Gizarte

"Gizarte" terminoa XII. mendeko société hitz frantsesetik dator ("konpainia" esan nahi du).^[1]

Hori, aldi berean, latinezko societas hitzetik zetorren, zeina socius hitzetik ("adiskide, lagun, aliatu"; adjektibo forma – socialis) adiskidetsua den edo, gutxienez, zibilak diren alderdien arteko lotura edo interakzioa deskribatzeko erabiltzen den. Artikulurik gabe, terminoak gizateriaren osotasunari egin diezaioke erreferentzia (baita ere: "gizarte orokorra", "gizartea orokorrean", etab.), nahiz eta, zentzu horretan, gizartearen gainerakoekiko adiskidetsuak edo zibilak ez direnak "antisozialtzat" jo daitezkeen. 1630eko hamarkadan, «komunitate ordenatu batean elkarrekin bizitzeaz jabetzen ziren auzoari eta harremanei loturiko jendea» aipatzen zen^[2]. Hala ere, XVIII. mendean, Adam Smith ekonomialari eskoziarrak irakatsi zuen gizartea «gizon ezberdinen artean, merkatari ezberdinen artean bezala, bizi daitekeela, bere erabilgarritasunaren zentzutik (elkarrekiko maitasunarekin edo maitasunik gabe), hurkoari kalterik egin gabe biziz gero»^[3].

Gizakiak aurresozialaren eta eusozialaren artean kokatzen dira animalien etologiaren espektroan. Tximino handiak beti izan dira animalia sozialagoak (Bonobo, Homo, Pan) edo ez sozialagoak (Gorila, Pongo). Maurice Godelier antropologoaren arabera, gizartean dagoen nobedade kritiko bat gizateriaren ahaide biologiko hurbilenekin (txinpantzeak eta bonoboak) ez bezala, arrek hartzen duten gurasoen rola da, gure senide hurbilenetan aitatasuna, orokorrean, ez bailitzateke, ustez, determinagarria izango^[4][5].

 

Gizarte-taldeak bere kideei etekina ateratzea ahalbidetzen die, bestela, modu indibidualean, ez baitlitzateke posible izango. Beraz, helburu indibidualak zein sozialak (komunak) bereiz daitezke, eta kontuan har daitezke.

Peter L. Berger soziologoak honela definitzen du gizartea: "... giza produktu bat, eta giza produktu bat besterik ez, baina etengabe bere ekoizleen gainean jarduten duena". Haren ustez, gizartea gizakiak sortu zuen, baina sorkuntza horrek atzera egin du, eta, egunero, gizakiak sortu edo moldatzen ditu^[6].

 

Gerhard Lenski soziologoak teknologiaren, komunikazioaren eta ekonomiaren mailaren arabera bereizten ditu gizarteak:

1. ehiztariak eta biltzaileak,
2. nekazaritza soila,
3. nekazaritza aurreratua,
4. industria eta
5. bereziak (adibidez, arrantza gizarteak edo itsas gizarteak)^[7].

Hori Morton H. Fried (gatazken teorikoak) eta Elman Service (integrazioaren teorikoa) antropologoek garatu duten sistemaren antzekoa da, giza kulturaren gizarte-ekipamendu sistema sortu baitute desberdintasun sozialaren bilakaeran eta estatuaren rolean oinarrituta. Sailkapen sistema honek lau kategoria ditu:

• Ehiztari-biltzaileen taldeak (eginkizunen eta arduren kategorizazioa). Gero nekazaritza-gizartea etorri zen.
• Tribu-sozietateak, zeinetan gizarte-mailako eta prestigioko kasu mugatu batzuk dauden.
• Buruzagiek zuzendutako egitura estratifikatuak.
• Zibilizazioak, hierarkia sozial konplexuekin eta gobernu instituzional antolatuekin.

Honetaz gain badaude:

• Gizatasuna, gizateriaren gainean oinarritzen diren gizartearen elementu guztiak, gizartearen sinesmenak barne.
• Gizarte birtuala, sareko identitatean oinarritutako gizartea, informazioaren aroan eboluzionatzen ari dena.

