Haitzuloaren alegoria

 

Platonek^[4], hasiera batean Sokratesek Glaukoni imajinatzeko eskatu zion egoera bat deskribatzen du, non, leize-zulo batean jaiotzatik preso dagoen jende talde bat aurkitzen den. Preso hauek kateatuta daude, hankak eta lepoa finkatuta dituztela, aurreko hormari begiratzera behartuta eta ez kobazuloari, ez elkarri, ez beste gauzei begira^[5]. Justu hauen atzean, korridore bat duen horma bat dago, eta, jarraian, eta gizonengandik gertu, su bat eta kanpora ematen duen kobazuloaren sarrera. Harresiko pasillotik gizonak doaz, mota guztietako objektuak daramatzatela, eta haien itzalak, suaren argiari esker, presoek ikus dezaketen horman proiektatzen dira. Presoek ezin dute ezer ikusi atzean, itzalak baino ezin dituzte ikusi aurrean duten kobazuloko horman. Atzeko jendearen soinuek oihartzuna dute hormetan, eta presoek uste dute soinu horiek itzaletatik datozela^[5]. Hortaz, gizon kateatu horiek objektuen itzalak hartzen dituzte egiatzat. Beren presondegiko zirkunstantzien ondorioz, proiektaturiko itzal guzti-guztiak beren gain hartzera kondenaturik daude, ezin baitute ezer ezagutu haien atzean gertatzen denaz.

Sokratesek iradokitzen du itzalak presoentzako errealitatea direla, beste ezer ikusi ez dutelako, eta ez dira konturatzen ikusten dutena objektuen itzalak direla su baten aurrean, eta are gutxiago objektu horiek ikusten ez dituzten kobazulotik kanpo dauden gauzek inspiratzen dituztela^[5].

Sua, edo giza argia, eta txotxongiloak, itzalak egiteko erabiltzen zirenak, artistek egiten dituzte. Baina Platonek adierazten du sua ere nazio-egoeran irakasten den doktrina politikoa dela. Artistek argia eta itzalak erabiltzen dituzte garai eta leku bateko doktrina nagusiak irakasteko.

Gizaki gutxik ihes egingo dute kobazulotik. Ez da lan erraza, eta benetako filosofo batek bakarrik, hamarkadatako prestakuntzarekin, kobazulotik irten ahal izango luke, aldapan gora. Gizaki gehienak kobazuloaren hondoan biziko dira, eta artista txiki batzuk izango dira itzalak proiektatzen dituztenak argi gizatiarrarekin.

Kontakizunak aurrera jarraitzen du kontatzen zer gertatuko litzatekeen gizon horietako bat askatu eta suaren argitara itzultzera behartuko balute, horrela errealitate berri bati begira. Errealitate sakonago eta osoago bat antzemango luke, zeren hori baita lehen errealitatearen kausa eta oinarria, zeina itxura sentigarriz bakarrik osatua baitago. Behin gizakiak egoera berri hau bere gain hartu duenean, berriz ere, haitzulotik kanporantz jotzera behartua da, igoera malkartsu eta latz baten bidez, kanpoko errealitate berri bat hautemanez (gizakiak, zuhaitzak, lakuak, astroak, etab., mundu ulergarriarekin identifikatuak), aurreko errealitateen oinarri dena, jarraian, zuzenean "eguzkia eta berezkoa duena" ikustera behartua izan dadin,^[6] Ongiaren ideia irudikatzen duen metafora osatuz.

