Σήμερα, τρεις μέρες πριν μας εγκαταλείψει ο Αύγουστος, τιμάται η μνήμη του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, μνήμη της μέρας του αποκεφαλισμού του.
Εδώ, στο Πήλιο, από την προπαραμονή ξεκινούν οι ετοιμασίες για την κουκόφαβα που μοιράζεται στην εκκλησία την παραμονή το βράδυ ή και ανήμερα το πρωί στους πιστούς. Την προπαραμονή το απόγευμα, λοιπόν, οι επιτρόπισσες και όσες πρόθυμες γυναίκες του χωριού συγκεντρώνονται για να καθαρίσουν τα φουσκωμένα στο νερό κουκιά. Το βράδυ τα αφήνουν και πάλι στο νερό κι από τα ξημερώματα της επομένης αρχίζει η παρασκευή. Όλο το πρωινό τα κουκιά βράζονται σε κατσαρόλια ή και μεγάλα καζάνια, έπειτα τα περνούνε από το μύλο να τα φτιάξουνε πολτό κι ύστερα ξανά τα βάζουν στη φωτιά με κρεμμυδάκι για να πήξει ο χυλός και, τέλος, τα σερβιριστούνε στα κυπελλάκια που θα δοθούν στον κόσμο.
Στη Βυζίτσα, μάλιστα, την παραμονή το βράδυ, μοιράζουν και μαγειρεμένο κατσίκι με ρύζι (που ψήνουν σε μεγάλα τσουκάλια στο προαύλιο του ναού) στους πιστούς. Ανήμερα όμως το πρωί, μετά τη λειτουργία, μοιράζεται μονάχα η κουκόφαβα και μάλιστα αλάδωτη, καθότι η μέρα τούτη είναι μέρα μεγάλης νηστείας για την Ορθοδοξία.
Ο τοπικός μας λαογράφος-ερευνητής, Κώστας Λιάπης, γράφει για τη μέρα αυτή:
"... Γνωστή, τέλος, λαογραφική γιορτή και μέρα αυστηρής νηστείας, κατά την οποία συνηθίζουν οι πηλιορείτες να τρώνε αλάδωτη φάβα -στη Βυζίτσα τη φτιάχνουν και την προσφέρουν δωρεάν στους πιστούς το βράδυ της παραμονής οι επίτροποι της εκκλησιάς που πανηγυρίζει- θεωρείται και η γιορτή της "αποτομής της κεφαλής του Ιωάννου του Προδρόμου", γνωστή κυρίως σα γιορτή "του Άι-Γιαννιού του αποκεφαλιστή" όπως χαρακτηριστικά τη λένε οι πηλιορείτες, μεταβάλλοντας "ελαφρά τη καρδία" τον Άγιο από θύμα σε θύτη. Ο Άγιος αυτός θεωρούνταν παλιότερα στο Πήλιο προστάτης των "θερμασμένων", που δεν ήταν άλλοι από αυτούς που υπόφεραν από την ελονοσία, γνωστή καλύτερα ως "θερμασιά". Τί σχέση βρήκε η αφελής λαϊκή πίστη ανάμεσα στον Άι-Γιάννη τον Πρόδρομο και στους "θερμασμένους", για να κάνει τον πρώτο προστάτη των τελευταίων; Η απάντηση είναι πολύ απλή. Κοινό σημείο αναφοράς στάθηκε το ρίγος που ένιωθαν οι θερμασμένοι, κυρίως τον Αύγουστο που η ελονοσία βρισκόταν τα παλιά χρόνια σε ιδιαίτερη έξαρση και στο Πήλιο. Το ίδιο ρίγος που πρέπει να ένιωσε κι ο Άγιος όταν του έκοψαν την τίμια κεφαλή, γεγονός που του έδωσε αλλού και την προσωνυμία "ριγολόγος" ή "ριγανάς".