Denborarekin, kultura batzuk antolakuntza eta kontrol forma konplexuagoetara jo dute. Bilakaera kultural horrek eragin handia du komunitate ereduetan. Ehiztari-biltzaileen tribuak sasoiko janari biltegien inguruan finkatu ziren nekazaritza-herrixka bihurtzeko. Herrixkak herri eta hiri bihurtu ziren, eta hiriak, hiri-estatu eta nazio-estatu^[8].

Gizarteak bizirauteko estrategien arabera desberdintzen diren gizarte-taldeak dira, gizakiek teknologia erabiltzen duten moduak bere buruaren beharrak asetzeko, alegia. Gizakiak, historian zehar gizarte-mota asko ezarri baditu ere, gizarte bateko talde ezberdinen baliabideak, prestigioa edo boterea bezalako abantailak eskura ditzaketen mailaren arabera, jendarte desberdinak sailkatzeko joera dute antropologek. Ia gizarte guztiek nolabaiteko desberdintasun-maila garatu dute euren pertsonen artean estratifikazio sozialaren prozesuaren bidez, gizarte bateko kideak aberastasun, prestigio edo botere desberdineko mailatan banatuz. Soziologoek hiru kategoria handitan kokatzen dituzte gizarteak: industria aurrekoa, industriala eta industriondokoa^[9].

Industria-aurreko gizarte batean, elikagaien ekoizpena (gizakien eta animalien lanaren bitartez egiten dena) jarduera ekonomiko nagusia da. Gizarte hauek beren teknologia mailaren eta elikagaiak ekoizteko metodoaren arabera bana daitezke. Azpisail hauek ehiza eta bilketa, artzaintza, baratzezaintza eta nekazaritza dira.

 

Horrelako gizarteetan, elikagaiak ekoizteko forma nagusia basa-landareen eguneroko bilketa eta basa-animalien ehiza dira. Ehiztari-biltzaileak etengabe mugitzen dira janari bila^[7]. Ondorioz, ez dute herri iraunkorrik eraikitzen edo askotariko artefaktuak sortzen, eta, normalean, talde txikiak baino ez dituzte osatzen, hala nola taldeak eta tribuak. Hala ere, baliabide ugariko eremuetako ehiza- eta bilketa-sozietate batzuk (esaterako, Ipar Amerikako Tlingit-eko jendea) talde handiagotan bizi ziren, eta gizarte-egitura hierarkiko konplexuak eratu zituzten, esate baterako, buruzagitza. Mugikortasun beharrak ere mugatzen du gizarte hauen tamaina^[7]. Taldeak 15 eta 50 lagun artekoak izaten dira ahaidetasunez batuak^[10]. Tribuaren barruko egoerak nahiko berdinak dira, eta erabakiak akordio orokorren bidez hartzen dira. Tribua elkar lotzen duten loturak taldeenak baino konplexuagoak dira. Lidergoa pertsonala da —karismatikoa— eta helburu berezietarako soilik erabiltzen da tribuko gizartean. Ez dago botere erreala duen kargu politikorik, eta buruzagia eragina duen pertsona bat besterik ez da^[7]. Familiak osatzen du gizarte-unitate nagusia, kide gehienak jaiotzez edo ezkontzaz erlazionatuta daudelarik^[7]. Marshall Sahlins antropologoak "jatorrizko gizarte aberatsa" gisa deskribatu zituen ehiztari-biltzaileak, aisialdi luzea dela eta: bazka- eta baratze-sozietateetako helduek, batez beste, 6,5 ordu inguru lan egiten dute egunean, nekazaritzako eta industria-sozietateek, batez beste, 8,8 ordu egiten duten bitartean^[11].