Platonek, orduan, preso bat libre dela uste du. Preso horrek ingurura begiratu eta sua ikusiko zuen. Argiak begietan min emango zion, eta itzalak jaurtitzen dituzten gauzak ikustea zailduko zion. Horman ikusten duen errealitatearen beste bertsioaren ordez ikusten duena erreala dela esango balitzaio, ez luke sinetsiko. Bere oinazean, jarraitzen du esaten Platonek, Ongiaren ideia, preso askatuak atzera egin eta ohiturara (hau da, eramandako gauzen itzaletara) joko luke. Idazten du: "... begietan min emango lioke, eta ihes egiten du ikusi ahal dituen gauzetara itzuliz, eta horiek erakusten zaizkionak baino argiagoak direla uste du".^[5]

Platonek jarraitzen du: "Demagun norbaitek indarrez arrastaka eraman behar duela... igoera malkartsuan gora, eta ez dadila gelditu eguzkiaren argitara atera arte. Presoa haserretu eta mindu egingo litzateke, eta egoera horrek okerrera baino ez luke egingo eguzkiaren argi distiratsuak begiak estali eta itsutzen dizkionean".^[5]

Astiro-astiro, begiak eguzkiaren argira egokituz doaz: lehenik, itzalak besterik ezin ditu ikusi; pixkanaka-pixkanaka jendearen eta gauzen islak uretan ikusten ditu; eta gero, jendea eta gauzak berak; ^[5] eta azkenik, eguzkiari zuzen begiratu ondoren bakarrik da gai honi buruz arrazoitzeko.^[7][8]

Alegoria, azkenean, presoa berriz ere haitzuloaren barrura sartzean amaitzen da, bere lehengo kideak kateetatik "askatzeko", preso askatuak kobazulotik kanpoko mundua kobazuloan bizi zen munduaren gainetik zegoela uste baitu, eta horretan parte hartzen saiatuko dela haitzuloan geratzen diren presoekin, berak egin berri duen bidaiara eramaten saiatuz; "bedeinkatuko zuen bere burua aldaketagatik, eta errukituko zen beste presoak", eta haitzulotik atera eta eguzkiaren argitara eraman nahi izango ditu bere haitzuloko bizilagunak^[5]. Baina, aitzitik, haiek barre egingo diote. Isekaren arrazoia bere begiak hondatu egin direla da, eguzkiaren argitasunetik kobazuloaren iluntasunera igarotzean itsututa geratu dela. Preso hau, bere antzinako lagunak argirantz askatzen eta igoarazten saiatzen denean, Platonek esaten digunez, lagun hauek berau hiltzeko gai dira, eta, benetan, aukera dutenean hil egingo dute,^[6] eta, horregatik, Sokratesek, aipamen bat egiten dio gizakiek, egiara iristean, eta hiltzera zigortua izatean, bere porrota bilatzen egindako ahaleginari.

Itzultzen ari den presoa, begiak eguzkiaren argitara ohitu zaizkiona, itsua izango da kobazuloan berriro sartzen denean, lehen aldiz eguzkiaren mende zegoenean bezala^[5]. Platonek ondorioztatzen duenez, presoa, iritsi eta leizetik ateratzen saiatzen den edonork, ahal izanez gero, berau hil egingo du.^[5]

Haitzuloaren alegoriaren interpretazioa VI. liburuaren amaieran bilatu behar da, eta Platonen Errepublikaren VII. liburuan, interpretazio epistemologiko hutsa dena, historia hitz hauekin hasten da:

- Eta jarraian -jarraitu nuen-, konparatu hurrengo eszenarekin gure izaera, hezkuntzari edo horren gabeziari dagokionez, zein egoeratan dagoen.^[9]

Baina bere zentzu epistemologikoaren azpian metafisika^[9] platonikoari dagozkion konnotazioak ezkutatzen ditu, baita bere politikari dagozkionak ere, Errepublika itun politiko bat baita.

Mitoaren kontaketa amaitu bezain laster, Platonek, Sokratesen ahotik, bertan azaltzen diren irudietako bakoitzak zer irudikatzen duen kontatzen digu.^[9] Kobazuloaren kanpoaldera igotzean, mundu ulergarrira igotzea agertzen da, non Ongiaren ideia^[10] dagoen, Eguzkiak irudikatua.

Bi mundu horiek errealak dira, baina adigarriak garrantzi handiagoa du sentimenezko guztiaren oinarri gisa. Mundu honi dagozkio esentziak edo ideiak, eta, horien artean, Ongiaren ideia gainerako ideia guztien eta, beraz, sentimenezkoaren oinarria da.

