Ideologia

Ideologia bat ideien edo kategorien sistema aurredefinitu bat da; horietatik abiatuta errealitatea aztertzen da, errealitate hautemangarriaren ezagutza intuitibo batean ez bezala, sistema aurrez definitua baitago. Halako sistema ideologikoak eremu politikoan, sozialean, ekonomikoan, kulturalean eta erlijiosoan daude. Sarritan, ideologia erakunde sozial baten edo botere sistema baten dimentsioa kulturala da. Ideologia menderatzaile bat lausoa eta nonahikoa da, baina, oro har, ikusezina da partekatzen dutenentzat, ideologia hori funtsezko oinarri bat baita mundua ikusteko modua baldintzatzeko.

Ideologia batean, hiru dimentsio bereiz daitezke:

• kognitiboa: dogmak, sinesmenak («horrela da»);
• morala: iritziak, balioak («ongi dago; gaizki dago»);
• araubidezkoa: betebeharrak («egin behar da, nahitaezkoa da»).

Jatorriz, ideologia terminoa Antoine Destutt de Tracyk sortu zuen, ideiak aztertuko zituen diziplina bat eratzeko xedez (memetika, axiomak zuzenak badira, azterketa horren adar edo dimentsio bat izan liteke). Baina zentzu hori guztiz galdu zuen, doktrina ideien sistema kontzeptuaren alde. Terminoak gero eta zentzu zabalagoa hartzeko joera du, eta, batzuetan, gutxiespen konnotazio hutsagatik erabiltzen da, eraso nahi den pentsamendu bat iraintzeko, izan dogmatikoa ala ez.

Jatorriagatik, irismenagatik eta asmoagatik, ideologiak gradualki gara daitezke behaketaren, elkarrizketaren, elkarrekiko doikuntzaren eta sozialki zuzentzat, desbideratuta edo kaltegarritzat hartzen denaren gaineko adostasunaren bidez. Edo talde batek inposa ditzake (indarkeria erabiliz), zeinari eragin sortzea edo kontrol kolektiboa izatea interesatzen zaion, hau talde soziala, erakundea edo mugimendu sozial, politiko, erlijioso edo kulturala den kontuan hartu gabe, edo bere asmoa ongizate erkidea edo interes partikularra bultzatzen duen aintzat hartu gabe.

Antzinako grekotik, ἰδέα / idea (ideia) eta λόγος / logos, (zientzia, diskurtsoa) hitzen elkarketa bidez eratua da. Ideologia, beraz, ideiei buruzko diskurtsoa da etimologikoki. Antzinako grekoan, ἰδέα izena ἰδεῖν (ikusi) aditzarekin ahaidetuta zegoen, «irudi» zentzuaz, beraz. Ideologia honela interpretatu ohi da:

• ideia baten logika, haren aurkakoaren aurrez;
• ikuspegi baten logika;
• talde pentsamendurako garatutako irudi baten logika.

Logika (antzinako grekotik: λόγος / logos): aldi berean, gizakiaren ―animalia politikoa, Aristotelesen Politika― diskurtsoa eta erretorika da; hitzari eta, beraz, erretorikari esker, gizakia ez da besteak bezalako animalia. Ideologian, hitzen bidezko logika bat dago, diskurtso bat, hau da, logika faltsua duen erretorika; logikatik giza hizkuntza gainditzen du. (ikus hizkuntza, logika eta egia)

Ideologia terminoa XVIII. mendearen amaieran agertu zen, Antoine Destutt de Tracyk (Mémoire sur la faculté de penser) sortu zuen 1796an, ideien azterketa, izaera, jatorria eta legeak aztertzeko asmoz, eta ideiok adierazten dituzten zeinuekiko harremanak izendatzeko.

Argien Garaian, ideologoek, Antoine Destutt de Tracyren bultzadaz (Cabanis, Volney, Garat, Daunou), ideien zientzia berri bat ezarri nahi izan zuten. Haien asmoa zen ideiak fenomeno natural gisa aztertzea, gizakiaren eta bere ingurune naturalaren arteko harremana adierazten zuten fenomeno natural gisa. Étienne Bonnot de Condillacen sentsualismoaren ildotik, ideien jatorria bilatzen baitzuen, pentsamenduaren azterketa zientifikoa egin nahi zuten. Ideologia, beraz, pentsamendu sistema koherente eta naturaltzat hartzen zen, bere esparru historikoaz bereiz.