Artzaintza bizirauteko modu apur bat eraginkorragoa da. Eguneroko janaria bilatu beharrean, artzain-gizarte bateko kideek etxekotutako artaldeko animalietan oinarritzen dira beren elikadura-beharrak asetzeko. Artzainek bizitza nomada egiten dute artaldeak larre batetik bestera eramanez^[7]. Beren janari-hornidura askoz fidagarriagoa denez, artzain-gizarteek populazio handiagoak antola dezakete. Elikagaien soberakinak daudenez, jende gutxiago behar da elikagaiak ekoizteko. Ondorioz, lanaren banaketa (pertsona edo taldeen espezializazioa jarduera ekonomiko zehatzak gauzatzean) konplexuagoa bihurtzen da^[12]. Esaterako, pertsona batzuk artisau bihurtzen dira, eta tresnak, armak eta bitxiak ekoizten dituzte balio duten beste elementu batzuen artean. Salgaien ekoizpenak merkataritza bultzatzen du. Merkataritza horrek desberdintasunak sortzen laguntzen du, familia batzuek beste batzuek baino ondasun gehiago eskuratzen baitute. Familia hauek, aberastasuna handitzearen bidez, boterea lortzen dute maiz, eta jabetza belaunaldi batetik bestera pasatzeak aberastasuna eta boterea zentralizatzen laguntzen du. Denboraren poderioz, oinordeko buruzagitzak sortzen dira, artzain-gizarteetako gobernu-forma tipikoa.

Oihanetik edo basotik garbitu diren baratzetan hazitako fruta eta barazkiak dira baratzegintzako gizarte batean elikagai-iturri nagusia. Gizarte hauek artzain-gizarteen antzeko teknologia eta konplexutasun maila dute. Historialariek Nekazaritza Iraultza esaldia erabiltzen dute orain dela 10.000 urte laboreak landatzea eta baserriko animaliak haztea ekarri zuten aldaketa teknologikoak izendatzeko^[13]. Baratze-talde batzuek "soildu eta erre" metodoa erabiltzen dute lurrak lantzeko^[7]. Basa-landaredia moztu, eta erre egiten da, eta errautsak ongarri gisa erabiltzen^[7]. Baratzegileek giza-lana eta tresna sinpleak erabiltzen dituzte lurra urtaro batean edo gehiagotan lantzeko. Lurra antzu bihurtzen denean, baratzezainek lursail berri bat garbitu, eta lursail zaharra lugorri uzten dute bere egoerara itzul dadin. Litekeena da zenbait urte geroago jatorrizko lurraldera itzulitzea eta prozesua berriro hastea. Baratzeko lursailak biratuz, baratzezainak denbora luzez egon daitezke eremu berean, eta, horri esker, herri erdi iraunkorrak edo iraunkorrak eraiki ditzakete^[7]. Herri baten populazioaren tamaina laborantzarako dagoen lur kopuruaren araberakoa izango da; horrela, herriak 30 lagunetik 2.000 bitartekoak izan daitezke.

Artzain-gizarteekin gertatzen den bezala, janari soberakinak lanaren banaketa konplexuagoa dakar. Baratze-gizarteetan, eginkizun espezializatuak artisauak, xamanak (erlijio-buruak) eta merkatariak dira^[7]. Rol-espezializazio horrek askotariko artefaktuak sortzeko aukera ematen die pertsonei. Artzain-gizarteetan bezala, elikagai soberakinak aberastasun eta botere-desberdintasunak sor ditzake baratze-sistema politikoetan, baratze-bizitza izaera sedentarioa dela-eta garatuak.

 

Nekazaritza gizarteek nekazaritza-aurrerapen teknologikoak erabiltzen dituzte eremu handiak lantzeko. Lenskiren ustez, goldearen erabilera da baratze eta nekazaritzako gizarteen arteko aldea^[7]. Teknologia hobetzearen ondorioz, elikagaien hornikuntza gehitzeak komunitateetan populazio handiagotzea ekarri zuen. Horrek soberakin handiagoa suposatu zuen; ondorioz, herriak merkataritza gune bihurtu ziren, eta elikadura aurkitzeko kezkarik ez zuten hainbat agintari, hezitzaile, artisau, merkatari eta erlijio buruzagi babestuak ziren.

Nekazaritza-gizarteetan, estratifikazio-sozial maila handiagoak agertu ziren. Esaterako, emakumeek lehenago maila sozial altuagoa zuten, lana modu berdintsuagoan partekatzen baitzuten gizonekin. Ehiza eta bilketa sozietateetan, ordea, emakumeek gizonek baino janari gehiago biltzen zuten. Hala ere, janari dendak hobetu eta emakumeek familiari janaria eskaintzeko rol txikiagoak hartu ahala, gizonezkoen menpe geratu ziren gero eta gehiago. Herrixkak eta herriak aldameneko eremuetara hedatu ahala, gatazkak ezinbestean gertatzen ziren beste komunitateekin. Nekazariek janaria ematen zieten gudariei etsaien inbasioaren aurkako babesaren truke. Gizarte maila handiko agintarien sistema ere agertu zen. Noblezia horrek gudariak antolatu zituen gizartea inbasioetatik babesteko. Horrela, nobleziak ondasunak ateratzea lortu zuen gizarteko kide "txikiagoetatik".

