John Locke

 

Naceu o 29 de agosto de 1632, nunha pequena cabana con teito de palla preto da igrexa en Wrington (Somerset), a uns doce quilómetros de Bristol. Foi bautizado o mesmo día. O pai de Locke, tamén chamado John, era un avogado rural e empregado dos xulgados de paz en Chew Magna,^[6] quen se desempeñou como capitán de cabalaría das forzas parlamentarias durante a primeira parte da guerra civil inglesa. A súa nai chamábase Agnes Keene. Ambos os pais eran puritanos. Pouco despois do nacemento de Locke, a familia trasladouse á zona mercantil de Pensford, a uns sete quilómetros ao sur de Brístol, onde creceu nunha casa rural de estilo Tudor en Belluton.

En 1647, Locke foi enviado á prestixiosa Westminster School en Londres, baixo o patrocinio de Alexander Popham, un membro do Parlamento e exjefe do seu pai. Con 16 anos estaba na escola, a só media milla de onde se produciu a execución de Carlos I; con todo, aos mozos non se lles permitiu ir velo. Despois de completar os seus estudos alí, foi admitido na Christ Church (Oxford). O decano do colexio nese momento era John Owen, vicerreitor da universidade. Aínda que un estudante capaz, Locke irritouse polo plan de estudos de pregrao da época. Atopou obras dos filósofos modernos, como René Descartes, máis interesantes que o material clásico ensinado na universidade. Mediante o seu amigo Richard Lower, a quen coñecía desde a Westminster School, introduciuse á medicina e a filosofía experimental que se aplicaba noutras universidades e na Royal Society, da que finalmente se converteu nun membro.

Outorgóuselle o seu licenciatura en 1656 e un máster en 1658. Obtivo o título de medicina en 1674, despois de estudar profundamente medicina durante a súa estancia en Oxford e traballou con varios científicos e pensadores notables como Robert Boyle, Thomas Willis, Robert Hooke e Richard Lower. En 1666, coñeceu a lord Anthony Ashley, que chegara a Oxford en busca de tratamento médico para unha infección do fígado. Cooper estaba impresionado con Locke e convenceuno para converterse en parte da súa comitiva.

Locke tratara de buscar unha carreira estable e en 1667 trasladouse á casa de lord Ashley en Exeter House, en Londres, para servir como o seu médico persoal. En Londres, renovou os seus estudos de medicina baixo a tutela de Thomas Sydenham. Sydenham tivo un efecto importante no pensamento filosófico natural de Locke —un efecto que se faría evidente no An Essay Concerning Human Understanding (Ensaio sobre o entendemento humano)—.

O coñecemento médico de Locke foi posto a proba cando a infección do fígado de Shaftesbury converteuse nun perigo potencialmente mortal. Coordinou un consello de varios médicos e foi probablemente fundamental para convencer a Shaftesbury para que se sometese a unha operación (aínda que tamén comportaba unha ameaza para a súa vida) para estirpar un quiste. Shaftesbury sobreviviu e recuperouse, agradecéndolle a Locke o salvarlle a vida.

En 1671 tivo lugar unha reunión na casa de Shaftesbury, que foi descrita na «Epístola ao lector» do Ensaio sobre o entendemento humano, que inspirou o Ensaio.^{[Cómpre referencia]} Dous borradores existentes deste período aínda sobreviven. Tamén durante ese tempo, Locke desempeñou labores como secretario da Xunta de Comercio e Plantacións e como secretario titular dos Lores da provincia de Carolina, onde aproveitou para dar forma ás súas ideas sobre o comercio e a economía internacional^{[Cómpre referencia]}.