Baina, hala ere, Platonek ematen digun azalpen hau ohar bat besterik ez da, alegoria honek aditzera eman nahi duenaz aparte. Hori bai, beharrezkoa da arimak mundu adigarrirantz duen bidea ulertzeko.^[11]

 

Narrazioaren zati nagusia da, baina azaldu aurretik Platonen epistemologia testuinguruan kokatu behar da. Heraklitok zein Parmenidesek, errealitatearen ezagutzarantz aurrera egiteko bi bide kontrajarri hasi zituzten, lehena aldakorra zena, bigarrena betierekoa eta suntsiezina zena, eta Parmenidesek berak jarri zien izena biei: iritziaren bidea eta egiaren bidea, hurrenez hurren. Platonek, dialektikoa bera, bi bideak uztartuko ditu, baina parmenidearrari garrantzi eta baliozkotasun handiagoa emanez. Egile horiei begiratu behar zaie haitzuloaren mitoaren atzean ezkutatzen dena ulertzeko.

Platonen arabera, errealitate mota bakoitzari ezagutza mota egoki bat dagokio, eta hauek, aldi berean, beste bi mota ezberdinetan banatzen dira, bakoitza egiazkoagoa dena^[10], ulergarria dena zenbat eta hobeto atzematen duten. Horrela, sentimenezko mundua ezagutzeko, badugu iritzia, ezagutza izanik errakuntza izan dezakeen jakintza dena eta Heraklitok irekitako bidearekin bat datorrena. Bestalde, mundu ulergarria ezagutzeko, errealitatearen ezagutza ziurra ematen digun zientzia daukagu, Parmenidesek proposatutako bidea. Iritzia edo doxa, esan bezala, bi ezagutza-azpimotatan banatzen da: irudimena edo eikasia eta sinesmena edo pistisa. Era berean, mundu ulergarriaren ezagutzarako, zientzia edo epistemea, aldi berean, pentsamendu edo dianoian banatzen da, esentziak eta ongiaren ideia atzematen duen arrazoimena edo noesia atzematen dituelarik.^[12]

Horrela, itzalen kontenplazioaren bidez lortutako ezagutza irudimenak ematen duen ezagutzaren fidagarritasunarekin identifikatuko litzateke, ispiluetan islatutako irudiei, margotutako edo zizelkatutako irudiei edo baita haitzuloaren alegoriari berari ere nahi baino ziurtasun handiagoz hartzearen antzekoa. Kobazuloan zehar objektuak eta sua bera sinesmenarekin erakutsiz ibiltzen diren gizakien ikuspena, dena aldagarria den naturaren behaketa soilaren bidez lortutako ezagutza nahi denaz haraindi ziurtasunez hartzearen antzekoa. Kobazulotik kanpoko munduaren kontenplazioak pentsamendua adierazten du, mundu ulergarriaren ezagutzara igarotzea, non esentziak edo oὒσία dauden, iritzi bat izateari uzten dion ezagutza.

Errepublika itun politikoa denez, espero izatekoa zen alegoriaren ondoren Platonen teoria politikoari erreferentzia handiagoa egitea epistemologiari eta hezkuntzari edo paideiari baino, baina ez da horrela, politika pixka bat izan arren.

Platonek, polisaren antolaketa egoki bati begira, hezkuntzari ematen dion garrantziak, gai honi Errepublikan orrialde asko eskaintzea eragiten du. Platon, bertan, horretarako ikasketa programa bat diseinatzera ere iristen da, aurretik deskribatutako ezagutza mailetan oinarritua.

 

Errege filosofoaren heziketa eta hezkuntza prozesua da istorioaren protagonistak egiten duen ezagutza graduen bidezko ibilbide horretan gorpuzten ari dena. Prestakuntza hori herritar guztiek hasi behar duten jakintsuenen esku egongo da, eta ezagutzarako gaituta dauden heinean osatuko dute.

