ա․ Գեգեչկորի, Վ․ Կվիրկվելիա, Ֆ․ Մախարաձե և ուրիշներ)։ 1921 թվականի փետրվարի 18-ին հայտարարելով Վրաստանը Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն՝ Հեղափոխական կոմիտեն կոչ արեց տեղերում վերցնել իշխանությունը և կազմել տեղական հեղկոմներ։ Ապստամբությունը հաջողությամբ ծավալվում էր, սակայն, անհավասար կռիվ մղելով մենշևիկների և ինտերվենտների դեմ, Հեղկոմը դիմեց Վլադիմիր Լենինին օգնության խնդրանքով։ Խորհրդային կառավարությունն ընդառաջեց։

Կարմիր բանակը Բաթումիում

1921 թվականի փետրվարի 25-ին 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերը վրացական ապստամբական ջոկատների հետ մտան Թիֆլիս, տապալեցին մենշևիկյան կառավարությունը։ Մարտի 4-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Աբխազիայում։ Կազմվեց Աբխազական Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությունը։ Մարտի 5-ին խորհրդային իշխանություն հաստատվեց Ցխինվալիում (Հարավային Օսիա)։ 1921 թվականի մարտի 16-ին ՌԽՖՍՀ և Թուրքիայի միջև Մոսկվայում կնքվեց պայմանագիր, որով Թուրքիան հրաժարվեց Բաթումից և Աջարիայի հյուսիսային մասից։ Պայմանագրի համաձայն Աջարիան ճանաչվեց Վրաստանի անբաժանելի մասը։ Մարտի 18-ին մենշևիկյան կառավարությունը վտարվեց Բաթումից։ Մարտի վերջին Վրաստանի ամբողջ տարածքը մաքրվեց մենշևիկյան զորքերից։ Վրաստանում խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից ազգայնացվեցին արդյունաբերությունը, երկաթուղիները, բանկերը, հողերը։ 1921 թվականի մայիսի 21-ին ՎԽՍՀ ռազմա-տնտեսական պայմանագիր կնքեց ՌԽՖՍՀ-ի հետ։ Նույն թվականի աշնանը Կարսում Անդրկովկասի երեք խորհրդային հանրապետությունները՝ Վրաստանը, Հայաստանը և Ադրբեջանը Թուրքիայի հետ ստորագրեցին նոր պայմանագիր։ 1922 թվականի փետրվարի 25-մարտի 4-ին կայացավ Խորհուրդների համավրացական I համագումարը, որն ընդունեց ՎԽՍՀ առաջին սահմանադրությունը, ընտրեց Կենտգործկոմ, որը և կազմեց կառավարություն։ Վրաստանի Հեղկոմը 1921 թվականի հուլիսի 16-ին հրապարակեց դեկրետ ՎԽՍՀ կազմում Աջարական ԻԽՍՀ կազմելու մասին։ 1921 թվականի դեկտեմբերի 16-ին «ՎԽՍՀ և Աբխազական ԽՍՀ միջև դաշնակցային պայմանագրի» հիման վրա Աբխազիան մտավ ՎԽՍՀ կազմի մեջ որպես ինքնավար հանրապետություն։ Վրաստանի Կենտգործկոմի և ԺԿխ-ի 1922 թվականի ապրիլի 20-ի դեկրետով ՎԽՍՀ կազմում ստեղծվեց Հարավային Օսիայի Ինքնավար Մարզը։ 1922 թվականի մարտի 12-ին Վրաստանի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև կնքվեց պայմանագիր դաշնային միություն կազմելու վերաբերյալ։

Թուրքիայի հանրապետություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Թուրքիան քարտեզի վրա
Հիմնական հոդված՝ Թուրքիա
Թուրքիայի Հանրապետություն
Türkiye Cumhuriyeti
Թուրքիայի դրոշ
Դրոշ		 Թուրքիայի զինանշանը
Զինանշան
Նշանաբան՝
Yurtta Barış, Dünyada Barış
Խաղաղություն երկրում, խաղաղություն ամբողջ աշխարհում (ոչ պաշտոնական)
Ազգային օրհներգ՝ Անկախության երթ (İstiklâl Marşı)
Թուրքիայի դիրքը
Թուրքիայի դիրքը
ՄայրաքաղաքԱնկարա
39°55'48.00′N, 32°50′E
Ամենամեծ քաղաք Ստամբուլ
Պետական լեզուներ Թուրքերեն
Կառավարում Նախագահական հանրապետություն
 -  Նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան
 -  Մեջլիսի խոսնակ Բինալի Յըլդըրըմ
