Hegazti
Hegaztiak edo txoriak (izen zientifikoa: Aves) animalia ornodun endotermiko talde bat dira. Lumak dituzte, hortzik gabeko baraila mokodunak, arrautza gogorrak erruten dituzte, tasa metaboliko altua dute, lau-ganbaradun bihotza eta hezurdura sendo baina arina. Mundu osoan zehar bizi dira. Txikienak 5 zentimetroko Mellisuga helenae kolibria da eta handiena 2,75 metroko ostruka. Tetrapodorik arrakastatsuenak dira, 10.000 espezie bizidun baino gehiagorekin. Espezie horien erdiak Passeriformes ordenakoak dira, txori kantariak. Hegazti guztiek hegalak dituzte, baina espezieen arabera garatuago edo atrofiatuago daude: hegalik gabeko bi hegazti ezagun bakarrak desagertutako moa eta elefante txoria ziren. Hegalek aurreko gorputz-adarretik eboluzionatu dute, hegaztiei hegan egiteko aukera emanez; ondoren, eboluzio gehiagoren ondorioz, hegazti batzuek gaitasun hori galdu zuten, adibidez pinguinoek edo Palaeognathae azpiklaseko hegaztiak. Hegaztien digestio-aparatua eta arnas aparatua aireko bizitzarako moldatuta daude. Batzuk ingurune urtarrean bizi dira, eta igeri egiteko gaitasuna dute.
| Hegazti | |
|---|---|
| Aptiar-Gaur[1] | |
 | |
| Sailkapen zientifikoa | |
| Superklasea | Tetrapoda |
| Klasea | Aves |
| Azpiklaseak | |
| Datu orokorrak | |
| Gizakiak ateratzen dizkion produktuak | arrautza, luma, haragi eta zirin |
Zenbait hegazti, bereziki korbidoak eta loroak, animalia adimentsuak dira; espezie askok tresnak sortu eta erabiltzen dituzte, eta hegazti sozial batzuek ezagutza belaunaldietan zehar pasatzen dute, kultura motatzat hartzen dena. Espezie askok urteroko migrazioak egiten dituzte, distantzia handiak zeharkatuz. Hegaztiak animalia sozialak dira, dei, kolore eta abestiekin komunikatzen dira, eta talde-gertakarietan hartzen dute parte, adibidez hazkuntza kooperatiboa, ehiza, andanak sortu edo harrapariak zirikatu. Gehienak sozialki monogamoak dira (ez nahastu monogamia genetikoarekin), normalki kumaldi baterako, batzuetan urte batzuetarako eta oso gutxitan bizitza osorako; gutxi batzuk poliginikoak dira (ar bat hainbat emerekin) eta oso gutxi, poliandrikoak (eme bat ar batzuekin). Kumaldiak egiten dituzte arrautzak errunez, ugalketa sexual bidez ongarritzen direnak. Askok habiak sortzen dituzte arrautzak erruteko, eta bi gurasoetako batek edo biek zaintzen dituzte. Gehienek gurasoen arreta izaten dute arrautzatik atera eta gero. Batzuek, oiloak kasu, arrautzak erruten dituzte ongarritu gabe ere, baina arrautza horiek ez dute txitarik sortzen.
Espezie asko ekonomikoki garrantzitsuak dira gizakientzat. Etxe abereak edo ez, arrautza, haragi eta luma iturri dira. Txori abeslariak eta loroak, baina ez bakarrik, konpainia-animalia izan daitezke. Guanoa (txorien kaka) ongarri gisa erabiltzeko biltzen da. Hegaztiek paper garrantzitsua izan dute giza kulturan. Gizakien jarduerak 120-130 espezie inguru desagerrarazi ditu XVII. mendetik hona, eta beste ehunka batzuk aurretik; horrez gain, 1.200 hegazti espezie inguru arriskuan jarri ditu, horietako batzuk babesteko proiektuak dauden arren. Hegaztiak ikustea turismo mota bat da. Hegaztiak aztertzen dituen zientziari ornitologia deritzo.
Txoriak.eus datu basea Euskal Herriko hegaztiei buruzko gunea da. Txoritokiak, albisteak, hemeroteka, bideoak, audioak eta bereziki izenak erakusten ditu (latinez, frantsesez, gaztelanaz eta euskarazkoak ere hainbat eta hainbat herritako izenekin). Txorien izenak bildu eta sailkatzen dituen disziplinari ornitonimia deritzo.