XV. eta XVI. mendeen artean, sistema ekonomiko berri bat sortu zen: Kapitalismoa, zeina merkatu aske baten konkurrentzia irekiaz ezaugarritzen den eta produkzio baliabideak jabetza pribatukoak diren. Europaren Ameriketako esplorazioak kapitalismoaren garapenerako bultzada gisa balio izan zuen. Atzerriko metal, zeta eta espezia sartzeak jarduera komertzial handia bultzatu zuen Europako gizarteetan.

Industria-gizarteek, ondasunak ekoizteko, erregaiez elikatu behar diren makinetan oinarritzen dira, neurri handi batean^[7]. Horrek efizientziaren areagotze lazgarriak ekarri zituen. Industria-iraultzaren ekoizpenaren efizientzia areagotzeak lehen baino soberakin are handiagoa sortu zuen. Soberakina ez zen nekazaritza-ondasunarena bakarrik, baita ekoiztutako manufakturenak ere, eta, lehenago, etxekotzearen iraultzan eztabaidatutako aldaketa guztiak are nabarmenagoak izatea eragin zuen soberakin handiago horrek.

Populazioak, berriro ere, gora egin zuen^[7]. Produktibitatea handitzeak ondasun gehiago jarri zituen guztion eskura. Hala ere, desberdintasuna lehen baino are handiagoa zen. Nekazaritzan oinarritutako gizarteen hausturak jende asko lurra utzi, eta hirietan lana bilatzera bultzatu zuen^[7]. Horrek eskulan-soberakin handia sortu zuen, eta soldata oso baxuen truke kontrata zezaketen langile ugari eman zizkien kapitalistei.

Industria osteko gizarteak ondasunen ekoizpenetik baino informazio, zerbitzuak eta goi-teknologiatik menderatutako gizarteak dira^[12]. Industria-gizarte aurreratuek, gaur egun, zerbitzu-sektoreen gorakada nabarmentzen ari dira manufakturaren eta ekoizpenaren gainetik. Estatu Batuak, esaterako, langileen erdiak baino gehiagok zerbitzu industrietan lan egiten duen lehen herrialdea da. Zerbitzuen industriak gobernua, ikerketa, hezkuntza, osasuna, salmenta, zuzenbidea eta banka dira.

Gizakiak gizon eta emakume genero-rolen banaketen arau, praktika, janzkera, portaera, eskubide, eginbehar, pribilegio, estatus eta boterearen zatiketa batek markatu du kulturalki. Generoaren araberako desberdintasun kulturalak, ugalketa-lanaren banaketa modu naturalean sortu zirela uste izan da; emakumeen erditze biologikoak haurrak elikatzeko eta zaintzeko ardura kultural gehiago izatera eraman zuen. Genero-rolak aldatu egin dira historikoki, eta nagusi diren genero-arauen erronkak gizarte askotan errepikatu dira^[14].

Giza-gizarte guztiek gurasoen, seme-alaben eta beste ondorengoen arteko harremanetan (odolkidetasuna) eta ezkontzaren bidezko harremanetan (kidetasuna) oinarritutako harreman motak antolatu, ezagutu eta sailkatzen dituzte. Hirugarren mota bat ere bada: aitabitxiei edo adopziodunei aplikatuta (fikziozkoa). Kulturalki definitutako harreman horiei, ahaidetasuna esaten zaie. Gizarte askotan, gizarte antolakuntzako printzipio garrantzitsuenetako bat da, eta estatusa eta oinordetza transmititzeko zeregina betetzen du^[15]. Gizarte guztiek dituzte intzestuaren tabuaren arauak, eta, horien arabera, ahaide-harreman mota batzuen arteko ezkontza debekatuta dago, eta, beste batzuetan aldiz, lehentasunezko ezkontza-arauak dituzte^[16].

