Metafisika

Den-denak ados ez dauden arren, metafisika hitza Rodaseko Andronikok sortu zuela esan ohi da. Lizeoan Aristotelesen hamargarren ondorengoa izan zelako da ezaguna k.a I filosofo hau eta Aristotelesen lanak bildu, ordenatu eta zehaztasun osoz komentatu zituen.

Lan horietako zenbaitetan lehendabiziko filosofiaz ari zen Aristoteles, batzuetan teologia eta jakinduria bezalaxe izendatzen bazuen ere. Aristotelesen lan horiek alfabeto grekoko letren arabera ordenatu zituen Andronikok eta inongo titulurik ez zuten idatzi horiek Fisika liburuaren ondoren jarri zituen; hortik dator metafisika hitza: ta meta ta physica, fisikaren ondoren daudenak edo gauza fisikoez haraindi daudenak esan nahi baitu.

Garbi gelditu zen oso hitz egokia zela, izan ere, lehendabiziko filosofiaz edo teologiaz ari diren tratatu horien helburua jakintza fisikoaz haraindi edo atzean dagoen jakintza eskuratzea baita.

Metafisika hitzeko meta partikularen zein itzulpen egiten dugunaren arabera, lehenbiziko filosofia horren bi ikuspuntu aurki ditzakegu:

• Haraindi bezala itzultzen badugu, naturaz (physis) gain dagoen eta transzendentea den errealitatea aztertuko du metafisikak; hau da, Jainkoa aztertzen duen tratatuarekin bat egingo du (teologiako tratatua).

• Baina ere berean meta atzean bezalaxe itzul daiteke, honen arabera gauza naturalei dagokien errealitateaz edo gauzen izatea aztertuko luke metafisikak, eta honi ontologia deritzo.

Zenbait pertsonak munduen orientatzeko egindako esfortzu intelektualaren ondorioa izan da metafisika. Metafisikaren ezaugarrietako bat azkeneko galderetaraino iritsi nahi izatea da; hau da, behin erantzunda ezer gehiago galdetzeko aukerarik ematen duten galdera haietaraino iristea.

• Metafisikak gauzak ikuspegi unibertsaletik aztertu nahi ditu.

• Jakintza erabat irekia da eta errealitatearen eta pentsamenduaren oinarriak aztertzen ditu.

 

Ekialdeko metafisika edo filosofia Txina, India eta Japoniako mundu ikuskerez ari gara. Beraietatik adar asko sortu diren arren Hinduismoa, Budismoa, Konfuzianismoa eta Taoismoa dira ekialdeko filosofia nagusiak.

Hegel, Heidegger eta beste zenbait filosoforen esanetan, ordea, ezin da ekialdeko filosofiaz hitz egin, filosofia mendebaldean jaio eta garatutako jakintza baita.

Hinduismoa eta budismoa ez dira ez sistema filosofikoak ez erlijioak berez; baina sistema filosofiko eta erlijioen ezaugarriak dituzte. Honexegatik elementu mitikoak, erlijiozkoak, etikoak eta filosofikoak dituzten mundu ikuskera direla deritzo.

Ekialdeko pentsamenduaren funtsezko arrazoietan dago ekialdeko filosofiaren erakarpena: tolerantzia, indarkeria eza eta barneko munduaren (introspekzioaren eta kontenplazioaren) botereari ematen zaion garrantzia eta balioa baitira ekialdeko jakinduria zahar horren arima. Honen adibide izan zen indarkeriarik gabeko erresistentzia zibila eta herri mailako mugimenduak defenditu zituen Gandhi.

Pentsamolde horietako batzuen oinarrian esperientzia mistikoa edo erlijiozkoak dauden arren, beren helburua funtsezko egia aurkitzea eta adieraztea da, existentzia guztiari zentzua emango bailioke. Gainera pentsamolde hauek eskaintzen diguten ezagutza arrazoiaren ondorio da, nahiz eta grekoena bezalakoa ez izan.