Eboluzioa eta sailkapena
aldatuDefinizioa
aldatuDinosauroak eta hegaztien jatorria
aldatuKontrako ingeniaritza genetikoak eta erregistro fosilak erakutsi dute hegaztiak dinosauro lumadun modernoak direla,[3] eta teropodoen taldeko lumadun dinosauroetatik eboluzionatu zutela. Dinosauro hauek Saurischiaren barruan sailkatu ohi dira. Gaur egungo hegaztien ahaiderik gertukoena krokodiloak dira. Jurasikoko arroketan hegaztien antzeko dinosauroak aurkitu dira, orain dela 170 milioi urtekoak, baina ez dira Avesen barruan sailkatzen, baizik eta Avialae talde zabalean.[1] Hasierako hegazti hauetako batzuk, adibidez Archaeopteryx, ez ziren guztiz gai hegan egiteko, eta oraindik arbasoen ezaugarri batzuk zituzten, hala nola hortzeria mokoen ordez eta isatsa luzeak euren hezurrekin.[1] DNAn oinarritutako ebidentziarekin aurkitu da hegaztiak asko dibertsifikatu zirela Kretazeo-Tertziarioko iraungipen masiboaren ostean, orain dela 66 milioi urte; iraungien masibo horretan hil ziren pterosauroak eta hegaztiak ez diren dinosauro leinu guztiak.[4] Hegaztiek, bereziki hegoaldeko kontinenteetan bizi zirenak, iraungipenari aurre egin eta migrazioaren bidez asko dibertsifikatu ziren.[5] Kladistikaren arabera, bizi diren dinosauro bakarrak dira.[6]
Eboluzio goiztiarra
aldatuHegaztien arbasoen dibertsifikazioa
aldatuGaur egungo hegaztien dibertsifikazioa
aldatuHegazti-ordenen sailkapena
aldatuBanaketa
aldatuHegaztiak Lurreko habitat lurtar gehienetan dira, zazpi kontinenteetan barreiatuta daude eta haien populaziorik hegotarrenak 440 kilometro Antartika barrura ere iristen dira.[8] Hegazti aniztasun handiena duten lurraldeak gune tropikalak dira. Antzina, aniztasun hori tropikoen espeziazio maila egozten zitzaion, baina azken ikerketek egiaztatu dute espezializio maila altuagoa dutela latitude altuetako izaki bizidunek, tropikoetan baino lehia handiagoa dagoelako bizirauteko.[9] Hegazti espezie askok urtero ozeanoak zeharkatu eta migrazio urrunak egiten dituzte. Hegazti espezie batzuk ozeanoetara egokitu dira eta lehorrera soilik ugaltzeko etortzen dira,[10] gainera, zenbait pinguino hirurehun metroko sakoneraraino igeri egiten erregistratu dira.[11]
Zenbait hegazti gizakiak aldatutako habitatetara egokitu dira, halaber: batzuk gizakia bizi den ingurunetan ohikotasunez elikatzera ere iritsi dira. Batzuetan hegazti espeziak gizakiak berak hurbildu ditu beregana: adibidez, faisaia, munduan zehar joko-hegazti gisa erabilia.[12] Beste hegazti batzuk beraien kontura hurreratu zaizkio gizakiari, Myiopsitta monachus espeziea Ipar Amerikako zenbait hiritan bizi da, kaioletatik ihes egitea lortu baitzuen.[13] Abeltzainen koartza (Bubulcus ibis),[14] Milvago chimachima[15] eta Eolophus roseicapilla[16] besteak beste, nekazaritza eta abeltzaintzak erakarrita hurreratu ziren gizakiarengana.
Anatomia eta fisiologia
aldatuHezurdura
aldatuIraizketa-aparatua
aldatuArnas eta zirkulazio-aparatuak
aldatuNerbio-sistema
aldatuDefentsa eta erasorako sistemak
aldatuKromosomak
aldatuLumak eta ezkatak
aldatuHegaldia
aldatuPortaera
aldatuElikadura
aldatuUra eta edatea
aldatuLumen mantenua
aldatuMigrazioak
aldatuKomunikazioa
aldatuHegazti askok komunikazio sistema konplexuak garatu dituztela dokumentatuta dago. Hegazti askok soinuak igorri eta entzuten dituzte eta soinu horiei funtzio komunikatibo asko aurkitu zaizkie. Hegazti askok badauzkate erakartzeko soinuak, alarma elkarri komunikatzeko soinuak...