Την ίδια μέρα, κατά την οποία μάλιστα γίνονται στο Πήλιο αρκετά "νηστίσιμα" πανηγύρια, απαγορεύεται και σήμερα η κατάλυση κάθε ποτού και ιδιαίτερα του μαύρου κρασιού, που θυμίζει το αίμα που χύθηκε κατά τον αποκεφαλισμό του Αγίου."
(Κώστας Λιάπης, "Στο Πήλιο της παράδοσης")
Και, φυσικά, δε θα μπορούσε να μην αναφέρει κι ο γνωστός λαογράφος Γ.Α.Μέγας, πολλά και ενδιαφέροντα για τη μέρα του Άι-Γιαννιού:
"Η σχετική με τον αποκεφαλισμό του Προδρόμου διήγηση της Αγίας Γραφής, έτσι όπως αποτυπώθηκε στις εκκλησιαστικές εικόνες, συγκίνησε βαθύτατα την ψυχή του λαού. Κι η λαϊκή φαντασία που δε γνωρίζει όρια, βλέπει το κεφάλι του Προδρόμου να αναπηδά μέσα στο δίσκο του ηλίου, όταν αυτός ανατέλλει στις 29 Αυγούστου. Όσοι το πιστεύουν αυτό στην Κύπρο (ίσως και αλλού), σηκώνονται πολύ πρωί για να δουν το θέαμα. Το ανοσιούργημα όμως της Ηρωδιάδας έγινε κατά τη λαϊκή πίστη αιτία μεγάλου κακού για την ανθρωπότητα. Οι κακοήθεις πυρετοί που μαστίζουν, κυρίως τον Αύγουστο, τον τόπο μας με τα τρομερά τους ρίγη και τους μεγάλους παροξυσμούς, οφείλονται στην ταραχή που αισθάνθηκε το κεφάλι του καρατομημένου Αγίου. Την αντίληψη αυτή εκφράζουν τα λόγια κάποιου λήμνιου χωρικού:
"Από τότε που αποκεφάλισαν τον Αγιογιάνν' , από τότε έπεσεν η θέρμη στον κόσμο' ταραχκίν του κιφάλ' τ' κι έπισι ταραχή, συνερίγ', παραξ'σμός. Γι'αυτό τ'Αγιογιάνν' τ' Παραξ'σμου είναι για τς θέρμες. Κείνος που θερμαίνεται πάει στον Αγιογιάνν' λάδ', κερί, λίβανο και θυμιάζ'. (Σβέρδια)"
Γι'αυτό κι ο Άγιος αποκαλείται Θερολόγος ή Ριγολόγος, Παροξυσμός ή Κρυαδίτης, και η μνήμη του τιμάται με απόλυτη νηστεία' και έτσι λέγεται και νηστευτής (στην Κορώνη) ή νηστικός (στη Λέσβο). Η νηστεία του συνοδεύεται απ'τηνη απαγόρευση όλων όσα μοιάζουν με το αίμα που έτρεξε από το κεφάλι του. Να οι σχετικές δεισιδαιμονίες, διατυπωμένες από τους ίδιους τους χωρικούς.
