Johannes Gutenberg

Johannes Gutenberg
Irudi gehiago
Bizitza
Jaiotzako izen-deiturak	Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg
Jaiotza	Mainz, c. 1398
Herrialdea	Germaniako Erromatar Inperio Santua
Bizilekua	Mainz
Heriotza	Mainz, 1468ko otsailaren 3a (67/68 urte)
Hobiratze lekua	Mainz
Familia
Aita	Friele Gensfleisch zur Laden
Ama	Else Wirich
Haurrideak	ikusi Friele Gensfleisch (en) Else Vitztum (en)
Hezkuntza
Heziketa	University of Erfurt (en) (1418 (egutegi gregorianoa) -
Hizkuntzak	alemana
Jarduerak
Jarduerak	asmatzailea, tipografoa, Irarlea, ingeniaria, errementaria, urregina eta mintmaster (en)
Lantokia(k)	Mainz eta Estrasburgo
Sinesmenak eta ideologia
Erlijioa	kristautasuna

Johannes Gensfleisch zur Laden zum Gutenberg, Johannes Gutenberg (/ˈɡuːtənbɜrɡ/)^[1]​ edo Johannes Gutemberg izenez ezagunagoa (Mainz, Germaniako Erromatar Inperio Santua, 1400^[2] - 1468ko otsailaren 3a) urregilea izan zen, eta letra mugikorreko inprenta modernoaren asmatzailea, 1450 inguruan. Inprimaketaren teknologia landu, eta tinta garatu zuen. Europara inprimatzeko makina mugikorra ekarri eta garatu zuelako da ezaguna, aurretik tresna hori Txinan eta Korean erabili baitzen.

Haren lanik ezagunena 42 lerroko Biblia (orrialde bakoitzean inprimatutako lerroei egiten dio erreferentzia) da, 1445ean, Mainzen, eta tipografia mugikorrarekin^[3] inprimatutako lehen liburutzat hartzen da; Martin Luteroren ideiak zabaltzeko giltzarria izan zen, eta, bide batez, Erreforma protestantearena^[4]. Bere jaioterriko (Maguntzia) kasu judizial ezagun batean nahastuta egon zen, non ordura arte sekretua zen asmakizunaren xehetasunak plazaratu baitziren.

Bere asmakizuna, Ekialdeko Erromatar Inperioaren gainbeherarekin eta Amerikaren aurkikuntzarekin batera, modernitatearen eragile nagusitzat hartzen da^[5][6]. Asmakuntzak gizateriaren historiari^[7] garrantzi handia eman arren, haren bizitza nahiko ezezaguna da.

Maguntzian jaio zen, Germaniako Erromatar Inperio Santuan, egungo Alemanian, 1400. urtearen inguruan, zum Gutenberg izeneko aitaren etxean. Friedrich Friele Gensfleisch merkatari germaniarraren (geroago, 1410 aldera, zum Gutenberg abizena hartuko zuena) eta bere emazte Else Wirich-en semea zen.

Bere benetako abizena Gensfleisch zen, zeinak Renaniako alemanieraz «antzara-haragia» esan nahi duen (nahiz eta onartzen den hori izatea hitzez hitzeko esanahia ere), hortaz, Johannesek Gutenberg hitza abizen gisa erabiltzea erabaki zuen. Badirudi sendiak etxe bat herentzian jaso zuela eta Hessera aldatu zutela bizilekua. Erfurteko unibertsitatean ikasi zuela uste da, bere izena agertzen baita bertan, 1419an: Johannes de Alta Villa, Eltville am Rhein herriaren latinezko izena. Urte horretan hil zen bere aita.

Bere biografian, 1434 arteko hutsunea dago, Estrasburgon errementari lanetan aurkitzen den arte^[8]. Hortxe ditugu 5 urte geroago epaiketa baten aztarnak. Badirudi Hanz Riffeekin elkartu zela eta zerbait sekretua garatzen ari zirela.