Andanak sortzea eta elkarketak
aldatuAtseden hartzea
aldatuUgalketa
aldatuSistema-sozialak
aldatuHabiak, lurraldea eta errutea
aldatuGurasoen arreta
aldatuHabiaren parasitoak
aldatuHautespen-sexuala
aldatuEkologia
aldatuGizakiekin harremana
aldatuGarrantzi ekonomikoa
aldatuHaragitarako eta arrautzetarako hazitako etxekotutako hegaztiak, hau da, etxeko hegaztiak, gizakien elikaduran animalia-jatorriko proteina-iturri nagusiak dira; 2003an, 76 milioi tona hegazti-haragi eta 61 milioi tona arrautza ekoiztu ziren mundu osoan[17]. Oiloak dira gehien kontsumitzen direnak etxeko hegaztien artean, baina indioilarrak, ahateak eta antzeak ere nahiko arruntak dira. Hegazti-espezie asko ehizatzen dira bere haragiarengatik. Hegaztien ehiza, batez ere, jolas-jarduera da, baina gutxi garatutako eremuetan ehizak dietaren zati bat izaten jarraitzen du. Hego Amerikako eta Ipar Amerikako hegazti-espezie garrantzitsuenak anatidoak dira, baina asko ehizatzen dira faisaiak, indioilar basatiak, galeperrak, usoak, eperrak, oilar basatiak, grekoloak, istingorrak eta txitxiak ere[18]. Australian eta Zeelanda Berrian ere asko ehizatzen dira Puffinus-ak (muttonbirding)[19]. Ehizakiren bat, usakumeena esaterako, jasangarria izan daitekeen arren, dozenaka espezie desagertu edo desagertzeko arriskuan jarri dira[20].
Komertzialki baliotsuak diren hegaztien beste produktu batzuk dira lumak (bereziki, antzara eta ahate-lumak), arropak isolatzeko eta oheak biguntzeko erabiltzen direnak, eta guanoa (hegaztien gorozkiak), fosforo eta nitrogeno-iturri oparoa delako. Ozeano Bareko Gerra, batzuetan Guanoaren Gerra deitzen dena, substantzia horren metaketa handiengatik hasi zen neurri batean[21].
Hegaztiak maskotatzat hartu dituzte gizakiek helburu praktikoetarako. Hegazti koloretsuak, hala nola loroak eta arabazozoak, gatibu hazten dira eta lagun egiteko animalia gisa mantentzen dira. Praktika horrek arriskuan dauden espezieen legez kanpoko trafikora eraman ditu[22]. Belatzak eta ubarroiak antzinatik erabili izan dira ehizarako (falkoneria) eta arrantzarako, hurrenez hurren. Uso mezularia, K.o. 1. urtetik gutxienez erabilia, Bigarren Mundu Gerran ere garrantzitsua izan zen. Gaur egun, jarduera horiek ohikoagoak dira zaletasun, entretenimendu, turismo edo uso-lasterketetan[23].
Hegazti edo txori-behatzaile izeneko zale sutsuak milioika dira mundu osoan[24]. Pertsona askok hegaztien janlekuak dituzte beren etxeetatik hurbil, hainbat espezie erakartzeko. Hegaztien elikadura negozio aberatsa bihurtu da. Adibidez, Britainia Handiko etxekoandreen % 75ek, neguan, elikagaia ematen dietela hegaztiei kalkulatzen da.
Erlijioan eta mitologian
aldatuHegaztiek paper nabarmenak eta askotarikoak dituzte erlijioan eta mitologian. Erlijioan, hegaztiak mezulari, apaiz eta jainko baten buru izan daitezke, hala nola Makemake Gurtza, non Pazko uharteko Tangata manu buru edo laguntzaile gisa balio izan baitzuen[25]. Hugin eta Muninen kasuan bezala, Odin jainko germaniarraren belarrietan albisteak sartu zizkieten bi erroi komunak. Antzinako Italiako zenbait zibilizaziotan, batez ere erlijio etruskoan eta erromatarrean, apaizak hegaztien hitzen interpretazioan nahasita zeuden; "auspex"ak, berriz, gertaerak iragartzeko jarduerak behatu zituzten[26].