Shaftesbury, como un dos fundadores do movemento whig, exerceu unha gran influencia nas ideas políticas de Locke. Este involucrouse en política cando Shaftesbury converteuse en lord chanceler en 1672. Tras a perda do favor popular sufrida por Shaftesbury en 1675, Locke pasou algún tempo viaxando por toda Francia como titor e asistente médico de Caleb Banks.^[7] Regresou a Inglaterra en 1679, cando a fortuna política de Shaftesbury experimentou un breve cambio positivo. Ao redor dese momento, moi probablemente no apoxeo de Shaftesbury, Locke compuxo a maior parte dos Two Treatises of Government (Dous tratados sobre o goberno civil). Aínda que se pensaba que Locke escribiu os Tratados para defender a Revolución Gloriosa de 1688, estudos recentes demostraron que a obra foi escrita antes desa data.^[8] Actualmente a obra considérase como un argumento máis xeral contra a monarquía absoluta (en particular, exposto por Robert Filmer e Thomas Hobbes) e para alcanzar o consentimento individual como a base da lexitimidade política. Aínda que se asociou con influentes whigs, agora considérase que as súas ideas acerca dos dereitos naturais e o goberno son bastante revolucionarias para ese período da historia inglesa.

Fuxiu aos Países Baixos en 1683, xa que sobre el recaía unha forte sospeita de participar no complot de Rye House, aínda que hai poucas evidencias que suxiran que estivese directamente involucrado na trama. A filósofa e novelista Rebecca Newberger Goldstein sostén que durante os seus cinco anos nos Países Baixos, Locke elixiu os seus amigos «entre os mesmos membros de librepensadores de grupos protestantes disidentes como o pequeno círculo de confidentes leais a Spinoza. [Baruch Spinoza morrera en 1677.] O máis probable é que Locke se reunise con varios homes en Ámsterdam que falaron sobre as ideas dos xudeus renegados quen... insistían en identificarse por medio da súa relixión como a única razón». Aínda que ela dixo que «as fortes tendencias empiristas de Locke» inclinaronno « a ler unha obra de grandiosa metafísica como a Ética de Spinoza, que entre outros aspectos era unha profunda exposición das ideas de Spinoza, e moi especialmente como un meditado argumento para ben dos racionalistas sobre tolerancia política e relixiosa e a necesidade da separación de Igrexa e Estado».^[9]

Nos Países Baixos, tivo tempo para regresar á escritura e investiu moito en volver traballar no Ensaio e compoñer a Carta sobre a tolerancia.

Non volveu a casa ata despois da Revolución Gloriosa, e acompañou á María II esposa de Guillermo de Orange no seu regreso a Inglaterra en 1689. A maior parte das publicacións de Locke foi redactada despois o seu regreso do exilio —o seu Ensaio sobre o entendemento humano antes mencionado, os Dous tratados sobre o goberno civil e a Carta sobre a tolerancia son impresos en rápida sucesión—.

 

A señora Masham, amiga íntima de Locke, convidouno á casa de campo dos Masham en Essex. Aínda que a súa estancia alí estivo marcada por unha saúde variable por mor dos seus ataques de asma, converteuse nun heroe intelectual dos whigs. Durante este período, discutiu temas con figuras como John Dryden e Isaac Newton.

Morreu o 28 de outubro de 1704, e foi enterrado no cemiterio da localidade de High Laver,^[10] ao leste de Harlow (Essex), onde vivira na casa de sir Francis Masham desde 1691. Locke nunca casou nin tivo fillos.

Os eventos que ocorreron durante a vida de Locke inclúen a Restauración inglesa, a gran peste o Grande incendio de Londres e a Revolución Gloriosa. Non chegou a presenciar o Acta de Unión de 1707, aínda que se mantiveron os tronos de Inglaterra e Escocia en unión persoal durante toda a súa vida. A monarquía constitucional e unha democracia parlamentaria estaban vixentes desde a súa infancia, durante a época de Locke.

A súa epistemoloxía (teoría do coñecemento) non cre na existencia do innatismo e o determinismo, considerando o coñecemento de orixe sensorial, polo que rexeita a idea absoluta en favor da probabilística matemática. Para Locke, o coñecemento soamente alcanza ás relacións entre os feitos, ao como, non ao porqué. Por outra banda cre percibir unha harmonía global, apoiado en crenzas e supostos evidentes por si mesmos, polo que os seus pensamentos tamén conteñen elementos propios do racionalismo e o mecanicismo. Cre nun Deus creador próximo á concepción do gran reloxeiro, baseando a súa argumentación na nosa propia existencia e na imposibilidade de que a nada poida producir o ser. É dicir, un Deus tal como o describe o pensador racionalista, René Descartes, no Discurso do método, na terceira parte do mesmo. Da esencia divina soamente poden ser coñecidos os accidentes e os seus designios soamente poden ser advertidos a través das leis naturais.

