Aditivo

A utilización de substancias para modifica-lo sabor, a textura ou outras características, ou para prolonga-la conservación dos alimentos vénse facendo desde hai séculos. O uso do sal ou do vinagre son claros exemplos históricos da busca destes obxectivos. Os romanos queimaban xofre sobre as cántaras de viño para liberar anhídrido sulfuroso (o que hoxe sería o E-220), con intención de desinfectalas e que o viño se conservase máis tempo, buscando o mesmo efecto que recentemente se perseguía en Galicia queimándoo nos bocois, e hoxe engadindo sulfitos.

O desenvolvemento da industria alimentaria no século pasado, as necesidades introducidas polos novos circuítos de distribución dos alimentos e os cambios nos hábitos alimenticios, sen esquece-los evidentes intereses económicos da industria alimentaria, trouxeron consigo novas tecnoloxías na elaboración e, con elas, a incorporación de numerosas substancias químicas con obxectivos tecnolóxicos, nacendo así o actual concepto de aditivo alimentario. O seu uso nos alimentos non estaba exento de riscos sanitarios, o que fixo necesario un control legal moi estrito en tódolos países.

Resulta difícil dar unha cifra dos aditivos alimentarios utilizados. Na actualidade, e referíndonos ós autorizados na Unión Europea, superan escasamente os 300 ^[2] pero se poden estimar en varios miles os que se utilizaron nos primeiros momentos ^[3]. Como veremos máis adiante, a avaliación toxicolóxica e outros filtros establecidos polas autoridades sanitarias foron prohibindo substancias que non demostraban os principios de necesidade, seguridade e eficacia, o que levou a esa drástica redución ata as cifras actuais. Neste proceso resultou fundamental o establecemento de listas positivas, considerando ilegais tódolos que non estivesen contidos nelas, é dicir, tódolos que non conseguiran superar eses filtros.

O uso dos aditivos na alimentación actual é unha práctica controvertida e moitas veces rexeitada polos consumidores, e non sempre con fundamento. A xustificación do seu emprego baséase en razóns tecnolóxicas (permitir certas operacións ou presentacións, facilita-lo envasado, mellora-las súas condicións de conservación etc.), razóns sociais (prolonga-lo período de comercialización de produtos de tempada) e razóns psicolóxicas (conseguir alimentos máis atractivos ou máis parecidos á súa presentación natural). Finalmente, non se poden esquece-las razóns económicas tanto para o fabricante (reducir costos na elaboración ou no almacenamento e distribución) como para o consumidor (pénsese, por exemplo, na diferenza de prezo entre o azafrán e o colorante alimentario, baseado no aditivo E-102 tartrazina, que se bota nunha paella).

A realidade é que a transcendencia económica da industria dos aditivos é moi forte: o diario británico The Guardian estimaba en máis de 25.000 millóns de dólares o volume anual de negocio deste sector ^[4].

En resumo, as principais funcións dos aditivos alimentarios son as seguintes:

• Garanti-la seguridade e a salubridade do alimento.
• Contribuír a facilitar ou prolonga-la súa conservación.
• Pór á disposición do consumidor alimentos fóra de tempada.
• Mante-lo seu valor nutritivo.
• Potencia-la aceptación do alimento entre os consumidores.
• Facilita-la elaboración do alimento.

Nun primeiro momento, os aditivos clasificáronse segundo a súa orixe, en naturais -obtidos a partir de extractos de plantas ou animais- ou sintéticos -obtidos no laboratorio mediante procedementos químicos, enzimáticos ou outros-. Este criterio foi pronto abandonado tanto por ser pouco eficaz como, sobre todo, por da-la falsa imaxe de relaciona-lo natural cun alimento san, e o artificial ou sintético cun alimento perigoso, e foi substituído por unha clasificación de acordo a súa función principal no alimento.