Sinbolo erlijioso gisa ere erabil daitezke, Jonasek (hebreeraz, יוֹנָה, "uso") usoei tradizioz lotutako beldurra, pasibotasuna, lutoa eta edertasuna irudikatu zituenean bezala[27]. Indiako hegoaldeko jendeak Ama Lurra deitzen die hegaztiei, indioilar arruntaren kasuan bezala[28]. Antzinean, usoak Inanna jainkosa mesopotamikoaren (geroago Ishtar bezala ezaguna), Asera[29] eta Afrodita[30][31][32] jainkosa grekoaren sinbolo gisa erabili ziren. Antzinako Grezian, Ateneak, Atenas hiriko jakituria eta jainko patroiaren jainkosak, hontz txiki bat zuen sinbolo gisa[33][34]. Inka eta Tiwanaku inperioetako irudi erlijioso kontserbatuetan, lurreko eta lurpeko erresuma espiritualen arteko mugak hausteko prozesuan irudikatzen dira hegaztiak. Erdialdeko Andeetako herri indigenek mundu metafisikorantz eta mundutik pasatzen diren hegaztien kondairak dituzte[35].
Kultura eta folklorean
aldatuMusikan
aldatuHegaztien kontserbazioa
aldatuErreferentziak
aldatu- Artikulu honen edukiaren zati bat Lur hiztegi entziklopedikotik edo Lur entziklopedia tematikotik txertatu zen 2013-01-26 egunean. Egile-eskubideen jabeak, Eusko Jaurlaritzak, hiztegi horiek CC-BY 3.0 lizentziarekin argitaratu ditu, Open Data Euskadi webgunean.
- ↑ a b c (Ingelesez) Dyke, Gareth J.; Naish, Darren; Cau, Andrea; Lee, Michael S. Y.. (2014-05-01). «Morphological Clocks in Paleontology, and a Mid-Cretaceous Origin of Crown Aves» Systematic Biology 63 (3): 442–449. doi:. ISSN 1063-5157. (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ «Class Aves - Hierarchy - The Taxonomicon» taxonomicon.taxonomy.nl (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ (Ingelesez) Ronson, Jacqueline. «The Dino-Chickens Are Coming» Inverse (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ (Ingelesez) Feduccia, Alan; Zhou, Zhonghe; Martin, Larry D.; Hou, Lianhai. (1996-11-15). «Early Adaptive Radiation of Birds: Evidence from Fossils from Northeastern China» Science 274 (5290): 1164–1167. doi:. ISSN 1095-9203. PMID 8895459. (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ (Ingelesez) «Influence of Earth's history on the dawn of modern birds: New time tree indicates that avian evolution was molded by climate change and plate tectonics» ScienceDaily (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ (Ingelesez) «Using the tree for classification» evolution.berkeley.edu (Noiz kontsultatua: 2018-12-31).
- ↑ a b c Boyd, John. (2007). «NEORNITHES: 46 Orders» John Boyd's website.
- ↑ Brooke, Michael.. (2004). Albatrosses and petrels across the world. Oxford University Press ISBN 0-19-850125-0. PMC 52485064. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ (Ingelesez) The latitudinal gradient in recent speciation and extinction rates of birds and mammals.. Semantic Scholar.
- ↑ Biology of marine birds. CRC Press 2002 ISBN 0-8493-9882-7. PMC 46640826. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ (Ingelesez) Sato, Katsufumi; Naito, Y.; Kato, A.; Niizuma, Y.; Watanuki, Y.; Charrassin, J. B.; Bost, C.-A.; Handrich, Y. et al.. (2002-05-01). «Buoyancy and maximal diving depth in penguins: do they control inhaling air volume?» Journal of Experimental Biology 205 (9): 1189–1197. ISSN 0022-0949. PMID 11948196. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ Hill, David.. (1988). The pheasant. BSP Professional ISBN 0-632-02011-3. PMC 59674114. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ (Ingelesez) «Birds of the World - Comprehensive life histories for all bird species and families» birdsoftheworld.org (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ Arendt, Wayne J. (1988ko urtarrilaren 1). "Range Expansion of the Cattle Egret, (Bubulcus ibis) in the Greater Caribbean Basin". Colonial Waterbirds. 11 (2): 252–262. doi:10.2307/1521007. JSTOR 1521007.