Baina, alegoria den aldetik, ez dator bat Platonen pentsamenduarekin. Adibidez, pertsonaia etengabe ezagutza mailetan gora egitera behartua da, Platonek berak alegoria kontatzean dioen bezala, jakintza neketsua delako eta gogo onez egiten ez delako^[13], aurrerago, mitoa amaitu ondoren, Platonek haurrek ikasteko indarra erabiltzea ez dela desiragarria dioen bitartean.^[14]

Politika platonikoan ez dago gizakiak ezagutza-mailetan gora egitera bideratutako kanpoko betebeharrik, inor ez da arrastaka eraman behar alegoriak kontatzen duen bezala. Platonek bere politikan aipatzen duen betebehar bakarra, agian, hiritar guztien betebehar morala da, beren gaitasunaren arabera ahalik eta ongien hezteko betebeharra erantzukizunez har dezaten, polisaren ongirik onenaren maitasunagatik. Ongia zuzen zuzendua izatean datza, hau da, arrazoiaren arabera.

Ikasleek, dialektikaren bidez maisuek gidatuta, beren kabuz lortuko dituzte ezagutza-maila desberdinak, bakoitzaren gaitasunak zehazten duen mugaraino.

Mito honek dituen konnotazio politikoak bigarren mailakoak edo zeharkakoak dira. Alegoriako presoak dituen betebehar guztietatik, teoria politiko platonikoan benetan mantentzen den bakarra, hala bere pertsonaia nola jakintsua, mundu ulergarriaren kontenplazioa (eguzkia eta ongiaren ideia, hurrenez hurren) alde batera uztera behartuak izan behar direla da, bere herritarrak zuzentzeko^[15], polisaren gobernua bere gain hartzeko, itzulera horrek jakintsua zoriontasun handienetik urruntzen duelako: Ongiaren ideia kontenplatzen jarraitzea. Betebehar hau barnekoa da kanpokoa baino gehiago, bere indarra, jakintsuak polisari begira duen erantzukizunean datza, honek bere ongia lor dezan^[10], hau da, biztanle guztiak, jakintsuak zuzentzen dituenean, arrazoiaren arabera gida daitezen.

Hala ere, Platonek badaki oso gutxi direla ezagutza maila gorenera iristeko gai. Honek, aldi baterako eta txandakakoa den gobernu batean, mundu ulergarrira pentsamenduaren bidez gehien sartu direnek gobernatzeko funtzioa ere bete behar dutela proposatzera eramango du.^[16] Errotazioaren arrazoia, gobernatzeko funtzioa denboran mugatzea da, gehiegi irautea eraginez gogorregia suerta ez dadin esentzien azterketa eta kontenplazioa ez artatzeko betebeharra.

Ia testu alegoriko orori bezala, haitzuloko alegoriari ez zaizkio falta interpretazio batzuk, egileak Akademian emandakotik at eman direnak. Honen arrazoi nagusia, kontserbatutako. Platonen lan ia guztia, izaera exoterikokoa dela da, hau da, Akademiako kide ez direnentzat, eta, beraz, publiko handiarentzat irisgarria. Honek, Platonek proposatutako irudien bitartez bere lanari aparteko edertasun literarioa ematea eragin zuen, baina bere zati askotan zehaztasun kontzeptual gutxirekin. Alegoriaren irakurketan bakarrik geratzeak, egileak eman zizkigun azalpenei jaramonik egin gabe, era guztietako interpretazioak eragin ditu.