Hala ere, Georges Canguilhemen arabera, ordea, ideologo haiek positibistak ziren avant la lettre, liberalak, antiteologoak eta antimetafisikoak ziren, mitoak eta obskurantismoa uxatzen saiatuz. Bonaparterengan sinetsi zuten, Frantziako Iraultzaren jarraitzaile gisa, antinapoleoniko bihurtzeko. Eta hain zuzen Napoleon I.ak deuseztatu zuen haien irudia, errealismo politiko eta sozialaren izenean, pentsamendu hutseko metafisiko gisa salatuz.^[1]

Arazo horrek XIX. mende osoa hartzen du, pentsamendu zientifikoaren hedapenarekin eta industria iraultzarekin batera. Pentsalariak sistema global eta koherente baten bila aritzen ziren, lege zientifikoak gizarte fenomenoei aplikatzearen inguruan artikulatu nahi zutena. Kasu batzuetan, polarizazioa ideologia zientifikoaren eta sinesmen erlijiosoen artean gertatzen da.^[1]

XIX. mendean, Marxek proposatu zuen ideologia ez hartzea sistema neutraltzat, eta argi kritikoa eman zion garaiko ideologiaren jatorrizko kontzeptuari: ideologia gizarte klaseen interesetarako balio duen iritzi sistema gisa ikusten zuen (ikus beherago Analisi marxista). Ezagutzaren eta gauzaren arteko erlazioaren aldaketaren kontzeptuari ekin zion berriro. Ideologiak, orduan, izendatzen du egoera batetik sortutako ideia sistema bat, errealitatearekin duen benetako harremana ezagutzen ez duena.^[1]

Georges Canguilhemen arabera:

«

Ideologia kontzeptuaren gaur egungo zortasunak jatorri ukaezina du. Karl Marxen hedapenari zor zaio. Ideologia funtzio polemikoaren kontzeptu epistemologikoa da, politikaren, erlijioaren eta metafisikaren hizkuntzan adierazten diren irudikapen sistema horiei aplikatua. Hizkuntza horiek gauzak zer diren adierazten dute, eta egoera bat babesteko eta defendatzeko bitartekoak dira, hau da, gizakien arteko eta gauzekiko harreman sistema bat.[1]

»

Horri dagokionez, Canguilhemek galdetzen zuen zer den ideologia zientifikoa eta zein toki duen zientzien epistemologian eta historian.

Ideologia bat ideia multzo bat da, gizartearen egiturari buruzkoa, gizartean diharduten indarrei buruzkoa, bertan dauden gatazka iturriei buruzkoa, eta gatazka horiek konpontzeko moduei buruzkoa; talde batek partekatutako ideia multzoa, alderdi politiko deritzona. Ideologiatik eratorritako definizio bat doktrina politiko bat da, errealitatea azaltzeko printzipio bakar bat ematen duena. Horrek ekintza programa bat bizkor erna dezake, eta inposatutako ―edo, batzuetan, hausnarketarik eta bereizketarik gabe onartutako― ideia multzo koherente bat osatzen du. Ideologiak askoz kontzeptu zabalagoak eskaintzen ditu doktrina hutsak baino, haiek ideia irudikatu baten dimentsio intelektuala baitira. Doktrinak «portaera psikologikoen» dimentsio kulturala dira, eta prozesu kolektibo garrantzitsu batean sartzen dira: idealaren kontzeptuak ideologia ordezkatzen du «masa gizarte» baten barruan.

Ideologia ikuspuntu soziologikotik begira daiteke: Guy Rocher quebectar soziologoak honela definitu zuen ideologia «ideia eta irizpen sistema esplizitu eta, oro har, antolatu bat, balio duena talde edo kolektibo baten egoera deskribatzeko, azaltzeko, interpretatzeko edo justifikatzeko, eta, hein handi batean, balioetan oinarrituta, talde edo kolektibo horren ekintza historikoari orientabide zehatz bat proposatzen diona».^[2]

Jean Baechler frantses soziologoak, berriz, ideologiaren definizio zehatzago eta osoagoa eman zuen.