Giza talde etnikoak beste taldeetatik bereizten dituzten ezaugarri partekatuetan oinarritutako talde gisa identifikatzen diren kategoria sozialak dira. Hauek tradizio, arbaso, hizkuntza, historia, gizarte, kultura, nazio, erlijio edo gizarte-tratamendu multzo komun bat izan dezakete beren bizilekuaren barruan. Etnia bereizia da arraza kontzeptutik, ezaugarri fisikoetan oinarritzen baita, nahiz eta biak sozialki eraikiak diren^[17]. Biztanleria jakin bati etnia esleitzea zaila da, izendapen etniko arrunten barruan ere, askotariko azpitaldeak egon daitezkeelako eta talde etniko horien osaera, denboran zehar, alda daitekeelako maila kolektiboan zein indibidualean^[18]. Gainera, ez dago, orokorrean, talde etniko bat zer den onartutako definiziorik^[19]. Talde etnikoek zeresan handia izan dezakete identitate sozialean eta unitate etnopolitikoen elkartasunean. Hori oso lotuta egon da nazio-estatuaren gorakadarekin antolakuntza politiko nagusi gisa, XIX eta XX. mendeetan^[20].

 

Botere politikoaren hasierako banaketa ur geza, lur emankorra eta toki ezberdinetako klima epelaren erabilgarritasunak zehaztu zuen. Nekazaritza-populazioak komunitate handiago eta trinkoagoetan bildu ahala, talde ezberdin horien arteko elkarrekintzak areagotu egin ziren. Horrek, erkidegoen barruan eta beren artean, gobernuaren garapena ekarri zuen. Komunitateak handitu ahala, gobernantza motaren baten beharra areagotu zen, funtzionatzeko gobernurik gabeko gizarte handi guztiek borrokatu baitute^[21]. Gizakiek nahiko erraz garatu dute gizarte-talde ezberdinekiko afiliazioa aldatzeko gaitasuna (aurretik izandako aliantza politiko sendoak barne), hori egitean abantaila pertsonalak ematen direla ikusten baldin bada^[22]. Malgutasun kognitibo horri esker, gizabanakoek beren ideologia politikoak alda ditzakete^[23].

Gobernuek gobernatzen dituzten herritarrei eragiten dieten legeak eta politikak sortzen dituzte. Gizakiaren historian zehar, gobernu-modu anitz egon dira; bakoitzak boterea lortzeko hainbat baliabide ditu, eta, biztanleriaren gainean, kontrol desberdinak egiteko gaitasuna^[24]. 2017tik aurrera, gobernu nazional guztien erdia baino gehiago demokraziak dira; % 13 autokraziak eta % 28a bietako elementuak^[25]. Herrialde askok nazioarteko erakunde politikoak eta aliantzak sortu dituzte; handiena, Nazio Batuen Erakundea da, 193 estatu kiderekin^[26].

 

Merkataritza, ondasunen eta zerbitzuen borondatezko trukea, gizakiak beste animaliengandik bereizten dituen ezaugarri gisa ikusten da, eta Homo sapiensi beste hominidoekiko abantaila handia ematen zion praktika gisa aipatu izan da^[27]. Ebidentziaren arabera, H. sapiensek distantzia luzeko merkataritza-bideak erabili zituen ondasunak eta ideiak trukatzeko, kultura-leherketak eraginez eta, ehiza urria zenean, elikagai-iturri osagarriak eskainiz, gaur egun desagertutako Neandertalentzat merkataritza-sare horiek ez zeuden bitartean^[28][29]. Hasierako merkataritzak, ziurrenik, obsidiana bezalako tresnak sortzeko materialak izango zituen^[30]. Benetako nazioarteko lehen merkataritza-bideak, espezien merkataritzaren ingurukoak, erromatarren eta Erdi Aroan zeharrekoak izan ziren^[31].

Baliteke lehen giza-ekonomiak truke-sistema baten funtsatzea baino opariak ematean oinarritzea^[32]. Lehen, salgaiek osatzen zuten dirua; zaharrena, ganadu formakoa, eta, erabiliena, cowrie-oskolak dira^[33]. Harrezkero, dirua gobernuek jaulkitako txanponetan, paperean eta diru elektronikoetan bihurtu da^[33]. Ekonomiaren giza azterketa gizarteek baliabide urriak pertsona ezberdinen artean nola banatzen dituzten aztertzen duen gizarte-zientzia da^[34]. Gizakien arteko aberastasunaren banaketan, desberdintasun handiak daude; zortzi gizaki aberatsenek giza populazio osoaren behartsu erdiaren ainako diru-balioa dute^[35].