Alegoriak irakurleari pertzepzio izaera irakasteko erabilitako sinbologia modu ugari ditu. Kobazuloak azaleko errealitate fisikoa adierazten du. Ezjakintasuna ere irudikatzen du, kobazuloan bizi direnek onartzen dutena onartzen baitute. Ezjakintasuna haiek hartzen dituen iluntasunak irudikatzen du, ezin baitituzte itzalak osatzen dituzten benetako objektuak ezagutu, itzalak objektuen benetako formak direla sinestaraziz. Presoak kobazulotik irtetea eragozten duten kateek ezjakintasunean harrapatuta daudela adierazten dute, kateek egia ikastea eragozten baitute. Kobako hormetan islatutako itzalek azaleko egia adierazten dute, hau da, presoek kobazuloan ikusten duten ilusioa. Askatutako presoak mundu fisikoa egiaren itzala besterik ez dela ulertzen dutenak irudikatzen ditu, eta presoen begiek begiztatzen dituen eguzkiak ideien egia gorena adierazten du. Argiak jakinduria irudikatzen du, kobazuloan sartzen den argi ahulak ere presoek formak ezagutzeko aukera ematen baitute.^[17]

Alegoria seguraski Platonen Formen teoriarekin erlazionaturik dago, zeinaren arabera formak (edo ideiak), eta ez sentsazioaren bidez ezagutzen dugun mundu materiala, errealitate mota goren eta oinarrizkoenaren jabe baita. Formen ezagutza erreala edo Sokratesek "ona"^[18] deritzona da. Maila gorenera igo direnek, ordea, ez dute han geratu behar, baizik eta haitzulora itzuli eta presoekin bizi behar dute, beren lan eta ohoreetan parte hartuz.

Platonen Fedonek haitzuloaren alegoriaren antzeko irudia du; filosofoak aitortzen du, filosofiaren aurretik, bere arima "benetako presoa" zela, bere gorputzean estu lotua, eta bere buruaren eta bere buruaren errealitatea ikertu beharrean espetxe bateko burdin hesien artetik begiratu behar duela.^[19]

Jakintsuek haitzuloaren alegoriaren interpretazio posibleak eztabaidatzen dituzte, bai ikuspuntu epistemologiko batetik begiratuta —Platonek gauzak nola ezagutzen ditugun jakiteko azterketan oinarrituta dago—, bai ikuspuntu politiko baten bidez (politeia).^[20] Alegoriaren gaineko erudizioaren zati handi bat bi ikuspegi horien artean kokatzen da, baita erabat independenteak diren beste batzuetan ere. Ikuspegi epistemologikoa eta ikuspegi politikoa, Richard Lewis Nettleship eta A. S. Ferguson-en aita, hurrenez hurren, maiz eztabaidatu ohi dira^[20]. Nettleship-ek haitzuloaren alegoria gure jaiotako ezintasun intelektualaren ordezkari gisa interpretatzen du, gure ulermen txikiagoa filosofoarekin alderatzeko, baita egia eta jakinduria bilatu ezin dituzten edo nahi ez dituzten pertsonei buruzko alegoria ere.^[20]Fergusonek, aldiz, alegoriaren interpretazioa oinarritzat hartzen du leizea giza izaeraren alegoria dela eta filosofoaren arteko aurkakotasuna eta indarrean dagoen egoera politikoaren ustelkeria sinbolizatzen duela dio.^[3]

Dena den, pentsamolde esparru horien barruan hausturak sortu dira. Alegoriaren inguruko eztabaida akademiko modernoaren zati handi bat Martin Heideggerrek alegoria eta filosofia bere osotasunean aztertzetik atera da, gizakiaren askatasunaren lentearen bidez, The Essence of Human Freedom: An Introduction to Philosophy and The Essence of Truth: Platonen haitzuloaren alegorian eta Teetetoan.^[21]Horren aurrean, Hannah Arendtek, alegoriaren interpretazio politikoaren defendatzailea, iradokitzen du alegoriaren bidez Platonek "ideien teoria propioa politikara aplikatu nahi zuela".^[22] Alderantziz, Heideggerrek dio egiaren funtsa izateko modu bat dela eta ez objektu bat^[23]. Arendtek Heideggerrek alegoriaren inguruan egindako interpretazioa kritikatu zuen, "Heidegger ... Platonen ideien teoria interpretatzeko eta" kritikatzeko "haitzuloaren antzekoa erabiltzerakoan oinarrituta dagoela^[24].