Tendo isto en conta, clasifícanse en diversos grupos, aínda que unha mesma substancia poida ser clasificada nun ou noutro grupo ó realizar varias funcións simultaneamente:

• Modificadores dos caracteres organolépticos: aqueles que inflúen sobre a cor, sabor ou olor. É o caso dos colorantes, edulcorantes, potenciadores do sabor, substancias aromáticas etc.
• Estabilizadores das características físicas (é dicir, modificadores de textura) ou químicas: emulxentes, espesantes, xelificantes, antiapelmazantes, abrandadores, reguladores do pH etc.
• Inhibidores de alteracións de tipo químico (como os antioxidantes) ou de tipo microbiolóxico (como os conservantes).
• Mellorantes e correctores: produtos utilizados en distintos procesos tecnolóxicos, como a vinificación, a panificación ou na regulación da maduración de produtos cárnicos ou lácteos.

As distintas fontes consultadas dan entre 12 e 26 tipos de aditivos diferentes. A discrepancia débese, principalmente, en que uns agrupan distintos aditivos nunha mesma familia e outros sepárannos en familias diferentes.

A normativa española vixente ^[5] establece 25 categorías ou familias de aditivos que serían as seguintes:

1. Acidulantes ou acidificantes: son substancias que aumentan a acidez dun produto ou lle dan un sabor ácido.
2. Amidóns modificados: obtidos por modificación química ou enzimática do amidón de millo ou outros cereais^[6]. Incrementan a humidade do alimento.
3. Antiaglomerantes: eliminan a tendencia das partículas a unirse entre si e á formación de grumos no alimento.
4. Antiespumantes: impiden ou reducen a formación de espuma no alimento.
5. Antioxidantes: evitan a alteración por oxidación dalgún dos compoñentes do alimento (por exemplo, o enranciamento das graxas). Simultaneamente protexen a cor propia do alimento que se podería alterar baixo determinados tratamentos industriais.
6. Axentes de carga: substancias que aumentan o volume dun alimento.
7. Axentes de recubrimento: substancias que se aplican sobre a superficie exterior dun alimento para darlle un aspecto máis brillante ó revestilo dunha capa superficial que, ademais, o protexe. Esta categoría inclúe os lubricantes ou axentes desmoldeadores.
8. Axentes de tratamento das fariñas (comunmente denominados mellorantes): utilízanse na fariña panificable, co obxectivo de mellora-la súa fermentación e cocción.
9. Colorantes: dan ó alimento unha cor máis acaída á cor do alimento en condicións naturais, facéndoos máis atractivos ós ollos do consumidor, por exemplo, en iogures con sabores ou en marmeladas. Están comprendidos entre o E-100 e o E-180.
10. Conservadores (tamén chamados conservantes): protexen o alimento fronte a alteración debida ó crecemento de microorganismos, aumentando a súa vida útil.
11. Correctores da acidez (tamén chamados reguladores do pH): controlan a tendencia de certos alimentos cara á acidez ou alcalinidade.
12. Edulcorantes: dan sabor doce ós alimentos, o que permite reduci-lo contido en azucres e, como consecuencia, en calorías. Inclúen os edulcorantes de mesa –tipo sacarinas- agás o propio azucre.
13. Emulxentes (tamén chamados emulsionantes): permiten a formación dunha mestura homoxénea e estable (emulsión) entre dous compoñentes non miscibles, como o aceite e a auga.
14. Endurecedores: dan á carne de froitas e verduras unha consistencia máis firme e crocante. Noutros casos actúan cos axentes xelificantes para producir ou manter un xel.
15. Espesantes: aumentan a viscosidade do alimento.
16. Espumantes: substancias que axudan a formar ou manter unha dispersión homoxénea dunha fase gasosa nun alimento líquido ou sólido.
17. Estabilizadores ou estabilizantes: posibilitan o mantemento do estado físico-químico dun alimento, evitando a separación dos seus ingredientes non miscibles. Tamén actúan estabilizando ou intensificando a cor.
18. Gases de envasado: gases, diferentes do aire, introducidos nun envase para evitar alteracións; ás veces denomínanse atmosferas protectoras.
19. Gases propelentes (ou gases propulsores): gases introducidos no envase para facilita-la expulsión do alimento que conteña (por exemplo, nas natas montadas).
20. Gasificantes: liberan gas e incrementan o volume da masa (por exemplo, nas madalenas).
21. Humectantes: impiden o desecamento superficial do alimento ou favorecen a disolución dun produto en po nun medio líquido.
22. Potenciadores do sabor: realzan o sabor ou o aroma dun alimento.
23. Sales de fundido (ou sales fundentes): conseguen que as partículas proteicas dun queixo se ordenen de forma que se manteña unha distribución homoxénea da graxa e outros compoñentes.
24. Secuestrantes: forman complexos químicos indisolubles con ións metálicos.
25. Xelificantes: dan determinada textura ó alimento mediante a formación dun estado de xel.