Trata a relixión como un asunto privado e individual, que afecta soamente á relación do home con Deus, non ás relacións humanas. En virtude desta privatización o home libérase da súa dependencia das imposicións eclesiásticas e subtrae a lexitimidade confesional á autoridade política,^[11] debido a que considera que non hai base bíblica para un estado cristián.

Considera a lei natural un decreto divino que impón a harmonía global a través dunha disposición mental (reverencia, temor de Deus, afecto filial natural, amor ao próximo), concretada en accións prohibidas (roubar, matar e en definitiva toda violación de liberdade allea), que obrigan en favor da convivencia.

John Locke acabou a súa redacción en 1666, pero non foi publicada ata 1690, ano en que viu a luz baixo o título orixinal inglés de An Essay Concerning Human Understanding (Ensaio sobre o entendemento humano).

Neste tratado, Locke expuxo os fundamentos do coñecemento humano e advertiu a súa intención de realizar unha «obra moralmente útil». Concibida na época dos grandes descubrimentos científicos (especialmente palpables nos traballos de Christiaan Huygens e Isaac Newton), Locke pensaba que a filosofía tiña que participar nestes importantes avances, eliminando, por exemplo, todas as invencións e os conceptos inútiles acumulados durante os séculos anteriores. Segundo el, as analoxías e as relacións entre os contidos do coñecemento son os elementos que permiten a elaboración de instrumentos críticos capaces de eliminar os coñecementos erróneos. Debido ao seu característico empirismo analítico, opúxose ás concepcións puramente mecanicistas e sistemáticas cartesianas e, a pesar de ser cuestionado por Gottfried Wilhelm Leibniz, a súa influencia sobre os filósofos da Ilustración foi considerable.

 

• No primeiro libro do Essay (Ensaio), Locke insistía na necesidade de prescindir de consideracións a priori e, en oposición a René Descartes, afirmaba que non existen coñecementos innatos e que só debe ser tida en conta a experiencia. Locke criticou a versión de Descartes do argumento do soño contraargumentando que as persoas non poden ter dor física nos soños como o fan na vida.^[12]
• No segundo libro, propuxo que a sensación (ou ideas da sensación, as «impresións feitas nos nosos sentidos polos obxectos exteriores») e a reflexión (ou ideas da reflexión, «reflexión do espírito sobre as súas propias operacións a partir de ideas de sensación»), fundaméntanse na experiencia e nas ideas simples creadas por medio da percepción inmediata derivada das excitacións que proveñen dos obxectos.
  Os individuos teñen a capacidade de representar os obxectos, así como unha vontade libre para determinalos. A razón presenta as ideas simples en tres grupos: conxunción, abstracción e combinación.
  A mente, ademais, ten a capacidade de asociar e combinar estas ideas simples, producindo así as ideas complexas que poden ser: de substancia (cousas individuais que existen), de modo (as que non existen en si mesmo senón nunha substancia) e de relacións (que describen asociacións de ideas).

• No terceiro libro interesábase polas relacións entre a linguaxe e o pensamento, na formación intersubjetiva do coñecemento. As palabras remiten a ideas xerais que son evidenciadas por subtraccións sucesivas das súas particularidades circunstanciais. Distinguía entre as esencias nominais (que son complexas, e establecidas para servir á selección e clasificación das ideas) e as esencias reais (para uso da metafísica, inaccesibles á razón, a cal non pode ter acceso ao seu coñecemento).

• No cuarto libro trataba de pescudar o que se establece a partir do acordo ou desacordo entre dúas ideas, xa fóra por intuición, por demostración racional ou por coñecemento sensible. A confrontación práctica permite despexar a dúbida. Non son conexións entre as ideas nadas de calidades sensibles o que percibimos. De feito, o coñecemento humano baséase nas definicións que dá ás cousas chamadas «reais». O saber humano é, pois, limitado. Só o coñecemento proporcionado polos sentidos pode indicar o que de realidade hai nos obxectos do mundo. A verdade é #cuestión só de palabras, mentres que a realidade interesa aos sentidos. A falta de algo mellor, para paliar a limitación das posibilidades cognoscitivas da realidade pódese tentar utilizar nun discurso a noción de cousas «probables». Para Locke, Deus é o resultado dunha inferencia e os ensinos resultantes da fe deben estar de acordo coa razón. Ateísmo e escepticismo están pois moi presentes en John Locke, como na maior parte dos empiristas ingleses.