1438an sozio berriak sartu ziren: Andreas Heilman eta Andreas Dritzehen (epaiketa hauen oinordekoek jarri zuten): Badirudi harribitxiak lantzen eta ispiluen ekoizpena erakusten aritzen zela, baina denbora gehiena "zerbait sekretua" egiten ari zen. Bere sozioek jakin zutenean, parte hartu nahi izan zuten eta Gutenbergek gustura hartu zuen proiektua, diru faltan baitzebilen, jada. 1438an sinatu zuten kontratua eta 125 florineko ekarpena egin zuten sozio berriek.

Urte hartako eguberrian, sozioetako bat, Andreas Dritzehn, hil egin zen eta bere senideek elkartean sartu nahi izan zuten edo, bestela, konpentsazio ekonomikoa eskatu zuten. Kontratuan ez zuen horrelakorik jartzen eta Gutenbergek ezetza eman zien. Horregatik joan behar izan zuen tribunaletara 1439an eta oinordekoak galtzen atera ziren.

1444 arte Estrasburgon geratu bazen ere, azkenean, Mainzera itzuli zen eta elkarte berri bat osatu zuen Johann Fust judu bankariarekin batera. Honen maileguak lagunduko dio 1449an Konstantzaren meza liburua argitaratzen, munduan tipografoz eginiko lehen liburua. Gutenbergen kolaboratzaile nagusia Peter Schöffer izan zen, Parisen ikasitako kaligrafo aurreratua. Hala ere, lana nekez ari ziren aurreratzen eta Fust pazientzia galtzen ari zen, jarritako diruarekin ez baitzuen errentagarritasun azkarra lortzen. Presa sartzen hasi zitzaion Gutenbergi eta horrela hasi ziren lehenengo haserreak.

1452an, Gutenberg bere Gutenbergen Biblia edo 42 lerrokoa deituko dena hasi zen editatzen. Izen hau ematen zitzaion 1.280 orrialdetako zutabe bakoitzak 42 lerro zituelako. San Jeronimoren Idazkiak lanaren latinezko bertsioa zen eta 5 milioi tipo galdatu beharrean izan ziren. 120 ale egin zituzten paperean eta beste 20 pergaminoan. Lehenengoetatik 33k iraun dute gaur egunera arte eta bigarrenetatik, berriz, 13. Burgosko Liburutegi Nazionalean dago bat gordeta.

1455ean, Fusti mailegua itzultzeko baliabiderik gabe zegoen eta berarekin zuen elkartea hautsi egin zen. Miseria larrian bizi behar izan zuen eta inprentaren metodologia sekretua zabaldu beharrean izan zen, eguneroko ogia lortu nahi bazuen. Tarte horretan, Fust bankaria Peter Schöfferekin elkartu zen eta, bien artean, 1456an Gutenbergen Biblia argitaratu zuten. Hurrengo urteetan ere argitalpenak jarraitu zuten, Psalmorum Codex, adibidez.

1468ko otsailaren 3an, erabat diru gabe eta munduak ahaztuta, hil zen Johannes Gutenberg. Hala ere, inprenta modernoaren asmatzailearen ohorea jaso zuen.

Gutenbergen erronka Bibliaren kopia ugari aldi berean eta fraideek egiten zuten denbora erdian ekoiztea izan zen. Gainera, beharrezkoa zen kopia guztiek eskuz egindakoen itxura bera hartzea.

Zurezko hagatxoak erabili ohi ziren ordura arte eta higatzen joaten ziren, erabiltzen hasi bezain abizenaer. Gutenbergek alfabetoko letra guztien zurezko moldeak egin zituen eta burdinaz bete. Hortxe sortu ziren lehen tipo higigarriak. Eskuizkribua kopiatzen zuten 150 tipo burutu zituen eta banan banan lotzen joan zen.

Inprimatze xafla egiteko ardo prentsa zahar bat erabili zuen eta hemen lotu zituen tipo higigarriak. Letra larriak eta marrazkietarako hutsunea ere utzi zuen. Zenbaitetan, eskuz bukatuko zuten lana.