1. Hasiera batean, gizakiek loturak edo elkarteak ezartzen dituztenean agertzen diren irudikapen mentalen multzoa da ideologia.
2. Irudikapen horiek, gero, ekintza politikoari lotutako kontzientzia egoera multzo bat osatzen dute, hau da, gizakiek beren gizarte bizitza modu gatazkatsu edo baketsuan antolatzeko moduari lotua. Kontzientzia egoera horien muina ez da hitzezkoa, hau da, pultsio afektiboz osatua dago; egoera ideal horiek zenbait erregistro motatan eguneratzen dira, eta adierazpen objektibo eta materialetan oinarrituta ondorioztatu daitezke.
3. Ideologia edukian dago, ez edukitzaileak. Ez dago ideologikoki hala deklara daitekeen diskurtso motarik.
4. Guztira, autore horrentzat, ideologia diskurtso forma polemiko bat da, ez egiazkoa, ez faltsua, eraginkorra edo ez-eraginkorra, koherentea edo inkoherentea, landua edo landugabea, normala edo patologikoa, eta, horri esker, grinak balio bat lortu nahi du gizarte batean boterea erabiliz.^[3]

Azterketa epistemologikoek ideologiaren birformulazio ñabartuago bat egin izan dute: zientzien kontzeptualizazioa ahalbidetu ondoren, ideologiaren neutraltasuna, eraikuntza eta oinarriak ere aztertzen dira. Kritika marxista haien azterketa ikuspegi bat baino ez da.

Christian Duncker filosofo alemanak «ideologia kontzeptuaren hausnarketa kritikoaren» beharra aipatu zuen, 2006an. Bere lanean, ideologiaren kontzeptua sartzen saiatu zen lehen planoan, hala nola epistemologiarekin eta historiarekin estu lotutako kezkak. Ideologia terminoa irudikapen sistema gisa definitzen da, egia absolutua berariaz edo inplizituki adierazten duena. Hannah Arendtek idatzi zuen ideologia berezko zer bat dela fenomeno totalitarioetan eta zenbait ezaugarri bereizezin dituela. Alde batetik, mundua behin betiko interpretatzeko sistema bat osatzen du, munduaren asmo orojakilea eta «oroadierazlea» erakusten ditu, berdin iraganeko edo etorkizuneko gertaerak izan. Bestetik, beraren izaera ukaezin eta faltsutuezina indartzen du. Inoiz ez du huts egiten eta errealitatetik guztiz askatzen da. Ideologiaren beste ezaugarri bat da «logikotasuna», barne koherentzia izateko gaitasuna, kontraesana prozesu logiko batean etengabe integratzeko gaitasuna. Ideologia, ikuspuntu horretatik, izan nahi duena da: ideia baten logika.

Ideologia talde pentsamendu bat da; diskurtsoa, ikusmena eta logika talde sostengatzaileari eta gizarte osoari zuzentzen zaio, zenbat eta jende gehiago bil dezan. Bestela esanda, talde batek bere boterea areagotzeko bitarteko bat da ideologia, gizartean indar politikoa eta sostengua metatuz. Ideologia, ordea, oso oker egon daitekeen ikuspegi partziala da (adibidez, nazismoa), baina gehiengoa izaten saiatzen da, eta, horregatik, enuntziatu baten arabera ezartzen da (pertsona baten eta haren taldearen diskurtsoa, gutxiengoarena), eta logika bat du hari eusten dion egitura gisa (ikus totalitarismoa). Gehiengoaren tirania da, baina ideologian gehiengo hori indar instrumentalizatu bat da: hala ere, talde batek beste bati edo gizartearen politikari eragiten dionean, ez dago demokrazia, era zorrotz batez ikusita, baizik beste gobernamendu mota bat baizik.

Badira ideologia kasu batzuk ere, bururik eta antolakuntzarik nahi ez dutenak (adibidez, anarkismoa): baina «ikuspegi baten logika» horrek bertikalki ezarritako diskurtsoa errefusatzen duenez, talde pentsamendua baztertzen du, eta ideologia izaera eztabaidagarri bihurtzen da.^[4]

Ideologiaz ari gara, baldin eta erreala interpretatzen duten ideia edo ideia-multzo jakin bat egiazkotzat hartzen badira eta gizarte-talde batek gizarte jakin batean kontzienteki konpartitzen baditu. Ideia horiek oso ezaugarri identitario bihurtzen dira, erlijioaren, nazioaren, gizarte-klasearen, sexuaren, alderdi politikoaren, gizarte-elkartearen eta abarren antzera, eta talde txiki eta itxiak, sektak edo talde nagusi eta irekiak nahiz futbol-talde baten aldekoak eratzen dira.