En resumo a principal idea que subxace no Essay é que unicamente a sensación permite a comprensión da realidade e que a verdade pertence só ao discurso.

Locke define o eu como «esa cousa de pensamento consciente (calquera que sexa a substancia, xa sexa espiritual, material, simple ou composta, non importa) que sexa sensible ou consciente de pracer e dor, capaz de felicidade ou miseria, e así se preocupa en por si, na medida en que esa conciencia se estenda». Con todo, non ignora a «substancia», e escribe que «o corpo tamén vai facer ao home».^[13] John Locke consideraba que a identidade persoal é unha cuestión de continuidade psicolóxica baseada na conciencia (é dicir, a memoria), non en substánciaa da alma ou do corpo.^[14] O Libro II, capítulo XXVII, titulado «Sobre identidade e diversidade», do seu Ensaio sobre o entendemento humano é unha das primeiras conceptualizaciones modernas da conciencia como a autoidentificación repetida dun mesmo. A través desta identificación, a responsabilidade moral podería atribuírse ao suxeito, e o castigo e a culpa poderían xustificarse.^[15]

No seu Ensaio, Locke explica o desenvolvemento gradual desta mente consciente argumentando contra a visión agustiniana do home como orixinalmente pecaminoso, e contra a posición cartesiana, que sostén que o home coñece de forma innata as proposicións lóxicas básicas. Locke expón unha mente «baleira», unha tabula rasa, unha táboa ou un pizarrón en branco. A aprendizaxe dáse a través da experiencia onde os suxeitos poñen a proba os seus cinco sentidos.^[16] As sensacións e reflexións son as dúas fontes de todas as nosas ideas.^[17]

Locke parte de que hai un obxecto do pensamento, e a este obxecto chámao idea. Segundo Locke as ideas simples son indivisibles e completas, pero non son sempre claras; son sen mestura, homoxéneas e inanalizables: non se pode pois nin definilas nin explicalas. Non se pode tampouco comunicalas, nin coñecelas sen experiencia persoal. Estas ideas son só os materiais do noso pensamento. Distingue dous tipos de ideas: as ideas simples e complexas.^[18][19]

• Ideas simples: considera que son aquelas que proceden da experiencia, e que o entendemento recibe dun modo pasivo. En función da súa procedencia, Locke afirma que poden clasificarse á súa vez en tres categorías: sensación, reflexión ou ambas.
  • Ex: o cor, o calor, o frío, o gusto etc.
• Ideas complexas: son ideas elaboradas na mente a partir das ideas simples. Locke indícanos que existen catro categorías de ideas compostas: substancia, modos, relacións e universais.

• Ex: a idea de espazo (modo), de causalidade (relación) ou a idea de home (universal).

Segundo Locke, o entendemento por composición agrupa unha serie de ideas simples nun todo que el chama substancia. Pero a substancia segue sen ser percibida. Locke finalmente afirma que a substancia é algo necesario na que van as calidades pero incognoscible. As substancias son existencias independentes. Os seres que contan como substancias inclúen a Deus, os anxos, os humanos, os animais, as plantas e unha variedade de cousas construídas. Os modos son existencias dependentes. Os modos dannos as ideas das matemáticas, a moral, a relixión e a política e as convencións humanas en xeral.^[20]

A orixe do realismo indirecto xorde con John Locke ao rexeitar a afirmación de que os obxectos físicos son os obxectos directos de percepción^[21]. Locke clasificou as perfeccións sensoriais en dúas calidades da seguinte maneira:^[22][23]