Ժառանգություն Օսմանյան Կայսրությունից 
 -  Քեմալական պատերազմ Մայիսի 19, 1919 թվական 
 -  Խորհրդարանի ընտրություններ Ապրիլի 23, 1920 թվական 
 -  Հանրապետության հայտարարումը Հոկտեմբերի 29, 1923 թվական 
Տարածք
 -  Ընդհանուր 783.562 կմ²  (37-րդ)
Արժույթ Թուրքական նոր լիրա, Թուրքական լիրա
Ժամային գոտի FEET (ՀԿԺ+3)
Ազգային դոմեն .tr
Հեռախոսային կոդ +90

Մուստաֆա Քեմալ Աթաթուրքը դարձավ Թուրքիայի առաջին նախագահ։ Նա շատ փոփոխություններ արեց, որոնք Թուրքիաին դարձրին ավելի ժամանակակից։ Բայց որոշ մարդկանց դուր չեն եկել որոշ փոփոխություններ։ Օրինակ՝ կրոնական միջնակարգ դպրոցները փակվեցին։ Աթաթուրքի հակառակորդները զգում էին, որ նա թուլացնում է իսլամը երկրում։ Հետագայում քաղաքական վեճերը հանգեցրին հեղաշրջման 1960-ին, 1971-ին և 1980-ին և մի քանի անհաջող փորձեր։

Մինչ օրերս Քուրդիստանի աշխատավորական կուսակցության քրդական պարտիզանները պայքարում են իրենց անկախության համար։ ՔԱԿ ազգայնական և անջատողական շարժում է, որը ղեկավարվում է Աբդուլլահ Օջալան-ը։ Նրանց նպատակն է, որ Թուրքիայի հարավ-արևելքում գտնվող քրդերը ունենան ինքնավարություն, իրենց իսկ կառավարմամբ։ Քանի որ նրանք օգտագործում են զինված հակամարտություն, Թուրքիայի կառավարությունը նրանց անվանում է ահաբեկիչներ։ Եվրամիությունն ու Միացյալ Նահանգները նույնպես նրանց անվանում են ահաբեկիչներ[62]։ Սակայն մինչ օրս թե քուրդ, և թե այլ ազգեր չունեն իրավունքներ Թուրքիայում (Դրանց մեջն էլ փրկված Հայերը)։

15 հուլիսի 2016 թ, հեղաշրջման փորձ էր կատարվել։

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ Istorii︠a︡ Vostoka : v shesti tomakh. Rybakov, R. B., Kapit︠s︡a, Mikhail Stepanovich., Рыбаков, Р. Б., Капица, Михаил Степанович., Institut vostokovedenii︠a︡ (Rossiĭskai︠a︡ akademii︠a︡ nauk), Институт востоковедения (Rossiĭskai︠a︡ akademii︠a︡ nauk). Moskva: Izdatelʹskai︠a︡ firma "Vostochnai︠a︡ lit-ra" RAN. 1995-2008. ISBN 5-02-018102-1. OCLC 38520460.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  2. ↑ «The Islamic world in ascendancy: from the Arab conquests to the siege of Vienna». Choice Reviews Online. 38 (05): 38–2892-38-2892. 2001 թ․ հունվարի 1. doi:10.5860/choice.38-2892. ISSN 0009-4978.
  3. ↑ 3,0 3,1 Turan, Osman (1977 թ․ ապրիլի 21). The Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. էջեր 231–262. ISBN 978-1-139-05502-4.
  4. ↑ Peacock, ACS; Yildiz, Sara Nur, eds. (2013). The Seljuks of Anatolia. I.B. Tauris. ISBN 978-1-78453-165-2.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Stefes, Christoph H. (2008-05). «Historical Dictionary of Georgia, Alexander Mikaberidze (Lanham, MD: Scarecrow Press, 2007), 1, 733 pp. + maps, illustrations». Nationalities Papers. 36 (2): 357–359. doi:10.1017/s0090599200017396. ISSN 0090-5992.
  6. ↑ Saunders, John Joseph (1965-12). «The Nomad as Empire Builder: a Comparison of the Arab and Mongol Conquests». Diogenes. 13 (52): 79–103. doi:10.1177/039219216501305205. ISSN 0392-1921.
  7. ↑ V. Minosrky. "The Middle East in Western Politics in the 13th, 14th and 15th centuries".