Gutenbergek primerako lana egin zuen asmatu berri zuen inprentan, baina ez zituen gastuak ondo neurtu eta berehala geratu zen dirurik gabe. Mailegu berria eskatu zion Johann Fusti, baina negoziazioak ez ziren samurrak eta sozio egiteko eskaintza luzatu behar izan zion. Fustek baietza eman zion eta Peter Schöfferri eman zion inbertsioaren arrakasta zaintzeko ardura.

Bi urte lanean aritu eta gero, Gutenberg berriro geratu zen xentimorik gabe. Gutxi falta zitzaion bere 150 Bibliak bukatzeko, baina Fustek ez zion mailegu berririk eman nahi izan eta aurretik utzitako guztiak eskatu zizkion. Ezin ordaindurik, negozioa bankariarentzat izan zen eta Gutenbergen ondoan ikasten aritu zen iloba geratu zen lanean. Peter Schöfferrek Bibliak bukatu eta berehala prezio ederrean saldu zituen.

Eskaera pila izan zuen handik aurrera, azkar baino azkarrago erantzuna jasoz.

Inprenta modernoa izan aurretik, liburuak eskuizkribuz egindako kopien bidez zabaltzen ziren, otoitzari eta (kleroak berak edo erregeek eta nobleek eskatuta) aleak kopiatzeari emandako monje eta fraideek egindakoak. Kontrakoa uste den arren, monje kopista guztiek ez zekiten irakurtzen eta idazten. Kopista-lanak, askotan, ulertzen ez zituzten zeinu grafikoen imitatzaileak egiten zituzten, eta hori funtsezkoa zen barne-medikuntzaz hitz egiten zuten debekatutako liburuen kopien kasuan^{[erreferentzia behar]} Irudiak eta letra larriak kopistaren beraren dekorazio- eta arte-produktua ziren, zeinak egiten zuen ale bakoitza bere gustuaren edo ikuspegiaren arabera dekoratzen baitzuen. Lan horietako bakoitzak hamar urte ere behar zezakeen, eskuizkribuaren edo liburuaren luzeraren arabera.

Behe Erdi Aroan, Europan, xilografia erabiltzen zen panfleto publizitario edo politikoak, etiketak eta orri gutxiko lanak argitaratzeko. Horretarako, testua hutsunean lantzen zen, zurezko oholtxo baten gainean, marrazkiak barne —artisauen lan gogorra zena. Zurezko xafla egin ondoren, lan-mahai batera akoplatzen zen, zurezkoa ere, eta xafla tinta beltzarekin, gorriarekin edo urdinarekin (beste kolorerik ez baitzegoen) blaitzen zen; ondoren, papera ezartzen zen, eta, arrabola batekin, tinta finkatzen. Metodo horren arazoa zen zuraren higadura handia zela, eta, beraz, ezin zela paperezko kopia asko egin molde berarekin, eta, jakina, oso garestia zen zurezko xaflak erabiltzea liburuak kopiatzeko.

Inprimagatzaile bakoitzak bere papera egiten zuen, eta bere ur-marka ezartzen zion inprimatzailearen sinadura gisa. Ur-marka horie bidez ezagutzen dira haien lanak.

Ohiko zurezko oholtxoak erabili beharrean —erabiltzerakoan erraz gastatzen ziren eta eskulangile askoren lan neketsua eskatzen zuten—, alfabetoko letra bakoitzaren zurezko moldeak egin zituen, eta, ondoren, moldeak burdinaz betetzen zituen, horrela lehenengo «tipo mugikorrak» sortuz. Letra eta zeinu bereko hainbat eredu egin behar izan zituen denak bat etor zitezen, guztira 150 «mota» baino gehiago, eskuizkribu baten idazkera ezin hobeto imitatuz. Ondoren, letrak banan-banan elkartu behar ziren hitzak eta esaldiak osatzeko, orrialde bat osatu arte. Horrela, ordenatutako «tipo mugikorrak» euskarri berezi batean eusten ziren, tinta igurzten zitzaien, eta paperari aplikatzen ziren. Moldiztegiko aleazioa hobetu egin zuen Gutenbergek, «tipo» gogorragoak, baina arinagoak burdinarekin, berunarekin eta antimonioarekin eginez; sistema horrekin, «tipoak» manipulatzea askoz errazagoa zen zurezko gainazal zabal bat eskuz zizelkatzea baino; testuak azkarrago egin zitezkeen, eta, gainera, «tipo mugikorrak» ―metalezkoak beti― zura baino askoz erresistenteagoak ziren, eta, hartara, liburu osoak egin zitezkeen, eta ez testu laburrak soilik.