Greziako metafisika bi koordenatuk mugatzen duten erreferentzia markoan garatu zen:

• Esentzia eta itxura: Gauza baten ezaugarri sentsibleen multzoa zen grekoentzat itxura eta esentzia gauzen ezaugarri aldagaitzak zirela, hau da, gauzek direna izateko dituzten ezaugarriak. Hauen ustez itxura alda zitekeen objektuaren izaera aldatu gabe, baina esentzia aldaezina zen hau aldatuz gero objektua zena izateari uzten baitzion.

• Iraunkortasuna eta aldaketa: Greziako metafisika errealitatearen ikusmolde estatikoaren (aldatzen ez zena) alde agertu zen orokorrean, horrexegatik uste zuten ere egiazko errealitatean aldaezina izan behar zuela.

Garaia hartako metafisikaren arabera esentzia gauzen egiazko errealitatea zen eta hau ezagutzeko bide bakarra arrazoia zen, ezin baitzen zentzumenen bidez ezagutu. Filosofo bakoitzak esentzia hauek errealitate desberdinean aurkitu zituzten, Tales Miletokoak guztia ura zela uste zuen, Enpedoklesek guztia lau elementuz (sua, airea, ura eta lurra) osaturik zegoela defendatu zuen.

 

Gauza bakoitzaren zatirik garrantzitsuena edo funtsezkoenari deritzo substantzia, hau da, gauza bakoitzaren mamiari. Hitz honek edukia adierazten du, gauza bakoitzak duena eta besteetatik independente eta autosufiziente (ezberdina) bihurtzen duena; hau da, errealitaterik bereena eta indibidualena.

Aristotelesek sortu zuen substantziaren (ousia) nozio filosofikoa eta errealitatearen erabateko eta azkeneko egiturari buruz zuen ikusmoldea adierazteko erabili zuen.

Substantzian ematen diren aldaketak substantziaren akzidenteak zirela zioen Aristotelesek, eta bi bereizi zituen:

• Aldaketa akzidentala: Hauetan ezaugarri akzidentalen bat aldatzen da, hau da, ez objektuaren berezko izaera aldatzen, garrantzi gutxiagoko ezaugarri batzuk baizik.

• Aldaketa substantziala: Aldaketa mota hauetan gauzen esentzia aldatzen da, edo bestela esan, substantzia desagertu egiten da eta lehen ez zegoen beste berri bat sortzen da.

 

Garai honetan Greziako koordenatuetan ez zegoen elementu berri bat agertu zen, kristau fedea. Erdi Aroko metafisikak garatu zuen filosofatzeko moduaren helburua erlijio fedea serio hartzea zen.

Antselmo Canterburykoa eta Tomas Akinokoa jainkoa bazela frogatzen saiatu ziren, ahalegin hauen oinarri-oinarrian kristautasunak Jainko bakarrengan duen sinesmena baieztatzeko beharra eta Jainkoaren eta gizakien arteko alde nabarmena azpimarratzeko beharra zeuden.

Kristautasunak pentsamendu sistema edo eskola filosofikoa baino zerbait gehiago izan nahi zuen, bizitzarako zentzua eskaini eta hil ondoren salbazioa eta zoriona lortzen zela baitzioen. Bizitza kristaua erakargarriago bihurtzeko asmoarekin garaiko metafisikaren ezaugarrietako bat bizitzaren kristau zentzua ahalik eta arrazionalkien eta sistematikoen antolatzea da.

Bizitzari eta munduari buruzko hainbat ikusmolde onartu zituzten kristau fedearen bidez, eta ikusmolde horien ondorio guztiak ateratzen saiatu ziren hainbat filosofo. Horrek esan nahi du askatasun osoz egiten dituen ekintzen erantzule dela gizateria, eta kristautasunak eskaintze duen bizimoduaren helburua unibertsaltasuna dela; hau da, gizaki ororentzako baliozkoa izatea dela bere helburua, baldintza edo egoera jakinak edozein izanda ere.

Rene Descartesek sortu zuen korronte filosofiko honekin hasi zen Aro Modernoa filosofian, eta XVII. eta XVIII mendeetan zabaldu zen Europan zen. Garai horretan jaio eta garatu ziren zientziak, matematika eta fisika batez ere, eta gaur egungo Europaren oinarri izango ziren nazionalitateak ere orduan sortu ziren.