• As calidades primarias son calidades que son «explicativamente básicas», é dicir, poden ser referidas como a explicación doutras calidades ou fenómenos sen requirir explicación propia, e son distintas porque a nosa experiencia sensorial delas aseméllase a elas na realidade. (Por exemplo, un percibe un obxecto como esférico precisamente pola forma en que están dispostos os átomos da esfera). As calidades primarias non poden eliminarse nin por pensamento nin por acción física, e inclúen masa, movemento e, polémicamente, solidez.^[24]
• As calidades secundarias son calidades que a experiencia dun non se parece directamente; por exemplo, cando un ve un obxecto como vermello, a sensación de ver envermellecento non se produce por algunha calidade de envermellecento no obxecto, senón pola disposición dos átomos na superficie do obxecto que reflicte e absorbe a luz dunha maneira particular. As calidades secundarias inclúen cor, cheiro e sabor.^[25]

Locke estableceu pois, para esta análise das ideas, que todos os nosos coñecementos teñen sobre as nosas ideas, sobre as relacións que teñen entre elas e sobre as súas modificacións. O coñecemento consiste pois na percepción que temos da conveniencia ou a non conveniencia de que as nosas ideas teñen entre elas. Coñecer, é comparar ideas, descubrir cales son as súas relacións, e xulgar.

Distingue catro tipos de conveniencias e de non conveniencias que corresponden máis ou menos a ámbitos do coñecemento humano:

• identidade ou diversidade (lóxica)
• relación (matemática)
• coexistencia necesaria (física)
• existencia real (metafísica)

Distingue igualmente catro tipos de coñecemento: das dúas primeiras despréndese a certeza; da terceira a opinión e a probabilidade; da cuarta a fe.

No ámbito da filosofía teórica Locke anticipa toda a crítica posterior da metafísica especulativa deslindando claramente os terreos da filosofía e da ciencia. A primeira, basicamente, é unha teoría sobre o coñecemento humano sen achegar ningunha información acerca da natureza. A descrición desta última correspóndelle ás ciencias (química, física etc.). Son estas as únicas que poden determinar a estrutura fundamental da realidade, é dicir, a “esencia real” da natureza. Esta, para Locke, viría reflectida a través da teoría atómica da materia. O ser humano vulgar, en cambio, só coñece a “esencia nominal” das cousas, isto é, os aspectos soamente visibles das mesmas e que convencionalmente etiqueta cun nome determinado. En consecuencia, substitúese a metafísica pola ciencia no cometido de ofrecer unha explicación do mundo.

 

Segundo as súas ideas, o Estado ten como misión principal protexer tres dereitos naturais: a vida, a liberdade e a propiedade privada de todo canto un home traballe e poida utilizar, xa que a propiedade ten un límite; a este tres dereitos engádese un cuarto: o dereito a defender estes dereitos, así como calquera outra liberdade individual dos cidadáns, que o cidadán cede ao Estado mediante un consenso recolleito por escrito ou constitución. Tamén sostén que o goberno debe estar constituído por un rei e un parlamento. O parlamento é onde se expresa a soberanía popular e onde se fan as leis que deben cumprir tanto o rei como o pobo. Anticipándose a Montesquieu, a quen Locke influíu, describe a separación do poder lexislativo e o executivo. A autoridade do Estado sostense nos principios de soberanía popular e legalidade. O poder non é absoluto senón que debe respectar os dereitos humanos.

Ao Estado confírelle funcións de decisión en controversias entre os individuos, no contexto da pluralidade e a tolerancia, posto que se dan diversidade de opinións e intereses entre os homes, froito das distintas vías individuais de procura da felicidade, polo que o desacordo e os conflitos son inevitables.

Postula que os homes viven no estado de natureza nunha situación de paz e sometidos a leis naturais que xorden da razón (o dereito a exercer xustiza por man propia e a limitación da propiedade privada por medio de elementos na súa maioría perecedoiros). Os homes saen del tras xerarse unha situación de inxustiza, tanto no castigo como no resarcimiento polo crime cometido, que desemboca nun ciclo infinito de inxustizas posteriores. E que este proceso de creación da sociedade civil e/ou política dáse por medio dun contrato social destinado a protexer a propiedade privada e a vida dos individuos.