Kanpotik, indar handiagoz lotu zaio politikari, non alderdien klientelismoak interes estuak eta itxiak ezartzen baititu. Haren garapenean, gizabanakoaren portaerak sineste faltsu bat, pentsamendu faltsu bat eta hortik gizarte-praktika faltsu bat sorrarazten ditu. Gainera, talde ideologikoko kideek onartzen dute gizabanako jakin bat taldekoa den ala ez, oinarrizko pentsamenduen aurrekontu komun batzuk partekatzen dituen ala ez.^[5]

Ideologiak esku hartu eta justifikatzen du, gizarte talde edo klaseetako ekintza pertsonalak edo kolektiboak zuzentzen dituela, eta talde edo klase horien interesetarako balio duela. Errealitatea modu onargarri eta lasaigarrian azaldu nahi du, baina kritikarik gabe, kontsignen eta leloen arabera bakarrik funtzionatuz.

Baina sortzen duena sineste faltsuak dira, aldez aurreko interpretazioa edo justifikazioa banakako eta taldeko irudimenean zegoen bezala mantentzen dutenak, egiazko inguruabarrak edozein direla ere. Horregatik, azkenean, ideiak eta errealitatean nekez onar daitekeen praktika bereizten dituzte.^[6]

Ideologia aztertzeaz arduratzen da ezagutzaren soziologia, zeinaren oinarrizko aurrekontua baita errealitatea interesaren arabera faltsutzeko giza joera. Norberaren interesari jarraitzen dio dagokion gizarte-taldean mundua ikusteko moduetan; gizarte-talde batetik bestera eta gizarte bereko beste sektore batzuen barruan aldatzen diren moduetan. Interes pertsonalean esku hartzen du, eta taldea kohesionatzen du, fikziozko nortasuna eraikitzen baitu bizitzeko modu gisa, eta hortik kanpo eraikitako errealitatea baloratzen baitu. Horregatik, kasu gehienetan, diskurtsoak gainjartzen dira errealitate-mailaren arabera, eta utopiak eraikitzen dira.^[7]

Eremu politikoan, eta muturreko kasuetan, errepikatutako gezurrak, mendekotasunak eragiten du. Oro har, erraz ikusten da neurrigabeko interesa, kontzientzia faltsuan oinarritua, ideia horien arabera bakarrik interpretatutako bizitzaren ideiaren irudia edo forma, azken batean, totalitarismora jotzen duen ideologia.

Karl Marxen aburuz, gizartearen klase banaketa legitimatzeko balio duten ideia, balio eta arauen multzoa da ideologia.Klase nagusiak ezarritako «mundu ikuskera» gisa deskribatzen du marxismoak ideologia nagusia. Gizarte ordenamendua arrazoi natural edo erlijiosoengatik azaldu eta justifikatzen duen eraikuntza intelektuala da. Egia esan, ikuspegi hori klase menderatzaileak bere nagusitasuna indartzeko edo zabaltzeko, hau da, interes material berekoien bilaketa ezkutatzeko tresna bat baino ez litzateke izango: hartara, dagoen boterea indartzeko, klase menderatzailearen ideologia aurkezten da klase menderatzailearen interesak gizarte osoarenak balira bezala. Ideologia gizarte horren gainegitura bihurtzen da. Friedrich Engelsen hitzetan, «pentsatzaileak kontzienteki baina kontzientzia faltsuarekin egin dezakeen prozesua da ideologia. Mugimenduan jartzen duten benetako indar eragileak ezezagunak dira oraindik ere; bestela, ez litzateke prozesu ideologikoa izango».^[8]

Karl Marxek ideologiari buruz egiten duen kritika, batez ere, ideologia horrek ezkutatzen duen miseriaren kritika da, hori gizarte harremanetan datzana, aldi berean miseria horren motor eta emaitza. Lehenengo miseria lan egin beharra da, Das Kapital liburuak gizartearen antolaketan inplikatutakoa, kapital horren zati bat ez duen pertsona orok bere lan indarra saldu behar baitu. Habermas, Althusser eta bestek garatuko zuten ideologiaren ikuskera kritiko hori.^[9]

Jean-Paul Sartrek honela definitiu zuen ideologia: «munduaren ikuskera orokor bat», marxismoaren iritzia aldeztu gabe, korronte horretakoa izan arren.^[10]