Arrazionalismo hitzak erantzunak aurkitzeko eta gizateriaren arazoak konpontzeko arrazoiaren gaitasunarekiko konfiantza adierazten du. Eskola honen ustez, arrazoiari esker asko aurreratu ziren zientziak, eta gauza bera gerta zitekeen arrazoia filosofian erabiliz gero ere.

Arrazionalismoa idealismo mota bat da, eta hau dela eta arrazionalistek diote ezagutza ez dagokiola zuzenean errealitateari, hau da, gauzak ezin ditugu zuzenean ezagutu; ezagutu dezakegun gauza bakarra gauzen ideia baita. Arrazionalismoaren ezaugarri horiek guztiek oinarri bera dute: munduak egitura arrazionala duela, alegia. Metafisika arrazionalistaren erronka nagusia: arrazoiak gizakien bizitza zuzentzeko erabateko boterea duela uste izatea da.

 

Immanuel Kantek honakoa proposatzen izan zen lehenengoa: Metafisika ezagutza teoriko-zientifiko gisa hartzen badugu, beharrezko lana da; baina arrazoiaren ikuspuntutik aztertzea ezinezkoa. Zientziaren barnean aurki ditzakegu matematika eta fisika, baina bertan metafisika sar daitekeen frogatzeko dago.

Honen ustez ezagutza ez zen gauzetara egokitu behar, subjektuaren (ezagutzen duenaren) ezagutzazko egituraren bidez gidatu behar dira baitira gauzak. Ezagutza esperientziatik datorren zerbaiten eta subjektuak eskaintzen duenaren arteko laburpena da; subjektua baita a priori dauden formak eta kontzeptuak ematen dituena.

Zientzia metafisikoa ezinezkoa da, ezinezkoa baita metafisikaren hiru aztergai nagusiei buruzko ezagutza teoriko-zientifikorik egotea; hau da, arimari, munduari eta jainkoari buruz ezagutza zientifikorik edukitzea. Metafisikaren helburua gure ekintza moralari zentzua emango dion oinarria izatea da. Honen arabera, arima hilezkorra da, mundua askea eta Jainkoa badago; hau perfekzioaren eredu delarik¸bestela egunero moralki hobeak (bidezkoagoak, egiazaleagoak, zintzoagoak, etab) izateko egiten ditugun esfortzuak alferrik izango lirateke.

Georg Wilhelm Friedrich Hegelek (1770-1831) garaturiko ikusmolde filosofikoari deritzo idealismo absolutuaren metafisika. Honen ustez arrazoia denboran zehar garatzen eta azaltzen da, hau da arrazoia historikoa da edo beste era batera esana, errealitatea dinamikoa da; etengabeko prozesuan baitago eta aurkaritzak eta kontraesanak gainditzen ari da.

Hegelek errealitatearen izaera mailakatua defendatu zuen. Une historiko bakoitzak (arrazoiaren adierazpen bakoitzak) iraganeko une guztiak ditu berarekin, baina era berean, arrazoi absolutuaren dinamikak gailendu beharko du.

Ortega y Gasset, Husserl y Heidegerren bidea jarraituz metafisika errealista eta idealista gainditu nahi zituen Xabier Zubiriren (1898-1983) proposamenari deritzo noologia (nous = adimena). Honetarako ikuspuntu erradikalagoa lortzea du helburu, hau da; inteligentzia aztertu nahi du, baina ez psikologiaren aldetik, egiturazko gaitasun formal gisa baizik edo bestela esanda; gizakien errealitatea hautemateko modua zehazten duena litzateke adimena.

Noologiaren oinarria honakoa da: gizakioz ez ditugula sentsazio hutsak, hauek dimentsio intelektiboa baitute beti. Adimena sentitzailea da eta sentitzailea den heinenean, inpresio bat ematen digu eta adimen edo ulermen den heinean errealitatearen funtsezko ulertzea.

 

Enpirismoa XVI. eta XVII. mendeetan garatutako mugimendu zabala izan zen. Kritika egiteko modu bat da, eta horregatik ezagutzaren gaiaz kezkatzen da batez ere, ezagutzaren egiaz eta zilegitasunaz, hain zuzen ere.