Un grupo á parte, con regulamentación propia ^[7], é o constituído polos aromatizantes. Considéranse aromas ou substancias aromatizantes aquelas preparacións definidas por posuír esta propiedade, que transfiren ó alimento, obtidas a partir de extractos naturais ou por síntese química.

 

 

A inclusión de calquera aditivo nun alimento debe indicarse expresamente na etiquetaxe, cumprindo a regra xeral de ordenación de maior a menor presenza. Esta indicación debe facerse expresando a categoría seguida do código E do aditivo ou aditivos que conteña ou do seu nome químico. Así, nuns casos poderemos ler que contén emulxente: lecitina de soia e noutros que contén emulxente: E-322, que indica o mesmo aditivo; outro exemplo sería o E-500ii, que pode designarse desta forma ou como bicarbonato sódico.

Como norma xeral, pero con numerosas excepcións, a cifra das centenas do código E indica a categoría á que pertence un determinado aditivo:

• E-1**: colorantes.
• E-2**: conservantes.
• E-3**: antioxidantes.
• E-4** ou E-5**: estabilizantes, emulsionantes, acidulantes, espesantes e xelificantes.
• E-6**: potenciadores do sabor.
• E-9**: edulcorantes ^[8]

Nalgún caso en particular, certas substancias poden causar reaccións adversas en consumidores especialmente sensibles, polo que a norma esixe a inclusión de mensaxes de advertencia na etiquetaxe. Así por exemplo, os produtos ós que se lle engada o edulcorante aspartamo (E-951) deben incluí-la frase "Contén unha fonte de fenilalanina", estando contraindicados para enfermos de fenilcetonuria.

Igualmente, os produtos que conteñan cantidades superiores ó 10% de poliois (outro grupo de aditivos edulcorantes, entre eles o E-420 sorbitol ou o E-421 manitol) deben indicar na etiqueta a advertencia de que "un consumo excesivo pode ter efectos laxantes". Outro caso particular é o do anhídrido sulfuroso ou os sulfitos (aditivos conservantes con número E comprendido entre o E-220 e o E-228) utilizados, por exemplo, no viño e nos crustáceos, e que deben mencionarse na etiqueta mediante a frase "contén sulfitos".

 

As substancias que se poden utilizar como aditivos deben estar incluídas nas "listas positivas" que publican as autoridades sanitarias para cada tipo de produto alimenticio. A inclusión dos aditivos autorizados nestas listas positivas faise logo de garanti-la súa inocuidade para o consumidor, ás doses máximas indicadas.