  8. ↑ Kermeli, Eugenia (2012 թ․ դեկտեմբերի 31). The Ottoman Empire. Piscataway, NJ, USA: Gorgias Press. էջեր 269–282. ISBN 978-1-4632-2594-0.
  9. ↑ Dursteler, Eric; Kafadar, Cemal (1997). «Between Two Worlds: The Construction of the Ottoman State». Sixteenth Century Journal. 28 (2): 673. doi:10.2307/2543548. ISSN 0361-0160.
  10. ↑ Finkel, Caroline. (2007). Osman's dream : the history of the ottoman empire. New York: Basic Books. ISBN 978-0-465-00850-6. OCLC 756484323.
  11. ↑ Elsie, Robert, 1950-2017. (2004). Historical dictionary of Kosova. Lanham, Md.: Scarecrow Press. ISBN 0-8108-5309-4. OCLC 55518094.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  12. ↑ Nicolle, David, 1944- (1999). Nicopolis 1396 : the last Crusade. Hook, Christa. Oxford: Osprey. ISBN 1-85532-918-2. OCLC 42310366.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  13. ↑ 13,0 13,1 Encyclopedia of the Ottoman Empire. Ágoston, Gábor,, Masters, Bruce Alan, 1950-. New York, NY: Facts On File. 2009. ISBN 978-1-4381-1025-7. OCLC 435911915.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  14. ↑ Uyar, Mesut. (2009). A military history of the Ottomans : from Osman to Atatürk. Erickson, Edward J., 1950-. Westport, CT: Praeger Security International. ISBN 978-0-275-98876-0. OCLC 435778574.
  15. ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 15,4 15,5 15,6 15,7 15,8 Russia : war, peace and diplomacy : essays in honour of John Erickson. Erickson, John, 1929-2002., Erickson, Ljubica., Erickson, Mark, 1964-. London: Weidenfeld & Nicolson. 2005. ISBN 0-297-84913-1. OCLC 56805979.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  16. ↑ Savory, R. M. (1960-02). «The Principal Offices of the Ṣafawid State During the Reign of Isma'īl I (907–30/1501–24)». Bulletin of the School of Oriental and African Studies (անգլերեն). 23 (1): 91–105. doi:10.1017/S0041977X00149006. ISSN 0041-977X.
  17. ↑ Hess, Andrew C. (1973-01). «The Ottoman Conquest of Egypt (1517) and the Beginning of the Sixteenth-Century World War». International Journal of Middle East Studies (անգլերեն). 4 (1): 55–76. doi:10.1017/S0020743800027276. ISSN 0020-7438.
  18. ↑ «Encyclopedia». JAMA. 279 (17): 1409. 1998 թ․ մայիսի 6. doi:10.1001/jama.279.17.1409-jbk0506-6-1. ISSN 0098-7484.
  19. ↑ «Encyclopaedia Britannica». Lexikon des gesamten Buchwesens Online. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 11-ին.
  20. ↑ 20,0 20,1 An economic and social history of the Ottoman Empire. İnalcık, Halil, 1916-2016., Quataert, Donald, 1941-2011. (1st pbk. ed ed.). Cambridge: Cambridge University Press. 1997, ©1994. ISBN 0-521-57456-0. OCLC 37307540. {{cite book}}: |edition= has extra text (օգնություն)CS1 սպաս․ այլ (link)
  21. ↑ Davies, Brian L., 1953- (2007). Warfare, state and society on the Black Sea steppe : 1500-1700. London: Routledge. ISBN 978-0-415-23985-1. OCLC 73994147.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  22. ↑ Finnin, Rory (2014 թ․ մարտի 4). «Captive Turks: Crimean Tatars in Pan-Turkist Literature». Middle Eastern Studies. 50 (2): 291–308. doi:10.1080/00263206.2013.870897. ISSN 0026-3206.
  23. ↑ Stanislawski, Dan; Braudel, Fernand (1974-10). «The Mediterranean and the Mediterranean World in the Age of Philip II». Geographical Review. 64 (4): 596. doi:10.2307/213716. ISSN 0016-7428.
  24. ↑ Süleyman the Magnificent and his age : the Ottoman Empire in the early modern world. Kunt, İ. Metin, 1942-, Woodhead, Christine, 1952-. London: Longman. 1995. ISBN 0-582-03828-6. OCLC 31901146.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link)
  25. ↑ 25,0 25,1 25,2 Itzkowitz, Norman (1980). Ottoman Empire and Islamic Tradition. University of Chicago Press. ISBN 978-0-226-38806-9.