Hainbat jakintsuek alegoria eta kobazuloaren lanaren eta Platonek banatutako lerroaren analogia eta eguzkiaren analogia kontuan hartuz Platonek egindako lanaren arteko lotura posible izatea ere eztabaidatzen dute. Lerro zatitua Platonen Errepublika lanean aurkeztutako teoria da. Sokratesen eta Glaukonen arteko elkarrizketaren bidez erakusten da hori. Bertan, mundu ikusgarri eta ulergarri baten aukera aztertzen dute. Itzalak eta islak bezalako elementuez osatutako mundu ikusgaiarekin (AB gisa bistaratuta), gero elementu fisikora igotzen da (BC gisa bistaratzen da), berriz, mundu ulergarria arrazoiketa matematikoa (CDak bistaratua) eta ulermen filosofikoa (DE bistaratua) ditu.^[25] Askok hau kobazuloaren alegorian dagoen presoak bidaia egiteko duen moduaren azalpen gisa ikusten dute. Lehenik eta behin ikusgai dagoen munduan horman dauden bezalako itzalekin. Sokratesek iradokitzen du itzalak errealitate direla presoentzat, beste ezer ikusi ez dutelako; ez dira konturatzen ikusten dutena suaren aurrean dauden objektuen itzalak direla, are gutxiago objektu horiek leizetik kanpoko ikusten ez dituzten gauza errealetan inspiratuta daudela,^[25] ez eta fisikoa gauzatzea kontzeptuen ulermenarekin, hala nola, zuhaitza bere itzaletik bereizita egotea. Mundu ulergarrian sartzen da presoak eguzkiari begiratzen dionean.^[25]

Eguzkiaren analogia seigarren liburuko uneari buruzkoa da, Sokratesek Glaukonek ongiaren xedeak definitzeko eskatu ondoren, "ontasunaren seme" baten analogia. Sokratesek "ontasunaren seme" hau eguzkia dela agerian uzten du, eguzkiak bere argiarekin ikusteko eta begiagatik ikusia izateko gaitasuna emanez,^[26] beraz, ontasunaren ideiak ulergarria argitzen du. Honek, leizearen alegoriaren esparruan, eguzkiaren eta mundu ulergarriak konexioa osatzen dutela sinestaraztera eraman ditu jakintsu batzuek.

Platonen haitzuloaren gaiak eta irudiak mendebaldeko pentsaera eta kultura osoan agertu dira. Adibide batzuk daude:

1. Francis Baconek "leizearen idoloak" terminoa erabili zuen gizabanakoen idiosinkrasia eta kezketatik sortutako arrazoimenaren errakuntzei buruz hitz egiteko.
2. The Conformist, The Matrix, Cube, Dark City, The Truman Show, Us and City of Ember modeloa Platonek haitzuloari buruz egindako alegoria.^[27]
3. 1. fasean, 2015eko kataluniar telebistako Merlí serieko 2. atalean, "Platon" izenekoan, institutuko filosofia irakasle batek alegoria frogatzen du, etxeko objektuak erabiliz ikasle ez-hitzezko eta agorafobiko batentzat, eta promes egiten dio: "Kobazulotik aterako zaitut. "
4. "16. kapitulua" izenburuko telebistako Legioaren atal batean, narratzaileak Platonen Kapera erabiltzen du "iruzurrik larriena, nartzisismoa" azaltzeko.

• Ferrater Mora, J. (1979). Diccionario de Filosofía. Alianza Editorial. Bartzelona. {{ISBN|84-206-5299-7}}.
• Guthrie, W. K. G. (1990). Greziar Filosofiaren Historia IV. Gredos. Madril. {{ISBN|978-84-249-14400}}.
• Jaeger, W. W. (2004). Paideia: greziar kulturaren idealak. AFK. Madril. {{ISBN|84-375-0195-4}}.
• Nettleship, Richard Lewis (1955). "4. kapitulua: adimenaren lau faseak". Platonen Errepublikari buruzko ikastaroak (2. ed.). Macmillan & Co.
• Platón (1997). Errepublika. CEPC. Madril. {{ISBN|84-259-1037-4}}.