Inprimatze-xaflatzat, Gutenbergek ardoa egiteko erabiltzen zen mahats-prentsa zahar bat moldatu zuen, eta euskarri horri «tipo mugikorrak» jarri zizkion, hutsunea utziz letra larriz eta marrazkiz betetzeko. Horiek sistema xilografiko zaharraren bidez erantsiko lirateke geroago, eta eskuz apainduko lirateke.

Gutenbergek ez zuen ondo kalkulatu asmakizuna martxan jartzeko behar zuen denbora; beraz, lanak amaitu baino lehen, dirurik gabe geratu zen Johann Fustek emandako funts guztiak gastatu ostean. Kreditu berri bat eskatu zion, eta mailegu-emailearen mesfidantza ikusita, sozietatean sartzea eskaini zion. Fustek proposamena onartu, eta Gutenbergen lanen zaintza bere suhiaren, Peter Schöffer-en, esku utzi zuen. Hura ikastun gisa hasi zen lanean, bide batez, aitaginarrebaren inbertsioa zainduz.

Bi urte lanean eman ondoren, Gutenberg berriro geratu zen dirurik gabe. Buruan zituen 150 Bibliak amaitzear zeuden, baina Johann Fustek ez zion kreditua handitu nahi izan; aurrekoak amaitutzat eman zituen, zorra berehala ordaintzeko eskatuz. Gutenbergek, erabat kaudimengabea, negozioa galdu zuen, eta Fustek inprentaren buru suhia jarri zuen, inprimaketa berriko arteetan aditu sozioikastun gisa. Gutenberg bere inprenta zapuztutik atera zen, eta Bambergen inprenta-negozio berri bati ekin behar izan zion, zailtasun handiarekin.

Peter Schöfferrek bere maisuak hasitako lana amaitu zuen, eta Bibliak berehala saldu zizkieten kleroko goi-agintariei, Egoitza Santuari barne, oso prezio onean. Fust eta Schöffer aster hasi ziren lan berrien enkargu asko jasotzen; inprimaketa egiteko azkartasuna izan zen, ezbairik gabe, haren hedapenaren eragilea; izan ere, lehen, bezero aberats bati liburu bakar bat ematea urte askoan atzera zitekeen, kopiatzailearen atzerapen naturalagatik.

1452an, Gutenbergek 42 lerroko Bibliaren edizioa hasi zuen (Gutenbergen Biblia ere deitua). 1455ean, Gutenbergek ez zuen kaudimen ekonomiko nahikorik Johann Fust-ek emandako mailegua itzultzeko, eta, beraz, sozietatea desegin, eta Gutenberg pobrezian aurkitu zen (bizirauteko, inprentak muntatzeko sekretua ere zabaldu behar izan zuen). Fust, bestalde, Peter Schöffer suhiarekin elkartu zen, eta, 1456an, Biblia argitaratu zuten Maguntzian. Edizioa «Gutenbergen biblia» izenez ezaguna bada ere, benetako editoreak Fust eta Schöffer izan ziren. Hurrengo urtean, Salmoen liburuaedo Psalmorum Codexa argitaratu zuten.

Duela gutxi arte uste zen Gutenbergek elkartea osatu zuenean Fustekin (hark inprenta abian jartzeko mailegua eman zionean), Constanzako Meza Liburua obra katolikoa inprimatu zuela 1449an, zeina Mendebaldeko lehen lan tipografikotzat jotzen baitzen^[10][11].