Gizakiak beste gizaki batzuen aurkako indarkeria beste primateen pareko neurrian egiten du, baina gizaki helduak erritmo handian hiltzen ditu (infantizidioa ohikoagoa izanik beste animalien artean)^[36]. Aurreikusten da H. sapiensen hasierakoen % 2 eraila izango zela eta Erdi Aroan, % 12ra igoko zela garai modernoetan % 2tik behera jaitsi aurretik^[37]. Aldakuntza handia dago giza populazioen artean indarkeria-sistema juridikoak eta indarkeriaren aurkako kultur-jarrera sendoak dituzten gizarteetan homizidio-tasak % 0,01 ingurukoak direlarik^[38].

Gatazka antolatuen bidez (hau da, gerra) gizakiek euren espezieko beste kideak masiboki hiltzeko duten borondatea eztabaidagai izan da. Pentsamendu eskola batek dio gerra lehiakideak kentzeko baliabide gisa eboluzionatu zela, eta, beti, gizakiaren berezko ezaugarria izan da. Beste eskola batek, berriz, gerra nahiko berria den fenomenoa dela iradokitzen du eta gizarte-baldintza aldakorren ondorioz agertu zela^[39]. Adostasunik ez den arren, egungo ebidentziak iradokitzen dute gerrarako joerak duela 10.000 urte inguru bihurtu zirela ohiko eta, leku askotan, hori baino askoz ere oraintsuago^[39]. Gerrak kostu handia izan du giza bizitzetan; XX. mendean zehar, gerraren ondorioz, 167 milioi eta 188 milioi pertsona artean hil zirela kalkulatzen da.

Gaur egun, "gizarte" terminoa hainbat konnotazio politiko eta zientifiko eta hainbat elkarte estaltzeko erabiltzen da.

Mendebaldeko munduaren garapenak berarekin ekarri ditu mendebaldeko kultura, politika eta ideien sorkuntza kontzeptuak, askotan, "Mendebaldeko gizartea" bezala izendatuak. Geografikoki, gutxienez, mendebaldeko Europa, Ipar Amerika, Australia eta Zelanda Berriko herrialdeak hartzen ditu bere baitan. Beste batzuetan, Ekialdeko Europa, Hego Amerika eta Israel ere hartzen ditu barnean.

Hauen guztien kultura eta bizimoduak Mendebaldeko Europatik datoz. Guztiek ekonomia nahiko indartsuak eta gobernu egonkorrak dituzte; erlijio askatasuna onartzen dute; demokrazia gobernatzeko modu gisa aukeratu dute; kapitalismoaren eta nazioarteko merkataritzaren alde egiten dute; balio judu-kristauek eragin handia dute, eta aliantza edo lankidetza politiko eta militarren bat dute.

 

Informazioaren gizartearen kontzeptua 1930eko hamarkadatik eztabaidan egon bada ere, mundu modernoan, ia beti, informazio teknologiek gizartean eta kulturan eragin duten moduari aplikatzen zaio. Hala, ordenagailuek eta telekomunikazioek etxean, lantokian, eskoletan, gobernuan eta hainbat komunitate eta erakundetan dituzten ondorioak barne biltzen ditu, baita ziberespazioan forma sozial berrien agerpena ere.

Europar Batasunaren interes-eremuetako bat informazioaren gizartea da. Hemen politikak ekonomia digital ireki eta lehiakorra sustatzera bideratzen dira, informazioaren eta komunikazioaren teknologien ikerkuntzara, baita gizarteratzera, zerbitzu publikoak eta bizi-kalitatea hobetzearen aplikaziora ere.

Telekomunikazioen Nazioarteko Batasunak Genevan eta Tunisen (2003 eta 2005) Informazioaren Gizarteari buruzko Mundu Gailurrean (2003 eta 2005) ekintzak aurreikusten diren politika eta aplikazio eremu batzuk ekarri ditu.