  26. ↑ 26,0 26,1 26,2 26,3 26,4 26,5 Hartley, James (1979-09). «A reply to Robin Kinross». Instructional Science. 8 (3): 291–294. doi:10.1007/bf00055245. ISSN 0020-4277.
  27. ↑ Muge Gocek, Fatma (2014 թ․ նոյեմբերի 3). Denial of Violence. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-933420-9.
  28. ↑ Kuper, Leo; Walliman, Isidor; Dobkowski, Michael N. (1988-01). «Genocide and the Modern Age: Etiology and Case Studies of Mass Death». Contemporary Sociology. 17 (1): 24. doi:10.2307/2069392. ISSN 0094-3061.
  29. ↑ Heath, Karen Patricia (2015-04). Wicker, Tom (18 June 1926–25 November 2011). American National Biography Online. Oxford University Press.
  30. ↑ 30,0 30,1 Sariyannis, Marinos (2015). Encyclopedia of Renaissance Philosophy. Cham: Springer International Publishing. էջեր 1–4. ISBN 978-3-319-02848-4.
  31. ↑ Watson, William J. (1968-07). «İbrāhīm Müteferriḳa and Turkish Incunabula». Journal of the American Oriental Society. 88 (3): 435. doi:10.2307/596868.
  32. ↑ «Serbia and Montenegro». dx.doi.org. 2010 թ․ փետրվարի 22. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 12-ին.
  33. ↑ Berend, T. Iván (Tibor Iván), 1930- (2005). History derailed : Central and Eastern Europe in the long nineteenth century. UPSO (University Press Scholarship Online). Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-93209-9. OCLC 828182734.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  34. ↑ Tignor, Robert L. (2007-04). «Islamic Imperialism: A History. By Efraim Karsh (New Haven, Yale University Press, 2006) 276 pp. $45.00». Journal of Interdisciplinary History. 37 (4): 668–670. doi:10.1162/jinh.2007.37.4.668. ISSN 0022-1953.
  35. ↑ 35,0 35,1 35,2 Tignor, Robert L. (2007-04). «Islamic Imperialism: A History. By Efraim Karsh (New Haven, Yale University Press, 2006) 276 pp. $45.00». Journal of Interdisciplinary History. 37 (4): 668–670. doi:10.1162/jinh.2007.37.4.668. ISSN 0022-1953.
  36. ↑ Tignor, Robert L. (2007-04). «Islamic Imperialism: A History. By Efraim Karsh (New Haven, Yale University Press, 2006) 276 pp. $45.00». Journal of Interdisciplinary History. 37 (4): 668–670. doi:10.1162/jinh.2007.37.4.668. ISSN 0022-1953.
  37. ↑ «Oxford receives supply contract from PTT». Focus on Catalysts. 2008 (11): 4. 2008-11. doi:10.1016/s1351-4180(08)70501-4. ISSN 1351-4180.
  38. ↑ «Post, postal service». Encyclopedia of Early Modern History Online. Վերցված է 2020 թ․ հունիսի 12-ին.
  39. ↑ Göker, Parisa; Erdoğan, Elmas (2018 թ․ սեպտեմբերի 30). «The Restitution and Design Principles of Beylerbeyi Palace Gardens, Istanbul». Journal of History Culture and Art Research. 7 (3): 60. doi:10.7596/taksad.v7i3.1465. ISSN 2147-0626.
  40. ↑ The Routledge Atlas of Russian History. Routledge. 2013 թ․ ապրիլի 3. էջեր 125–125. ISBN 978-0-203-07447-3.
  41. ↑ Razaulhak, ŞAH (1967). «AÇİ PADİŞAHI SULTAN ALÂEDDİN'İN KANUNÎ SULTAN SÜLEYMAN'A MEKTUBU». Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 5 (8): 1. doi:10.1501/tarar_0000000297. ISSN 1015-1826.
  42. ↑ «Colomb, Philip Howard, (29 May 1831–13 Oct. 1899), Vice-Admiral; country gentleman; Younger Brother, Trinity House; Nautical Assessor to the House of Lords». Oxford University Press. 2007 թ․ դեկտեմբերի 1. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  43. ↑ 43,0 43,1 Rogan, Eugene L. The War for Palestine. Cambridge: Cambridge University Press. էջեր 104–124. ISBN 978-1-139-16741-3.