Existe dentro da FAO un Comité Mixto FAO/OMS de Expertos en Aditivos Alimentarios (Joint Expert Committe on Food Additives, JECFA) ^[9], que ten como función específica a avaliación toxicolóxica continua de tódalas substancias empregadas como aditivos e a revisión das súas condicións de uso e de seguridade cada vez que novos coñecementos poidan condiciona-la súa autorización. Os ditames desta Comisión son adoptados polos gobernos dos distintos países e aplicados na súa lexislación nacional. No caso de Europa, este cometido está encomendado ó Comité Científico para os Alimentos (Science Committe for Food, SCF) e a Comisión Europea dita a partir dos seus ditames as correspondentes Directivas que son posteriormente incorporadas á lexislación de cada estado membro.

Para a autorización dun novo aditivo séguese o seguinte protocolo:

1. Avaliación da utilidade demostrable do aditivo. É dicir, comprobación de que existe unha necesidade clara do seu uso e que representa unha mellora evidente nas condicións dos alimentos.
2. Avaliación dos datos de toxicidade coñecida, tanto sobre animais como en humanos.
3. Establecemento do nivel sen efecto adverso observado (Non Observed Adverse Effect Level, NOAEL). É dicir, demostración experimental de que o seu uso non representa perigo para o consumidor medio.
4. Establecemento da inxestión diaria admisible (Ingestion Diary Admisible, IDA).
5. Establecemento do nivel máximo de aditivo autorizado.

Ademais, a substancia estudada como posible aditivo debe poder ser extraída ou sintetizada nas debidas condicións de pureza e debe poder identificarse e illarse nos alimentos mediante métodos analíticos simples.

A necesidade tecnolóxica do aditivo e a garantía de seguridade para o consumidor determinan a aprobación e condicións de uso. Para fixa la inxestión diaria admisible (ou dose diaria aceptable) adóptase unha ampla marxe de seguridade. Considérase o tipo de alimento, os hábitos de consumo, a idade do consumidor potencial e mesmo a posibilidade de inxerir simultaneamente outros aditivos que poidan ter efectos sinérxicos, co obxectivo de que, mesmo no hipotético caso dun consumo extremo do alimento que conteña o aditivo en estudo, non se alcancen nunca os niveis que poidan dar lugar a efectos adversos. O obxectivo é garantir que un consumidor medio pode consumilo durante un período prolongado -incluso, durante toda a súa vida- sen perigo para a saúde.

A IDA exprésase en miligramos por kg de peso corporal e, unha vez calculada, divídese por 100 para obte-la dose á que se autoriza o emprego do aditivo. Este factor de corrección de 100 estímase ó supoñer unha toxicidade 10 veces maior en humanos que nos animais de experimentación, e prever outra potencia de 10 para cubri-la variabilidade dos hábitos de consumo da poboación.

Naqueles aditivos nos que non se demostran efectos tóxicos non se pode establecer ningunha inxestión diaria admisible. O seu emprego queda, xa que logo, condicionado unicamente ás boas prácticas de fabricación e limitado ó nivel necesario para consegui-lo efecto desexado. Nas listas positivas de aditivos esta limitación queda indicada coa expresión Quantum satis.

Unha vez que o aditivo é aprobado, asígnaselle un nome químico estandarizado e o número que, coa letra E, identificará esa substancia en tódolos estados membros.

Seguindo todo este procedemento preténdese garantir que non se poidan utilizar aditivos que supoñan un risco razoable, que poidan levar ó engano ó consumidor (por modificar ou oculta-las verdadeiras características de calidade do alimento), que comporten unha redución do seu valor nutritivo nin que os obxectivos que pretende consegui-lo aditivo se poidan alcanzar con outros métodos tecnolóxicos.

 

Aínda que os métodos de autorización e control descritos anteriormente pretenden dar suficientes garantías de seguridade para os consumidores, e a pesar de que en moitas veces representan indubidables vantaxes na presentación e conservación do alimento, o certo é que existe, en xeral, unha reacción negativa fronte á súa presenza nos alimentos. Neste rexeitamento común baséanse os reclamos publicitarios que podemos ler en moitos casos que anuncian o alimento como "sen colorantes nin conservantes" (expresión que adoita agacha-lo emprego doutras categorías de aditivos) ou "sen aditivos".