Hala ere, Allan H. Stevenson estatubatuar bibliografoaren azken argitalpenak —ur-marketan aditua— eta ikerketa-teknika berriak aplikatzeari esker, dauden kopiak aztertu ondoren, ondorioztatu da meza liburuan erabilitako papera ezin zela 1473 baino lehenagokoa izan. Ondorioz, ezin zen Gutenbergen lana izan, 1468an hil baitzen^[12][13], baizik eta Johahn Meister Koch izeneko batena seguruenik. Gainera, ur-marka horiek inprimatze-lekua Basilean jar lezakete, eta ez Konstantzan, orain arte uste izan dena^[14].

Hori dela eta, gaur egun, inkunable hori Gesamtkatalog der Wiegendrucke-k M24875^[15] sinadurarekin erregistratu eta katalogatzen du, eta ISTCk, berriz, im00732500 identifikatzailearekin^[16].​ Egun dauden Meza liburuaren hiru kopiak: New Yorkeko Morgan Liburutegian^[17], Munichen, Bavariako Estatuko Liburutegian^[18] eta Zuricheko Liburutegi Nagusian, dagozkien fitxa katalografikoak modu berean datatuta daude.

1450 eta 1455 artean, Gutenbergek zenbait testu inprimatu zituen, eta horietako batzuk identifikatu gabe daude; testuek ez zuten, ez inprimatzailearen izenik, ez datarik; beraz, tipografia-proben eta kanpo-erreferentzien bidez baino ezin dira esleitu. Egia esan, Elizaren zenbait dokumentu inprimatu ziren, eskutitz bat eta bi indulgentzia barne, eta horietako bat Maguntzian igorri zen. Kopurutan inprimaketak duen balioa ikusita, zazpi edizio agindu ziren, bi estilotan, eta, beraz, milaka ale inprimatu ziren^[19].​ Aelius Donatus-en Ars Minor-en (gramatika latinari buruzko eskola-liburua) argitalpen inprimatu batzuk Gutenbergek inprimatuak izan daitezke; horiek 1451 eta 1452 edo 1455 artean datatuak izan dira.

1455ean, Gutenbergek foliotan egindako Bibliaren aleak osatu zituen, ederki eginda (Biblia Sacra); 42 lerro zituen orrialde bakoitzean. Kopiak 30 florinetan saltzen ziren^[20], langile arrunt baten hiru urteko soldata, batez beste. Hala ere, eskuz idatzitako Biblia bat baino askoz merkeagoa zen, prestatzeko urte bat baino gehiago behar zuena. Inprimaketaren ondoren, ale batzuk eskuz zigilatu edo argiztatu ziren, aldi bereko eskuz idatzitako bibliek zuten modu dotorean.

Jakina da 48 ale oso bizi direla oraindik, Liburutegi Britainiarrean dauden bi barne, linean ikusi eta alderatu daitezkeenak^[21].​ Testuak ez du ezaugarri modernorik, hala nola orrialde-zenbakiak, koskak eta paragrafo-jauziak.

36 lerroko datarik gabeko Bibliaren argitalpen bat inprimatu zen, segur aski, Bambergen, 1458-1460an, eta, agian, Gutenbergek inprimatua. Frogatuta dago Gutenbergen Bibliako ale batetik atera zela haren zati handi bat, eta, hartara, aurreko espekulazioa, bietako lehena zela, ezeztatzen zen.

• Inprimatzeko makina
• Liburuaren historia
• Gutenbergen Biblia
• Gutenberg Museoa
• Gutenberg proiektua
• Bi Sheng

