Özet Kent değişen, dönüşen, eklemlenen, zaman zaman içine kapanan zamansız hızla açılan ve tüm bunlar olurken bir önceki zaten artiküle edilmiş hali ile yeniden çatışan, ayrışan somut olmaktan çok soyut alana girmiş yaşayan bir varlıktır....
moreÖzet
Kent değişen, dönüşen, eklemlenen, zaman zaman içine kapanan zamansız hızla açılan ve tüm bunlar olurken bir önceki zaten artiküle edilmiş hali ile yeniden çatışan, ayrışan somut olmaktan çok soyut alana girmiş yaşayan bir varlıktır. Tıpkı Hegel’in sanatı ele aldığı Estetik adlı kitabında tarif ettiği gibi, kent de kendini yapılarında, yaşayan toplumda, doğasında var ederken tamamlandığını ve o seviyede mükemmele ulaştığını hissettiği an bir sonraki seviyeye geçmek ister. Tüm bağlı olduğu, kendini gösterebildiği ve ifade edebildiği somut verileri yani yapıları, insanları ve doğayı her seviye atlayışında terk eder ve kent, kendi özüne döner. Böylece sonunda amaçladığı soyut alana geçiş yapabilmek için her seviyeyi artiküle ederek tüketir ve hatta tüketerek artiküle eder.
19. ve 20. yüzyıl bu dönüşümün sert bir şekilde kendini gösterdiği bir çağdır. Pasajlar ve geçitler özellikle 19.yüzyılın ikinci yarısından sonra hem mimari hem de ticari anlamda Pera’nın vazgeçilmez elemanları olmuşlardır. Pera’nın önemli bir bölümünü oluşturan ve kimliğini ortaya çıkaran yapılar özellikle ana arter olan Grand Rue de Pera’nın üzerinde ve yakın çevresinde sıralanmış olan pasajlar ve buralarda satılan mallardır. Yapılan küçüklü büyüklü pasajlar bölgeyi kadınlar ve gençler için bir cazibe merkezi haline getirmiştir. Bildiriye konu olan yapı, bu dönüşümün İstanbul’da en net gözlemlendiği yerlerden biri olan İstiklal Caddesinde yer almaktadır. Passage Oriental; İstiklal Caddesi, No.172’de (eski no.362) bulunmaktadır ve 1840 yılında inşa edilmiştir. İstiklal Caddesi ile Asmalı Mescit Sokağı’nı birbirine bağlamakta olup, Beyoğlu’nun Panaia Pasajı’ndan sonraki en eski pasajıdır. Kapısı üzerinde Şark Aynalı Çarşı ve Fransızca ‘Passage Oriental’ isimleri okunmaktadır. Markiz Pastanesi bu Pasajda yer alan dükkânlardan biridir. Bütünün parçalarından bir tanesidir. Başta bütünü tamamlar fakat sonraları bütünü tanımlayan merkez konumuna gelir. Bir dönem için ‘landmark’, ‘uğrak mekân’, ‘buluşma noktası’ ve kent belleğinde yer alan önemli somut bir mekândır.
Palimsest kelimesinden yola çıkarak, farklı zamanlarda farklı konularda yazılan metinlerden kalan izlerin birbirine karışma durumu, kent için de söz konusudur. Beyoğlu bölgesi çeşitli kullanıcılar tarafından çeşitli eklemlemeler ve etkileşimlerle aynı sözü edilen parşömen gibi üzerine defalarca yazıma maruz kalmış bir bölgedir. Beyoğlu’nda gerçekleşen sosyal değişimlerle gelen mekânsal değişimlerin, eklemlenerek, eksiltilerek ya da işlevi değiştirilerek yeni ve farklı bir kimliğe bürünmesinin, bir anlamda artikülasyonun tam olarak ne zaman başladığının belirlenmesi güç. Ancak metinde artiküle edilme durumu 1865 yılında Galata surlarının yıkılması sonrasındaki önemli kırılma noktalarına değinilerek anlatılmaktadır. Bu kararların bazılarının sonucu olarak bölgede fiziksel ve sosyal kopmalar olmuştur. Bu kopuşlar, ilk paragrafta sözü edilen kentin (bu metin için Beyoğlu bölgesi olarak düşünülebilir) kendini tüketerek artiküle etme durumunu yaratmış, kent parçasının kendisi bağımsız bir organ gibi kendi kurallarını kendi gerçeklerini yaşar hale gelmiştir. Beyoğlu için söylenecek en doğru cümle belki de bölgenin sürekli yeniden kodlanmaya açık yapısının hiç değişmeden günümüze kadar gelmiş olması durumudur. Bu nedenledir ki toplumsal bir etki-tepki, değişim, dönüşüm, müdahale olduğunda ilk hareketler yüzyıldan beri Beyoğlu bölgesinden görülmektedir. Beyoğlu’nun bir mekânı olarak St. Petersbourg/Lebon/Markiz Pastanesi ise İstanbul’un ve İstanbullunun belleğinde uzun süre yer edinmiştir. Genel anlamıyla kentsel mekânlar, kentlilerin bir araya geldikleri ve bu birlikteliklerin neticesinde ortak bir üretim oluşturdukları, mekâna ait belleğin izlerinin yaşatıldığı yerlerdir. Fiziki görünümünün ötesinde imgeler oluşturur ve bu imgelerde geçmişinin izlerini de beraberinde taşırlar. Kentsel mekânın, kullanıcıların kullanımından çekilmesi, mekânın kullanıcısından koparılması ve mekâna ait imge üretiminin kesintiye uğratılarak zihindeki anlamının değiştirilmesi, kullanıcının, kentle kurduğu bağın zamanla silikleşmesine neden olur. Markiz Pastanesi günümüze kadar dört defa el ve işlev değiştirmiştir. 2016 yılından beri kapalı olan mekân için, İstanbullunun ve kentin belleğindeki yeri silikleşmekle yüzyüzedir. Mekânın kullanıcılarının sürekliliğini sağlayanın yalnızca mekânın yapısal olarak kendisi değil, mekân üzerinden oluşan anlam ve sosyal ilişkilerin sürekliliğidir. Bu anlamda işlev sürekliliği üzerindeki korumacı anlayışın da, yapısal olarak mekânın varlığını devam ettirmeye gösterilen hassasiyet kadar önemli olması gerekmektedir.
Bildirinin ilk bölümünde ve ikinci bölümlerinde bildirinin başlığında yer alan Markiz; Markiz’in izlerinden döneminin Beyoğlu sokaklarına, mekânsal gelişimine ve dönüşümüne bakarak kentsel müdahale biçimleri, kentte hayat bulan tüm eklemlenme süreçleri, güncel kent politikaları ile ilişkisi incelenecektir. Markiz’in Beyoğlu içerisindeki yeri, edebiyatçıların ve dönemin sanatçılarının bakış açısıyla tarif edilmeye çalışılacak. Aynı zamanda birbirinden farklı sosyal statülerden ve meslek dallarından müdavimleri Markiz ve benzeri kafelerde buluşturmaya iten nedenler tartışılacaktır. Üçüncü bölümünde ise Beyoğlu’nun Artikülasyonunun başlangıcı ve devam eden süreç içerisindeki sosyal ve fiziksel yönelimleri, alınan yerel yönetim kararları neticesinde bölgede meydana gelen kopmaların etkileri ve son olarak da bölgedeki tüm bu artikülasyonların toplumsal boyutlarının tartışılması hedeflenmiştir.
Anahtar Kelimeler: Pera, Beyoğlu, 19.yüzyıl, artikülasyon, pasaj, dönüşüm