Enpiristen arabera ezagutzaren jatorria, muga eta zilegitasuna zentzumenetan dago, hau da, metafisikak ezagutzari buruzko kontzeptuaren aurka doaz. Eskola honetakoek jaiotzen garenean gure burua hutsik egoten dela diote, ez baitugu aurrez edo berez inolako ezagutzarik edukitzen; beraz, zentzumenen bidez lortu behar dugu ezagutza.

Honen arabera hautematen ez ditugun errealitateak ezin ditugu ezagutu, ezagutza ziur bakarra zentzumenen bidez bakarrik hautemandakoa baita. Enpiristei mekanismo psikologikoak, hau da, gure buruko ideien mekanismo psikologiko arduradunak, interesatzen zaizkie.

David Hume metafisikaren ideia nagusien jatorrian edo atzean zegoen inpresio hautemangarrien bila aritu zen (hauek zer sortarazten zituen). Arimaren, Jainkoaren, zergatiaren, substantziaren etab jatorrian zer zegoen bilatzen saiatu zen; baina bere lanak eszeptismoa izeneko pentsamoldea sortzera eraman zuen; hau da, hautematen dudana bakarrik ziurra dela dioen ikuskera.

Auguste Comte-ek XIX. mendean gizakiaren eboluzio intelektuala azaltzeko eboluzioa hiru alditan (teologikoa [erlijiosoa], metafisikoa [filosofikoa] eta positiboa [zientifikoa]) banatzen zuen legea sortu zuen.

Baina gizakiok erantzunik ez duten galderak egiten ditugu: bizitzari zentzua eman behar diegu, idealak behar ditugu haien alde lan egiteko eta saiatzeko . Hau da, gure existentziaren osagai enigmatikoa edo misteriotsua argitu nahi dugu, baina gizakiaren dimentsio horrek ez dun inolako irtenbide zientifikorik eta bizitza guztian gurekin eramaten dugunez erantzun beharra dago.

 

Karl Marx-ek eta Friedrich Engels-ek XIX. mendean metafisikaren aurka agertzen zen marxismo hertsia proposatu zuten, bi arrazoietan oinarriturik:

• Marxismoak dinamikoagoa zen eta metafisika ordezka zezakeen pentsamoldea zuen, materialismo dialektikoa zeritzona.

• Marxismoaren arabera metafisika pentsamendu ideologikoa dela uste du; beraz, kritikatu eta deuseztatu beharra dago

Azken hau honakoan oinarritzen zen: Filosofiak mundua interpretatzen du, mundu ikuskerak eta bizitzari eta unibertsoari buruzko ikusmoldeak sortu ditu, baina gizarteko klase boteretsuen eta aberatsen interesetatik egin du beti. Horrexegatik defendatzen du marxismoak metafisika ordena sozial eta ekonomiko bidegabeak legeztatzeko tresna bihurtu dela eta filosofiaren zeregina mundua eraldatzea dela.

Beraz, metafisika kritikatu baino gehiago metafisika egiteko modu jakin bat kritikatzen du Marxek: ideologia bilakatu eta gizakiak elkar esplotatzeko baldintzak ematen dituena, hain zuzen ere.

Friedrich Nietzschek (1844-1900) metafisikari egindako kritika ikuspuntu genealogiko batetik egin zuen eta kritika honen muin-muinean dualismo ororen ukapena dago. Honen ustez pentsamendu metafisikoak beste mundu bat asmatu du, daukagunarengandik ezberdina; eta gainera pentsamendu metafisikoek beste mundu hori egiazkoa dela esaten dute.

Filosofo honen ustez metafisikako kontzeptu nagusiak, hau da, beste mundu metafisiko horren oinarriak, iruzur gramatikal edo linguistikoak dira Nietzscheren ustetan.

• Aguirre, Javier (2008): Aristotelesen Metafisikari sarrera, Donostia, Jakin. ISBN 978-84-95234-36-0
• Arrieta, Agustin (2004): "Metafisika" in Filosofiako gida, Bilbo, UEU. ISBN 84-8438-048-3
• Metafisika.  Aristoteles  Pentsamenduaren Klasikoak Corpuseko 45. liburua. Itultzailea: Javier Aguirre Santos. 1997