O caso dos colorantes é especialmente debatido, afirmándose deles que son o perfecto exemplo do aditivo inútil. O profesor Casalderrey, experto en aditivos alimentarios, aconsella ó consumidor que "evite los aditivos colorantes, sólo sirven para pintar de 'colorines' los alimentos" ^[10].

Parello é o caso dalgúns emulxentes cando se utilizan coa finalidade de aumenta-la retención de auga do alimento (como tal, o E-450 polifosfato no xamón cocido), co que iso pode implicar de intento de engano ó consumidor.

 

Outra vella crenza, por veces xustificada, é que o uso de aditivos permite o uso de materias primas de peor calidade que se poden enmascarar con estas substancias. Esta alegación pode te-lo seu fundamento cando se fala de aditivos colorantes, edulcorantes ou algún outro, pero o certo é que resulta común utilizar aditivos tamén en produtos de alta gama, especialmente os conservantes e algúns outros de interese tecnolóxico. A modo de exemplo, na etiqueta adxunta, dun salchichón ibérico, pode comprobarse o uso de conservantes E-250 e E-252 (nitrito sódico e nitrato potásico) que, como veremos a seguir, resultan practicamente imprescindibles nos produtos cárnicos conservados ó dete-lo crecemento do Clostridium botulinum, unha perigosa bacteria.

En resumo, pódese afirmar que os posibles problemas atribuíbles ó consumo de aditivos se deben ó mal uso que nalgún caso se pode facer deles (por non cinguirse ás doses autorizadas), máis que ó feito da súa presenza. En realidade, estímase que un consumidor normal inxire uns 3 kg de aditivos ó ano ^[11].

A incidencia na Unión Europea de reaccións alérxicas ós aditivos alimentarios é da orde do 0,03-0,05%. Outros autores estiman que están relacionados co 4,5% dos enfermos que acoden ós centros especializados en alerxias ^[12]. A tartrazina (E-102)é un dos colorantes sospeitosos de provocar reaccións alérxicas.

Cómpre advertir que moitos outros alimentos, sen aditivos nin "química" ningunha tamén poden provocar alerxias: peixes e crustáceos, ovos, leite, froitos secos etc.

Nos anos 70, o alergólogo norteamericano Ben Feingold elaborou unha dieta que se demostrou eficaz fronte a certas alerxias infantís, eliminando produtos ricos en salicilatos (como améndoas, mazás, tomates, cítricos ou uvas) e os que contiñan colorantes e outros aditivos, á vez que se enriquecía en alimentos ricos en omega 3 e substituía a fariña branca pola integral. Pronto se comprobou que esta dieta tamén provocaba cambios no comportamento infantil, especialmente en rapaces diagnosticados de hiperactividade.

Recentemente (setembro de 2007^[13]) demostrouse esta relación entre a hiperactividade infantil e determinados aditivos colorantes do grupo dos azoicos ^[14]: E-102 tartrazina, E-104 amarelo de quinoleína, E-110 amarelo alaranxado, E-122 azorrubina, E-123 amaranto, E-124 vermello cochinilla A, E-127 eritrosina, E-131 azul patentado V e E-132 indigotina. Estes aditivos son usuais en caramelos e outras lambonadas, iogures de sabores ou chourizos.

A consecuencia deste estudo, a Axencia Británica de Seguridade Alimentaria propuxo a prohibición destes colorantes azoicos.

Bo número de aditivos teñen fixada unha dose máxima de uso e están aprobados só para determinados alimentos, o que obedece a que son quen de producir efectos tóxicos nos consumidores por riba desas cantidades determinadas como inxestión diaria admisible. Un exemplo deste efecto tóxico recoñecido témolo nos nitritos e nitratos (E-249 a E-252), utilizados adoito como conservadores en produtos cárnicos curados (embutidos). O seu uso está xustificado polo efecto inhibidor sobre o Clostridium botulinum, unha bacteria que segrega unha poderosa toxina -a toxina botulínica- que causa unha enfermidade de orixe alimentaria coñecida como botulismo.