 

XXI. mendearen hasieran informazio-baliabide elektronikoetarako sarbidea handitzen zihoan eran, arreta berezia zabaldu zen informazioaren gizartetik ezagutzaren gizartera. Irlandako Gobernuak egindako analisi batek zera esan zuen: «Informazio kantitate handiak merke manipulatzeko, gordetzeko eta transmititzeko gaitasuna izugarri handitu da azken urteotan. Informazioaren digitalizazioak eta Internetek duen hedadurak intentsitate berria ematen du ezagutzak jarduera ekonomikoan aplikatzeko, eta, aberastasuna sortzeko, faktore nagusian bihurtu da. Gaur egun esaten da hazkunde ekonomikoaren ehuneko 70 eta 80aren artekoa ezagutza berri eta hobearen ondoriozkoa dela».

• Boyd, Robert; Richerson, Peter J. (12 November 2009). "Culture and the evolution of human cooperation" Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences. 364 (1533): 3281–3288. doi:10.1098/rstb.2009.0134. PMC 2781880. PMID 19805434.
• Bicchieri, Cristina; Muldoon, Ryan; Sontuoso, Alessandro. (1 March 2011). Social Norms. .
• Briggs, Asa (2000). The Age of Improvement (2nd ed.). Longman ISBN 978-0-582-36959-7..
• Bulliet, Richard; Crossley, Pamela; Headrick, Daniel; Hirsch, Steven; Johnson, Lyman (2015). The Earth and Its Peoples: A Global History. Vol. 1 (6th ed.). Cengage Learning. ISBN 9781285445670.. 
• Clutton-Brock, T.; West, S.; Ratnieks, F.; Foley, R.. (12 November 2009). «The evolution of society» Philosophical Transactions of the Royal Society B: Biological Sciences 364 (1533): 3127–3133.  doi:10.1098/rstb.2009.0207. OCLC .2781882 PMID 19805421..
• Lenski, Gerhard E. (1974). Human Societies: An Introduction to Macrosociology. New York: McGraw-Hill, Inc ISBN 978-0-07-037172-9..
• OpenStax (2021) Introduction to Sociology, 3rd edition (PDF) Rice University. p. 99.
•  Rummel, R.J. (1976). "The State, Political System and Society". Understanding Conflict and War, Vol. 2: The Conflict Helix
• Dunfey, Theo Spanos. (29 May 2019). «What is Social Change and Why Should We Care?» Southern New Hampshire University.

• Effland, R. 1998. The Cultural Evolution of * Civilizations Mesa Community College.
• Jenkins, Richard (2002). Foundations of Sociology. London: Palgrave MacMillan   Atal hau liburu formatuan jaitsi dezakezu: zuzenean edo inprimatuta [978-0-333-96050-9. PediaPress] erabilita.
• Raymond Williams, Keywords: A Vocabulary of Culture and Society. Fontana, 1976.
• Althusser, Louis and Balibar, Étienne. Reading Capital. London: Verso, 2009.
• Bottomore, Tom (ed). A Dictionary of Marxist Thought, 2nd ed. Malden, MA: Blackwell Publishing, 1991. 45–48.
• Calhoun, Craig (ed), Dictionary of the Social Sciences Oxford University Press (2002)
• Hall, Stuart. "Rethinking the Base and Superstructure Metaphor". Papers on Class, Hegemony and Party. Bloomfield, J., ed. London: Lawrence & Wishart, 1977.
• Chris Harman. "Base and Superstructure". International Socialism 2:32, Summer 1986, pp. 3–44.
• Harvey, David. A Companion to Marx's Capital. London: Verso, 2010.
• Larrain, Jorge. Marxism and Ideology. Atlantic Highlands, NJ: Humanities Press, 1983.
• Lukács, Georg. History and Class Consciousness. Cambridge, MA: MIT Press, 1972.
• Postone, Moishe. Time, Labour, and Social Domination: A Reinterpretation of Marx's Critical Theory. Cambridge [England]: Cambridge University Press, 1993.
• Williams, Raymond. Marxism and Literature. Oxford: Oxford University Press, 1977.
• Leonid Griffen. The society as a superorganism. The scientific heritage. No 67 Vol 5. P. 51–60, 2021.