  44. ↑ Geyikdağı, V. Necla. (2011). Foreign investment in the Ottoman Empire : international trade and relations 1854-1914. London: Tauris Academic Studies. ISBN 978-0-85771-943-0. OCLC 742350446.
  45. ↑ Howard, Douglas A. (Douglas Arthur), 1958- (2001). The history of Turkey. Westport, Conn.: Greenwood Press. ISBN 0-313-00240-1. OCLC 50321768.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  46. ↑ Williams, Brian Glyn (2000 թ․ հունվարի 1). «Hijra and forced migration from nineteenth-century Russia to the Ottoman Empire: A critical analysis of the Great Tatar emigration of 1860-1861». Cahiers du monde russe. 41 (41/1): 79–108. doi:10.4000/monderusse.39. ISSN 1252-6576.
  47. ↑ Richmond, Walter (2008 թ․ հունիսի 11). «The Northwest Caucasus». doi:10.4324/9780203894361. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  48. ↑ Jaimoukha, Amjad M. (2001). The Circassians : a handbook. New York: Palgrave. ISBN 0-312-23994-7. OCLC 45388517.
  49. ↑ Hille, Charlotte Mathilde Louise, 1964- (2010). State building and conflict resolution in the Caucasus. Leiden [the Netherlands]: Brill. ISBN 978-90-474-4136-6. OCLC 668211543.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  50. ↑ Chirot, Daniel. (2010). Why not kill them all? : the logic and prevention of mass political murder. McCauley, Clark R. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-1-4008-3485-3. OCLC 698590793.
  51. ↑ Hauner, Milan (1979-07). «Reviews : John Erickson, The Road to Stalingrad: Stalin's War with Germany, Vol. 1. London, Weidenfeld and Nicolson, 1975. x + 594 pp. £12.00». European Studies Review. 9 (3): 394–396. doi:10.1177/026569147900900310. ISSN 0014-3111.
  52. ↑ A history of the global economy : from 1500 to the present. Baten, Joerg,, International Economic History Association,. Cambridge. ISBN 978-1-107-10470-9. OCLC 914156941.{{cite book}}: CS1 սպաս․ այլ (link) CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  53. ↑ Jelavich, Charles. The establishment of the Balkan national states, 1804-1920. Jelavich, Barbara, 1923-1995,. Seattle. ISBN 978-0-295-80360-9. OCLC 948605729.{{cite book}}: CS1 սպաս․ հավելյալ կետադրություն (link)
  54. ↑ Taylor, A. J. P. (Alan John Percivale), 1906-1990. (1987, ©1954). The struggle for mastery in Europe, 1848-1918. Oxford: Oxford University Press. ISBN 0-19-881270-1. OCLC 16634401.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  55. ↑ 55,0 55,1 Akmeşe, Handan Nezir, ed. (2005). The Birth of Modern Turkey. I.B.Tauris. ISBN 978-1-85043-797-0.
  56. ↑ Karpat, Kemal H. (2004). Studies on Turkish politics and society : selected articles and essays. Boston, MA: Brill. ISBN 90-04-13322-4. OCLC 133163098.
  57. ↑ «Clark, Sir Francis (Drake), (born 16 July 1924)». Oxford University Press. 2007 թ․ դեկտեմբերի 1. {{cite journal}}: Cite journal requires |journal= (օգնություն)
  58. ↑ Shere, Charles (2013 թ․ հոկտեմբերի 16). Erickson, Robert. Oxford Music Online. Oxford University Press.
  59. ↑ Balakian, Peter, 1951-. The burning Tigris : the Armenian genocide and America's response. New York. ISBN 0-06-186017-4. OCLC 1021161753.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  60. ↑ Shirinian, George N., ed. (2017 թ․ փետրվարի 1). Genocide in the Ottoman Empire. Berghahn Books. ISBN 978-1-78533-433-7.
  61. ↑ Özoğlu, Hakan, 1964- (2011). From Caliphate to secular state : power struggle in the early Turkish Republic. Santa Barbara, Calif.: Prager. ISBN 0-313-37957-2. OCLC 760056435.{{cite book}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link) CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  62. ↑ ««Ո՞վ են Քուրդիստանի աշխատավորական կուսակցության (ՔԱԿ) ապստամբները»։ . 4 նոյեմբերի 2016 թ . Վերցված է 2019 թվականի ապրիլի 8- ին ։».
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թուրքիայի_պատմություն&oldid=9807016» էջից