Kreta

Kreta (Grikskt mál:Κρήτη / Kriti) er ein oyggj í Grikkalandi. Hon er størsta oyggin og eisini tann fólkaríkasta oyggin í Grikkalandi, í 2011 búðu 621.340 fólk har. Kreta er 5. størsta oyggj í Miðjarhavinum. Kreta er eitt av 13 fyrisitingarligum økjum í Grikkalandi. Kreta var miðdepil fyri Minoiska mentan umleið 2700–1420 á.Kr., tað var tann fyrsta framkomna mentanin í Evropa, sum m.a. gjørdi tey fyrstu slottini í Evropa.^[1] Kreta liggur millum Egearahavið, sum er fyri norðan, og Libiska havið, sum er fyri sunnan. Kreta strekkir seg yvir 260 km frá vestara til eystara endan av oynni, hon er 60 km breið (suður/norður) á breiðasta staðnum og bert 12 km á tí smalasta staðnum, sum er tætt við Ierapetra. Kreta er 8.336 km² til støddar, strandalinjan er 1.046 km. Kreta liggur umleið 160 km sunnanfyri grikska meginlandið.

Iraklion (fyrr: Heraklion) er tann størsti býurin og høvuðsstaðurin á Kreta. Teir størru býirnir á Kreta eru hesir:

• Iraklion (Heraklion ella Candia) (130.914 íbúgvar í 2001)
• Chania (Hania) (53.373 íbúgvar)
• Rethymno (27.868 íbúgvar)
• Ierapetra (23.707 íbúgvar)
• Agios Nikolaos (19.462 íbúgvar)
• Sitia (14.338 íbúgvar)

Kreta hevur sera nógv og høg fjøll, ein fjallaryggur fer um alla oynna frá vestri til eystur, skapað av trimum bólkum av fjøllum:

• Tey Hvítu Fjøllini ella Lefka Ori 2452 metrar høgt
• Psiloritis 2456 metrar høgt
• Dikti Fjøllini 2148 metrar høgt
• Kedros Fjallið 1777 metrar høgt
• Thripti 1489 metrar høgt

Hesi fjøllini hava givið Kreta dalar, so sum Amari Dalurin, fruktagóða jørð sum t.d. Lasithi Víddirnar, Omalos og Nidha; holur, so sum Diktaion og Idaion (føðistaðið hjá tí forna grikska gudinum Zeus); og nakrar gjáir.

Kreta hevur sína serligu dialekt, sum líkist frá málinum, sum verður tosað á fastlandinum, tey brúka serlig orð sum bert verða brúkt á Kreta, og úttalan er eisini serlig, t.d. hava tey nøkulunda sama ki (kji) ljóði, sum vit hava á føroyskum. Á Kreta hava tey eisini sítt egna slag av skaldskapi, yrkingar sum verð navndar ''Mantinades''. Kreta er kent fyri sín serliga mantinades tónleik, har tey serliga brúka ljóðførini kretensisk lyra og laouto. Kretensarar hava eisini teirra egnu fólkadansir, mest kendur er Pentozali. Í nýggjari tíð hava rithøvundar av Kreta havt stóran týdning fyri grikskan skaldskap. Vikentios Kornaros, skrivaði eina episka romansu Erotokritos í 17. øld (Grikskt mál: Ερωτόκριτος), og í 20. øld gjørdist Nikos Kazantzakis ein sera kendur rithøvundur, hann hevur t.d. skrivað Zorba the Greek, sum seinni bleiv filmatiserað. Í renesansuni var Kreta heimstaður fyri tí kretensiska skúlanum fyri ikon málningalist, sum seinni ávirkaði El Greco og gjøgnum hann ávirkaði málningalist í Evropa.

Á Kreta eru mong oliventrø, og olivenolja er ein av størstu útflutningsvørunum. Víndrúvur verða nógv dyrkaðar. Tær verða heystaðar í september, tá vínið eisini verður gjørt. Norðurlond innflyta nógvar appilsinir av Kreta.

1. ↑ Ancient Crete Oxford Bibliographies Online: Classics

Sí miðlasavnið

»Kreta« í Wikimedia Commons.

• Náttúrugripasavnið á Kreta, á Universitetinum á Kreta.
• Cretaquarium Thalassocosmos, Heraklion, Kreta. Archived 2011-06-26 at the Wayback Machine
• Aquaworld Aquarium, Hersonissos, Kreta.
• "Ancient Crete." Oxford Bibliographies Online: Classics.
• Kreta Almenna heimasíðan hjá Grikska Ferðaráðnum
• Interaktivur virtuellur túrur á Kreta. Archived 2012-11-23 at the Wayback Machine
• Hvat hendi 21. juli 365 e.Kr.? Ein mega-tsunami frá tí forna heiminum. Archived 2013-05-29 at the Wayback Machine