- ↑ Handbook of the birds of the world. Lynx Edicions ©1992-©2013 ISBN 84-87334-10-5. PMC 861071869. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ Juniper, Tony.. (2003). Parrots : a guide to parrots of the world. Christopher Helm ISBN 0-7136-6933-0. PMC 755089396. (Noiz kontsultatua: 2020-05-12).
- ↑ «OUTGROWING THE EARTH: The Food Security Challenge in an Age of Falling Water Tables and Rising Temperatures Chapter 3 Moving up the Food Chain Efficiently - Shifting Protein Sources» web.archive.org 2008-04-30 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ .
- ↑ http://www.marineornithology.org/PDF/28_1/28_1_1.pdf. .
- ↑ (Ingelesez) Keane, Aidan; Brooke, M. de L.; Mcgowan, P. J. K.. (2005-11-01). «Correlates of extinction risk and hunting pressure in gamebirds (Galliformes)» Biological Conservation 126 (2): 216–233. doi:. ISSN 0006-3207. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ «WHKMLA : The Guano War, 1865-1866» www.zum.de (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ (Ingelesez) Cooney, Rosie; Jepson, Paul. (2006/01). «The international wild bird trade: what's wrong with blanket bans?» Oryx 40 (1): 18–23. doi:. ISSN 1365-3008. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ «Cormorant fishing in Southwestern China: a Traditional Fishery under …» archive.is 2012-05-29 (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ «Waterbirds around the world | JNCC Resource Hub» hub.jncc.gov.uk (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ Routledge, Mrs Scoresby; Routledge, Katherine. (1917-01-01). «The Bird Cult of Easter Island» Folklore 28 (4): 337–355. doi:. ISSN 0015-587X. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ Ingersoll, Ernest. (1923). Birds in legend, fable and folklore. New York, London [etc.] Longmans, Green and co. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ Hauser, Alan Jon. (1985). «Jonah: In Pursuit of the Dove» Journal of Biblical Literature 104 (1): 21–37. doi:. ISSN 0021-9231. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ Nair, P. Thankappan. (1974). «The Peacock Cult in Asia» Asian Folklore Studies 33 (2): 93–170. doi:. ISSN 0385-2342. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ (Ingelesez) Botterweck, G. Johannes; Ringgren, Helmer; Fabry, Heinz-Josef. (1974). Theological Dictionary of the Old Testament: Volume VI. Wm. B. Eerdmans Publishing ISBN 978-0-8028-2330-4. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ (Ingelesez) Cyrino, Monica S.. (2012-06-25). Aphrodite. Routledge ISBN 978-1-136-61591-7. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ (Ingelesez) Lewis, Sian; Llewellyn-Jones, Lloyd. (2018-01-09). The Culture of Animals in Antiquity: A Sourcebook with Commentaries. Routledge ISBN 978-1-351-78249-4. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ (Ingelesez) Simon, Erika. (2002). Festivals of Attica: An Archaeological Commentary. Univ of Wisconsin Press ISBN 978-0-299-09184-2. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ Deacy, Susan; Villing, Alexandra (2001). Athena in the Classical World. Leiden, The Netherlands: Koninklijke Brill NV. ISBN 978-9004121423.. .
- ↑ (Ingelesez) Deacy, Susan. (2008-02-19). Athena. Routledge ISBN 978-1-134-49487-3. (Noiz kontsultatua: 2020-11-28).
- ↑ http://www.precolumbia.com/bearc/CAAS/AA12.pdf. .
Ikus, gainera
aldatuKanpo estekak
aldatu| Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Hegaztiak |
- Ornitologia.eus EBOren webgunea. (Euskal Batzorde Ornitologikoa) izaera zientifiko eta teknikoa duen erakundea.
- Txoriak.eus datu-basea. Asier Sarasua Aranberrik gidatzen duen webgunea; hegaztien argazkiak, deskribapenak, eta hegaztien izenenen aldaerak, hainbat euskalki eta azpieuskalkitan.
- bilketa.eus «Galeria : Hegaztiak» Les cahiers naturalistes de Pierre-Thomas Ducourrau - Imagier de la faune de Biarritz du XIXe siècle (Noiz kontsultatua: 2023-07-03).
| Wikispezieetan bada informazioa gehiago, gai hau dela eta: Aves |