O problema é que os nitritos tamén dan lugar a nitrosaminas, substancias de acción canceríxena coñecida, polo que de cando en vez salta a alarma e se escoitan voces pedindo a prohibición daqueles. Aínda así, o certo é que o uso destes aditivos segue estando permitido en todo o mundo porque non se coñece actualmente ningún outro tratamento ou produto que controle con tanta eficacia o risco que representa o crecemento do clostridio, polo que o equilibrio risco/beneficio segue recomendando o uso dos nitritos neste tipo de produtos.

Diferentes estudos revelaron que outros aditivos podían provocar outros efectos tóxicos en determinadas situacións, en certas especies de experimentación ou a doses elevadas. Cómpre advertir que estas conclusións non están confirmadas e que polo momento carecen de evidencia científica:

• A tartrazina (E-102) e outros colorantes azoicos poden provocar trastornos no sono.
• O ácido benzoico (E-210) pode provocar gastrite.
• Os antioxidantes BHA e BHT (E-320 e E-321) poden contribuír a desenvolver tumores xa existentes (en animais)
• O ácido fosfórico (E-338) pode dificulta-la absorción do calcio
• Os glutamatos (potenciadores do sabor, E-620 a E-625) poden provocar náuseas, vómito, diarrea, arritmia e depresión, dando lugar ó que xa se coñece como "Síndrome do restaurante chinés" por ser eses aditivos moi utilizados na comida chinesa e nas especias.
• O agar-agar (E-406), utilizado como espesante e xelificante, pode provocar flatulencia.
• A sacarina (E-954) está prohibida no Canadá e nos Estados Unidos debe etiquetarse coa advertencia de que "pode ser perigoso para a saúde". En Europa non existe ningunha contraindicación.

Os seguidores dalgúns réximes dietéticos, como son os vexetarianos ou, especialmente, os veganos ^[15], rexeitan o uso de certos aditivos sobre a base de moitos deles proceden de animais ou foron testados mediante experimentos sobre animais.

Outro problema respecto ós aditivos é o feito de que haxa diferentes listas positivas segundo os distintos países, é dicir, substancias autorizadas nun país e prohibidas ou limitadas noutros, como o caso da sacarina que mencionamos antes. Isto representa serias dificultades no mercado internacional e xera unha lóxica desconfianza nos consumidores. A unificación de criterios a este respecto nos países da Unión Europea aínda non é completa e cada país recolle as directivas europeas cos matices e excepcións que considere oportunas. Por outra banda, están tamén as diferenzas entre as listas positivas europeas e as establecidas nos Estados Unidos e noutros países no resto do mundo.

Existe un comité internacional dependente do Codex Alimentarius, o General Standars fo Food Additves (GSFA), que traballa na aproximación das diferentes regulamentacións e na harmonización dos aditivos autorizados para establecer unha lista aceptada internacionalmente. Esta codificación identifica os aditivos mediante o número SIN (Sistema Internacional de Numeración) ^[16].

As excepcións que neste momento permite a Unión Europea nos seus estados membros son as seguintes:

• Cada estado membro poderá prohibi-lo uso de aditivos en produtos de carácter tradicional.
• Os estados membros poderán establecer limitacións temporais a determinados aditivos no caso de observar riscos para a saúde. Deberán comunicar esta decisión e as razóns científicas nas que se basea ó resto dos estados membros e a Comisión Europea deberá avaliar esa información e tomar unha decisión. Se admite a proposta, o aditivo prohibirase en toda a Unión Europea pero, se non a admite, o estado que a iniciou deberá levanta-la prohibición.
• Un estado membro poderá aprobar pola súa conta un aditivo no seu mercado nacional. No prazo máximo de dous anos, a Comisión aprobará ou non o uso dese aditivo. Se non o aprobara, o estado membro que o autorizou deberá retiralo do seu mercado.