Louis Althusserek «Estatuaren aparatu ideologikoak» kontzeptua erabiltzen zuen (eskola, familia, erlijioa, informazioa, sindikatua, legeak, kultura eta politika), Estatuaren «errepresio aparatuetatik» (armada, gobernua, administrazioa) bereizteko.^[11]

Situazionistek ―hala nola Guy Debord filosofoak― ikuspegi kritiko batez ikusi zuten Ideologia; are eta gehiago, ideologiaren ikuspegi kritikoa izan zen nahitaezko baldintza situazionisten arteko harremanean:^[12] bere buruari erantzuten dion munduaren irudikapena («ametsen mundua munduaren ametsa da», Raoul Vaneigem), bakoitza proiektu baten multzoaren erantzule da; kasu honetan, amaiaraztea ikuskizuna, gizarte antolamendua edo «zuzenean bizitako guztia urrundu egin da irudikapen batean»;^[13] ikuskizuna kapitalaren forma landutzat hartzen zuten.

Argiago esanda, Internazional Situazionistaren iritziz, erakunde iraultzaile guztiek kritikatu behar dute «ideologia oro ideietatik bereizitako botere eta bereizitako boterearen ideia gisa».^[14]

Henri Saint-Simongoa (1760-1825), Louis de Rouvroy (Saint Simongo dukea) idazlearen lehengusu txikia, ideologia kontzeptua berreskuratu zuen lehenengoetako bat izan zen, sistema filosofiko oso bihurtzeko, zientzietan erabat oinarritua, erlijioen edozein ekarpen alde batera utzita, ateoa baitzen. Oso zeregin berezia izan zuen ideologiaren hedapenean.

Ideologoen eraginpean, 1801-1825 artean sistema global bat eraiki zuen Saint-Simonek, «sareen filosofia» deitu izan dena.^[15] Saint-Simonen aburuz, gizakien sare organikoekin (odol sareak, nerbio sistema) parekagarriak dira, fisiologiarekin metafora eginez ―une hartan bete-betean garatzen ari baitzen―, gizabanakoek gizartean dituzten harremanak. «Sarearen ahalmenaren» kontzeptua sortu zuen, horrela. «Kristautasun berria» izena eman izan zioten sistema hari, baina guztiz oker, Isaac Newton erreferentzia nagusitzat hartuta, Jainkoa ordeztu nahi baitzuen grabitazio unibertsalaz. Maila espiritualean, zientziek erlijioa ordezkatzen dute; maila tenporalean, ekonomialariek politikariak ordezkatzen dituzte.^[16]

Gobernu sistemak hiru ganbera izan behar lituzke: asmatzaileen ganbera, zientzialarien ganbera eta exekuzio ganbera, industrialez osatua.^[15] Saint-Simonek industria aurrerapenean kokatzen du sineste osoa. Industrialismoaren bultzatzaileetako bat izan zen, termino hori erabili baitzuen 1824an bere industrialen katiximan. Haren sistema erlijiotasunez oso kutsatuta zegoen.^[16]

Inperioko gerrek eta Berrezarkuntzak denbora batez atzendu bazuen ere, ideologoen eskolan izandako kezka, sistema koherente bat bilatzeko, 1825 aldera piztu zen berriro, Karlos X.aren erregealdiaren hasieran, hain zuzen ere Henri Saint-Simongoa hil zen urtean.

1825-1826 urteak izan ziren, Frantzian, sistema filosofiko global bati buruzko gogoetarako une bat. Ideien historiako mugarri bat izan zela esan daiteke. Gogoeta hartan parte hartu zuten pentsalariak izan ziren Auguste Comte, Barthélemy Prosper Enfantin, Charles Fourier eta, ziurrenik, Félicité Robert de Lamennais, katolikoen gogoetan konprometitua baitzen.

Aldi hartan, mugimendu ugari hasi ziren: ideologiak, utopiak, geroago liberalismoari buruzko teoria handiak sortu zituztenak, bai eta sozialismoaren korronteak ere.