• Buringh, Eltjo; van Zanden, Jan Luiten. (2009). «Charting the "Rise of the West": Manuscripts and Printed Books in Europe, A Long-Term Perspective from the Sixth through Eighteenth Centuries» The Journal of Economic History 69 (2)  doi:10.1017/s0022050709000837. ISSN 0022-0507. OCLC .8271339080.
• Childress, Diana. (2008). Johannes Gutenberg and the Printing Press. Minneapolis: Twenty-izena Century Books ISBN 978-0-7613-4024-9. OCLC .248029067.
• Cormack, Lesley B.; Ede, Andrew. (2004). A History of Science in Society: From Philosophy to Utility. Broadview Press ISBN 1-55111-332-5. OCLC .1149462441.
• Duchesne, Ricardo. (2006). «Asia izena?» The Journal of the Historical Society (Boston, Mass.: Historical Society) 6 (1): 69–91.  doi:10.1111/j.1540-5923.2006.00168.x. ISSN 1529-921X. OCLC .1116078171.
• Dudley, Leonard. (2008). Information revolutions in the history of the West. Northampton, MA: Edward Elgar ISBN 978-1-84720-790-6. OCLC .246689302.
• Eisenstein, Elizabeth. (1980). The Printing Press as an Agent of Change. Cambridge University Press ISBN 0-521-29955-1. OCLC .856017228.
• Febvre, Lucien; Martin, Henri-Jean. (1984). The Coming of the Book: The Impact of Printing 1450–1800. London: Verso ISBN 978-0860917977. OCLC .1148610756.

• Hessels, John Henry. 11.
• (Alemanez) Juchhoff, Rudolf. (1950). «Was bleibt von den holländischen Ansprüchen auf die Erfindung der Typographie?» Gutenberg-Jahrbuch (Mainz: Verlag der Gutenberg-Gesellschaft): 128–133. ISSN 0072-9094. OCLC .819006182.
• Kapr, Albert. (1996). Johannes Gutenberg: the Man and His Invention. Translated from the German by Douglas Martin (3.. argitaraldia) Aldershot, England; Brookfield, Vt: Scolar Press ISBN 1-85928-114-1. OCLC .31655691.
• Lyons, Martyn. (2011). Books: A Living History. Los Angeles: J. Paul Getty Museum ISBN 978-1-60606-083-4. OCLC .939001946.
• Man, John. (2002). The Gutenberg Revolution: The Story of a Genius and an Invention that Changed the World. London: Headline Review ISBN 978-0-7472-4504-9. OCLC .1149327470.
• Martin, Henri-Jean. (1995). The History and Power of Writing. University of Chicago Press, 182–232 or. ISBN 0-226-50836-6. OCLC .1035618626.
• McLuhan, Marshall. (1962). The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man. (1st. argitaraldia) University of Toronto Press ISBN 978-0-8020-6041-9. OCLC .1060782671.
• Meggs, Philip B.; Purvis, Alston W.. (2016). Meggs' History of Graphic Design. John Wiley & Sons ISBN 978-1-119-13623-1. OCLC .946992970.
• Nash, Paul W.. (Summer 2004). «The 'izena' type of Gutenberg: a note on recent research» The Private Library (Leeds: W.S. Maney & Son Ltd.)  doi:10.17613/2nyd-gy45. ISSN 0032-8898. OCLC .963827459.
• Sivulka, Juliann. (1998). Soap, Sex, and Cigarettes: A Cultural History of American Advertising. Cengage Learning ISBN 978-0-534-51593-5. OCLC .654719746.
• Sumner, Tracy M.. (2009). How Did We Get the Bible?. Uhrichsville, Ohio: Barbour Publishing ISBN 978-1-60742-349-2. OCLC .829164929.
• (Alemanez) Wolf, Hans-Jürgen. (1974). Geschichte der Druckpressen. [History of the printing press] (1.. argitaraldia) Frankfurt/Main: Interprint OCLC .250428044.
• Reyes Muñoz, Maurita Beatriz. (2006). Importancia de las técnicas reprográficas en los archivos. México D.F.: Secretaría de Educación Pública - Dirección General de Educación Superior Universitaria.^{[Betiko hautsitako esteka]}
• Meyer Godoy, Paulina; Cifuentes Fuentes, Francisca. (2006). CADMO: evolución y reconocimiento de hitos tipográficos desde el surgimiento del libro como Códex (siglo V d.C.) hasta el nuevo modelo de lectura hipertextual (siglo XXI). Pontificia Universidad Católica de Valparaíso.
• (Gaztelaniaz) Rangel Alanís, Luz María. (2011). Del Arte de imprimir o la Biblia de 42 líneas: aportaciones de un estudio crítico. Universitat de Barcelona.

• Mainz-eko Gutenbergen Museoaren webgunea