Por fins pedagóxicos este divídese en dúas partes:

• Contrato de unión: Unidade das partes para conformar unha sociedade → Creación da sociedade civil.
• Contrato de suxeición: Ligamento dos homes a determinada construción política → Creación da sociedade política.

Esta sociedade política ten como deber garantir a xustiza imparcial para non volver de novo a unha situación de conflito. Se non garante nin a propiedade privada, nin a vida, o contrato de suxeición rompe e fórmase outra organización política.

A teoría da propiedade-traballo ou da apropiación-traballo é unha teoría do dereito natural que sostén que a propiedade orixinalmente provén da aplicación do traballo sobre os recursos naturais (isto non debe confundirse coa teoría do valor-traballo).

No seu Two Treatises of Government (Dous tratados de goberno), o filósofo preguntase con base a que dereito un individuo pode reclamar como propia unha parte do mundo, cando, segundo a Biblia, Deus deulle o mundo a toda a humanidade en común. Respondeu que as persoas son donas de si mesmas e, por tanto, donas do seu propio traballo. Cando unha persoa traballa, ese esforzo entra no obxecto. Así pois, o obxecto convértese na propiedade da persoa.

Locke argumentou en apoio dos dereitos de propiedade individual que son "dereitos naturais". Tras o argumento dos froitos do traballo son "seus" porque el traballara por eles, ademais, o traballador tamén debe ter un dereito de propiedade natural sobre o propio recurso, porque -como Locke cree- a propiedade exclusiva é a primeira necesidade para a produción. Jean-Jacques Rousseau máis adiante criticou este segundo paso no discurso sobre a desigualdade, onde efectivamente sostén que o argumento do dereito natural non se estenderá aos recursos que un non crea. Ambos os filósofos sosteñen que a relación entre traballo e propiedade refírese só á propiedade que non tiña dono antes de que este tipo de traballo se levase a cabo.

Locke emprega a introspección psicolóxica, seguindo parcialmente a Descartes, como método para analizar o coñecemento humano. Os principios básicos que descobre con este procedemento, hai que dicir que non sempre consecuentes coa percepción da ciencia que ten o propio Locke, son os seguintes: a) o material que configura o coñecemento humano, e co que opera a mente humana, son as ideas, b) as ideas proceden unicamente da experiencia (externa ou interna), c) o papel da mente consiste simplemente en combinar as ideas entre si formando outras máis complexas. Armado con estes principios constrúe unha filosofía oposta ó Racionalismo, tanto de tipo cartesiano como o de tipo platónico dominante por aquel entón en Cambridge. Se para este último a mente humana é capaz de producir ideas á marxe da experiencia, para Locke, en cambio, esta é a única fonte de coñecemento.

A partir de ideas simples, recibidas pasivamente, a nosa mente componas de diferentes modos dando lugar a tres tipos de ideas derivadas: ideas complexas, ideas de relacións e ideas abstractas. Exemplos destes tres tipos de ideas son, respectivamente, a idea de “substancia”, a idea de “causalidade” e a idea de “animal”. Locke explica a orixe de todas as ideas recorrendo só a mecanismos psicolóxicos.

En filosofía política, Locke desenvolve unha crítica das monarquías absolutistas. O poder político, sexa monárquico ou constituído mediante unha asemblea de notables, debe estar dobremente limitado polos dereitos naturais comúns a todos os humanos e polo fin do ben colectivo. En caso de non respectarse estes requisitos será lexítimo intentar o derrocamento do poder establecido. Na política, John Locke é considerado o pai do liberalismo moderno. Propón que a soberanía emana do pobo; que a propiedade, a vida, a liberdade e o dereito á felicidade son dereitos naturais dos homes, anteriores á constitución da sociedade.

O Estado ten como misión principal protexer eses dereitos, así como as liberdades individuais dos cidadáns. Tamén sostén que o goberno debe estar constituído por un rei e un parlamento. O parlamento é onde se expresa a soberanía popular e onde se fan as leis que deben cumprir tanto o rei como o pobo. Anticipándose a Montesquieu, a quen Locke influíu, describe a separación do poder lexislativo e o executivo. A autoridade do Estado sostense nos principios de soberanía popular e legalidade. O poder non é absoluto senón que ha de respectar os dereitos humanos.