O principal temor que parecen suscita-los aditivos nos consumidores é o seu posible efecto canceríxeno. Este temor, que non está fundamentado nos actuais coñecementos científicos, foi aproveitado para fins que nada tiñan que ver coa seguridade alimentaria e explica a existencia de listas de aditivos publicadas en forma de fotocopia ou a través de Internet, ou mesmo en diferentes medios de comunicación. A máis famosa é a Lista Villejuif, de orixe francesa, divulgada en España baixo o nome de Lista de Majadahonda ^[17]. Nelas atribúense a unha longa relación de aditivos efectos "tóxicos, canceríxenos, producen perturbacións intestinais e dixestivas, accidentes vasculares, cálculos renais, colesterol, trastornos dermatolóxicos e destrución da vitamina B12". O caso máis rechamante é que cualifica o E-330 (que non é outro co ácido cítrico, presente nas laranxas, limóns etc.) como "o máis perigoso; canceríxeno", cando en realidade está absolutamente demostrada a súa inocuidade.

Unha posible explicación para esta absurda atribución sería a seguinte: alguén le nunha etiqueta que contén E-330. Buscando nas listas de aditivos descobre que é o ácido cítrico. Segue buscando e le que o ácido cítrico é un dos pasos principais do ciclo de Krebs. Como ignora que o ciclo de Krebs é un proceso normal no organismo para almacenar e liberar enerxía, busca nun dicionario de alemán e descobre que krebs significa cancro. A conclusión que tira de todo isto é que o E-330, o ácido cítrico, é un paso na evolución do cancro ^[18].

Cómpre advertir que estas listas están absolutamente infundadas, que carecen da mínima base científica e que non se deben observar nin contribuír na súa difusión. A orixe da lista Villejuif, que circula desde 1976 ^[19], foi unha folga laboral nunha fábrica de bebidas refrescantes localizada en Villejuif, cerca de París, e foi elaborada por un traballador da empresa coa clara intención de difamala, a partir dalgúns dos aditivos que, efectivamente, utilizaba esta industria. En Villejuif existe un hospital oncolóxico, que desde o primeiro momento negou calquera vinculación coa redacción da lista. A lista de Majadahonda non é máis que unha tradución daquela e atribúe a autoría a un suposto Hospital de Majadahonda, que realmente non existe; e tivo especial difusión a raíz da intoxicación masiva ocorrida en España con aceite de colza desnaturalizado, a chamada Síndrome tóxica, en 1981.

A lista de Majadahonda coñeceu sucesivas modificacións, tan falsas como a versión orixinal. Houbo desde o simple cambio de autoría polo do Hospital de Leganés ata o engadido de marcas comerciais que utilizaban os aditivos da lista, e mesmo chegou a circular asinada por unha pediatra que daba o seu número de colexiada en Madrid, como para darlle máis verosimilitude. Nunca existiu tal hospital de Leganés nin tal doutora ^[20].

Ámbalas listas foron desmentidas sistematicamente polas autoridades sanitarias europeas e por diferentes Asociacións de Consumidores, o que non logrou impedi-la súa difusión.