"Δεν τρώγουμε μαύρο σταφύλι, μαύρο σύκο, ό,τι μαύρο φρούτο είναι, γιατί το αίμα του Αγίου τα έβαψε. Δεν τρώγουμε ούτε καρύδι, γιατί του έκοψαν το καρύδι όταν τον αποκεφάλισαν. Δεν πιάνουμε μαχαίρι κείνη τη μέρα και το ψωμί το κόβουμε με τα χέρια. (Κίος)"
"Δεν κόβουμε καρπούζι με το μαχαίρι στο πάνω μέρος, να μη ξεκεφαλίζουμ' έτσι τον άι-Γιάννη. Κείν' τη μέρα τίποτα δεν τρώνε' είναι νηστησμάρχης άγιος. (Τελώνια Λέσβου)"
Για εξιλασμό, όσοι πάσχουν από πυρετούς, "τάζουν" στον Άγιο λάδι, λιβάνι, κερί ή πετεινό και κατσίκι, που θυσιάζουν στη γιορτή του. Δεν παραλείπουν και πράξεις που εξασφαλίζουν τη μεταβίβαση της ασθένειας σε δέντρα και άλλα αντικείμενα. Π.χ. στο Αδραμύττι:
"Τον Άι-Γιάννη τον αποκεφαλιστή τον έκαναν τάμα, άλλος πετεινάρ', άλλος κατσικάκ' για τον πυρετό. Πήγαινε μια οικογένεια κι έσφαζε' παίρναν το κεφάλι του πετεινού και το κρεμάγανε σε μια συκιά και τ'αφήνανε κει. Ή κόφτανε μια τρίχα πε τα μαλλιά τς, μια λουρίδα πε το φουστάνι τς και τ'αφήνανε πάνω στο δέντρο, ότ' νά 'τανε' καλύτερα νά 'ναι αλυγαριά. Και το τάμα πού'κανεν ο νοικοκύρ'ς στον Άι-Γιάννη (το πετεινάρ' ή το κατσίκ') δεν τό'τρωγεν ο ίδιος. Άλλοι το τρώγαν ' τ'άφηνεν εκεί κι όποιος τό'βρισκε τό'τρωγε. Ψυχικό ήτανε."
Στην Κορώνη, "την ημέρα που γιορτάζει η χάρη του, όποιος θέλει μετράει μια κλωνιά με τον άγιο Γιάννη, όσο δηλαδή είναι το εικόνισμα του τέμπλου, και τη ζώνει στη μέση του. Κοιμάται με δαύτηνε δυο τρεις βραδιές κι ύστερα τήνε χύνει κερί και την ανάβει στη χάρη του και καίγονται ούλες οι αρρώστιες."
Σε πολλές περιοχές έχουν καθιερωθεί για την υγεία του κοινού πανηγύρια, λιτανείες και παρακλήσεις σε ξωκλήσια ή αγιάσματα που αποβλέπουν στη μνήμη του αποκεφαλισμού του Προδρόμου. Και στον ίδιο σκοπό αποβλέπουν και οι φωτιές που ανάβονται σε μερικούς τόπους, όπως στην Απολλωνιάδα της Προύσας ' "πετιούνταν απάνω απ'τις φωτιές και λέγανε: αφήνουμε τον κακό καιρό και πάμε στον καλόν καιρό. Ανάβανε και σκόρδα και βάζαν στα χέρια τους, για να μη βγάζουν παρανυχίδες".
(Γ.Α.Μέγας, "Ελληνικές γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας")
Τέλος, ο Βασίλης Λαμνάτος, μας αναφέρει για τους τσοπάνηδες, εκτός των άλλων:
"Οι τσοπάνηδες τό'χουν σε μεγάλο κακό να φάνε κρέας αυτή τη μέρα. Παθαίνουν τα ζωντανά, λένε, αρρώστιες και ψοφούν." και
".. Οι φωτιές τώρα, π'ανάβει ο λαός μας ανήμερα της γιορτής και τις πηδούν άνθρωποι κάθε ηλικίας, έχουν σαν σκοπό τον καθαρισμό και την προφύλαξη από κάθε κακό κι αρρώστια. Συνήθως, πηδούν τρεις φορές πάνω απ'τη φλόγα, όσα είναι και τα πρόσωπα της Αγίας Τριάδας. Έτσι, μ'αυτά τα τρισπηδήματα, πιστεύουν πως καθαρίζονται από κάθε βάσανο. "Καίγεται", τους ακούς και λένε, "ό,τι κακό σέρνεις πάνω σου"."
(Βασίλης Λαμνάτος, "Οι μήνες στην αγροτική και ποιμενική ζωή του λαού μας")
Υ.Γ. Βλέπε και:
του Άη Γιαννιού η κουκόφαβα (2)