Ao Estado confírelle funcións de decisión en controversias entre os individuos, no contexto da pluralidade e a tolerancia, posto que se dan diversidade de opinións e intereses entre os homes, froito das distintas vías individuais de procura da felicidade, polo que o desacordo e os conflitos son inevitables.

Postula que os homes viven no estado de natureza nunha situación de paz e sometidos a leis naturais que xorden da razón. Os homes saen do estado de natureza a través do pacto social porque non existe alí xustiza imparcial que asegure os dereitos naturais. O ingreso á sociedade civil é a través do contrato. Se é violado pola autoridade pública que resultou da vontade dos cidadáns, vólvese ao estado de natureza. A autoridade sostense en tanto asegure os dereitos naturais que o individuo buscou protexer ao entrar na sociedade.

Locke pasa por ser o fundador do racionalismo relixioso. Fronte á teoloxía da igrexa, que subordina o pensamento á fe, el somete a revelación relixiosa á criba da razón. Pero isto non ten no seu caso o significado dunha actitude atea ou irrelixiosa, senón que se trata máis ben dunha depuración que deixa como resultado a esencial racionalidade do cristianismo. Locke establece así unha identificación entre relixión natural e ética. Pero aínda así, hai que observar que na orde da fundamentación Locke pensa que a ética depende da relixión natural. Tanto unha relixión dogmática como a ausencia de relixión serían ambas fonte de inmoralidade. En cambio, é a relixión contida dentro da súa simplicidade e pureza o que nos humaniza. A esta condición algúns poden acceder por unha vía exclusivamente racional, pero hai outros moitos que carecen de capacidade racional suficiente para discernir os principios relixiosos naturais, por iso a revelación é necesaria para ilustrar a estes de forma sinxela os principios que deben guiar ó ser humano. Vemos como Locke mantén un certo elitismo moral das clases cultas fronte ó carácter iletrado das masas populares, que só poden acceder á moralidade a través da relixión revelada.

O punto de vista relixioso de Locke, a pesar da súa moderación, foi obxecto de duros ataques por parte dos teólogos. Rapidamente asociouse a súa doutrina coa exposta en 1696 por John Toland no libro Cristianismo non misterioso, queimado publicamente en Dublín. Este clima de intransixencia afectou tamén á obra teórica de Locke, pois tamén se prohibiu ler o seu Ensaio na Escola de Oxford. De todas formas, as opinións de Locke neste punto exerceron unha considerable influencia nos Ilustrados franceses do século XVIII.

• 1689. A Letter Concerning Toleration (en galego, Carta sobre a Tolerancia)
  • 1690. A Second Letter Concerning Toleration
  • 1692. A Third Letter for Toleration
• 1689/90. Two Treatises of Government (published throughout the 18th century by London bookseller Andrew Millar by commission for Thomas Hollis)
• 1689/90. An Essay Concerning Human Understanding
• 1691. Some Considerations on the consequences of the Lowering of Interest and the Raising of the Value of Money
• 1693. Some Thoughts Concerning Education
• 1695. The Reasonableness of Christianity, as Delivered in the Scriptures
  • 1695. A Vindication of the Reasonableness of Christianity

• Ashcraft, Richard, 1986. Revolutionary Politics & Locke's Two Treatises of Government. Princeton: Princeton University Press. Discusses the relationship between Locke's philosophy and his political activities.
• Ayers, Michael, 1991. Locke. Epistemology & Ontology Routledge (the standard work on Locke's Essay Concerning Human Understanding.)
• Bailyn, Bernard, 1992 (1967). The Ideological Origins of the American Revolution. Harvard Uni. Press. Discusses the influence of Locke and other thinkers upon the American Revolution and on subsequent American political thought.
• Cohen, Gerald, 1995. 'Marx and Locke on Land and Labour', in his Self-Ownership, Freedom and Equality, Oxford University Press.
• Cox, Richard, Locke on War and Peace, Oxford: Oxford University Press, 1960. A discussion of Locke's theory of international relations.

• Obras de John Locke no Proxecto Gutenberg
• Ligazóns a libros online de John Locke
• Manuscritos de John Locke Arquivado 13 de outubro de 2009 en Arquivo.pt