• Informe da 38 reunión do Comité do CODEX sobre aditivos alimentarios e contaminantes dos alimentos. A Haya, 24-28 de abril de 2006.
• Nomes xenéricos e sistema internacional de numeración de aditivos alimentarios (CAC/GL 36-1989; rev. 6 (2001), emenda 4 (2006)) [2] Arquivado 09 de abril de 2008 en Wayback Machine..
• Norma Xeral do CODEX para os aditivos alimentarios (CODEX STAN 192-1995 (rev. 2007))[3] Arquivado 09 de abril de 2008 en Wayback Machine..
• Anónimo: "Listas clandestinas de aditivos", en El País, 16.04.1986.
• CASALDERREY, Manuel-Luís: "El ciclo de Krebs y la maldición del E-330", en La Voz de Galicia, 25.06.1993; "Los aditivos conservadores", en La Voz de Galicia, 5.11.1993; "Los colores de los yogures de sabores", en La Voz de Galicia, 12.11.1993; "¿Está justificado el uso de aditivos alimentarios", en La Voz de Galicia, 7.01.1994; "Los aditivos colorantes", en La Voz de Galicia, 21.01.1994; "Alimentos con etiqueta: Aditivos", en La Voz de Galicia, 10.09.2000; "Hiperactividad y aditivos", en La Voz de Galicia, 5.10.2007.
• CHAVARRÍAS, Marta: "Revisión de los aditivos alimentarios", en https://web.archive.org/web/20080420062114/http://www.consumaseguridad.com/, 4.05.2006.
• MADRID VICENTE, A. e MADRID CENZANO, J. (2000): Los aditivos en los alimentos". AMV Ediciones, Madrid.
• OCU: "Aditivos: alarmar por alarmar", en OCU-Compra Maestra, nº 203-204, xullo-agosto 1997.
• VIDAL CARROU, M.C. e MARINÉ FONT, A.: "Aditivos alimentarios", en Jano nº 1.189, novembro 1996, 49-56.

A normativa europea ou nacional que regula o uso dos aditivos é abundante e dispersa, ademais de sufrir frecuentes modificacións para introducir novas substancias nas listas positivas ou modifica-los produtos nos que se permiten ou as doses máximas autorizadas. En España, a normativa básica está formada polos seguintes Reais decretos (coas modificacións posteriores que lles correspondan):

• Real decreto 3177/1983, de 16 de novembro, polo que se aproba a Regulamentación técnico-sanitaria de aditivos alimentarios (BOE nº nº 310, de 28 de decembro) [4].
• Real decreto 2001/1995, de 7 de decembro, polo que se aproba a lista positiva de aditivos colorantes autorizados para o seu uso na elaboración de produtos alimenticios, así como as súas condicións de utilización (BOE nº 19, de 22 de xaneiro de 1996) [5].
• Real decreto 2002/1995, de 7 de decembro, polo que se aproba a lista positiva de aditivos edulcorantes autorizados para o seu uso na elaboración de produtos alimenticios, así como as súas condicións de utilización (BOE nº 11, de 12 de xaneiro de 1996) [6].
• Real decreto 142/2002, de 1 de febreiro, polo que se aproba a lista positiva de aditivos distintos de colorantes e edulcorantes para o seu uso na elaboración de produtos alimenticios, así como as súas condicións de utilización (BOE nº 44, de 20 de febreiro) [7].
• Regulamento (CE) nº 1333/2008 do Parlamento Europeo e do Consejo, de 16 de decembro de 2008, sobre aditivos alimentarios (DOUE L 354, de 31.12.2008) versión consolidada a 25.06.2012.
• Regulamento (UE) nº 1129/2011 da Comisión, de 11 de novembro de 2011, polo que se modifica o anexo II do Regulamento (CE) nº 1333/2008 do Parlamento Europeo e do Consello para establecer unha lista de aditivos alimentarios da Unión (DOUE 295, de 12.11.2011) [8].

• Números E

• Páxina da JEFCA (da FAO-OMS) coa lista, códigos e fichas de tódolos aditivos Arquivado 24 de marzo de 2008 en Wayback Machine.
• Aditivos^{[Ligazón morta]}
• Aditivos (en inglés)
• Lista completa de aditivos alimentarios
• Lista de Majadahonda
• Aditivos
• Aditivos
• Aditivos alimentarios
• Aditivos
• Aditivos y alergia
• Avaliación da exposición ós aditivos alimentarios con niveis de uso facilitados pola industria (16.05.2012) (en inglés)