Saint-Simon hil zenean (1825), Barthélemy Prosper Enfantin ingeniariak haren doktrinari jarraitu zion. Saint-Amand Bazard Ikazkinak elkarte sekretuaren sortzailearekin batera, Exposition de la doctrine de Saint-Simon (1829) liburua argitaratu zuen.^[17] Horrela, Saint-Simonen jarraitzaileen mugimenduak ideia berk zabaltzen jarraitu zuen, denboran zehar eraldatutako forma desberdinetan. 1831n, Enfantinen talde liberaletik banandu zen Saint-Amand Bazard, eta sentiberatasun sozialistaren adar bat sortu zuen, eragina izango zuena bereziki Marxengan; Lazare Hippolyte Carnot, Lazare Carnoten bigarren semeak, egunkari batean parte hartu zuen; Michel Chevalier, saint-simondar jarraitzaile liberala, Napoleon III.aren aholkulari hurkoa zen...

Horrela, Saint-Simonen ideiek eragin handia izan zuten Frantzian garapen industrialaren fasean, Bigarren Inperioaren garaian, eta gero III. Errepublikan (iraultza industriala). Munduan ere hedatu ziren ideia haiek, Afrikan eta Ekialde Ertainean izan zen frantses kolonizazioaren bidez, Enfantin izan baitzen bultzatzaile nagusietako bat. Horrela, «frantses ideologia kolonial» bat aipatu izan da. Aplikazio praktikoak izan zituzten ideia haiek, esate baterako burdinbideen, errepideen eta ubideen eraikuntzan, eta gaur egun oraindik ere telekomunikazio sareetan.^[15]

Auguste Comte 1817tik 1824ra bitartean izan zen Sain-Simonen idazkari, baina gero bere bidea hartu zuen, filosofia mugimendu propio bat sortzeko.

Comteren ideologia bi zatitan banatzen da:

• Positibismo zientifikoa: jatorrizko arrazoiak ahaztu egiten dira. Cours de philosophie positive (1830-1842) liburuan, Comtek hiru aroen legea azaldu zuen: gizateria hiru arotatik igarotzen da: aro teologikoa (jainkoek gobernatzen dute mundua), aro metafisikoa (entitate abstraktuek mugarritzen dute mundua) eta aro positiboa (zientziak egoera positibora iristen dira).
• Positibismo erlijiosoa: fase honetan, Auguste Comtek hiru oinarritatik abiatuta definitu zituen gizarte harremanak: altruismoa, ordena eta aurrerapena. Soziologiak (Sieyès terminoa berreskuratu zuen) zientzia positibo deritzenak biltzen ditu: matematika, fisika, kimika, astronomia eta biologia.

Mundua hildakoek gobernatzen dute. Gizateria izaki handi bat da, Izaki Gorenaren jarraipen moduko bat, bera baitzen «apaiz nagusia».^[18] Positibismoak eragin erabakigarria izango zuen XIX. mendearen erdialdetik aurrera pentsalari eta esparru askotan: positibismo logikoa, positibismo juridikoa eta neopositibismoa.

Saint-Simonen eta Auguste Comteren ideiek bat egiten dute nolabaiteko erlijiozkotasunarekin eta erabateko fedearekin, zientziak, teknikak eta industriak gizartearen aurrerapena bultzatzeko daukaten indarrean. Biek baztertu zuten metafisika, eta xedearen ordez fenomenoen azalpen zientifikoa nahiago zuten. Antzinako greziar eta erromatarren autore klasikoak bazter utzi zituzten, Erdi Aroan eta Pizkundean berreskuratuak ziren arren. Ez ziren oinarritu ez presokratikoetan, ez antzinako filosofian.^[19]

Ideologia zientifikoaren nozioa «munstro logiko» bat izan daiteke lehen begiratuan, zientzia kategorikoki baitago aurrez aurre ideologia politiko, juridiko, ekonomiko eta erlijiosoekiko. Marxek ez zuen zientzia aipatzen ideologien artean, nahiz eta zientzia gizakien jarduera materialaren mende egon.^[1]

Canguilhemek berezi egiten ditu: ideologia zientifikoa (epistemologiaren eremua) eta zientzialarien ideologia, batez ere zientziaren soziologiaren esparrukoa izango litzatekeena.^[1]

Zientzialariek beren metodoez, objektuez, eta kulturan edo gizartean duten leku erlatiboaz egiten dituzten diskurtsoen multzoa da.

Ideologia filosofikoak dira, orobat, zientzialarien ideologiak.^[1] Adibidez, XIX. mendean zientifismoa agertu zen: jakintza zientifikoak esparru guztietan ezjakintasunetik ihes egiteko aukera eman behar du, eta, beraz, gizateria zientifikoki antolatzeko. Era berean, zientzia edo teknologia neutralak direla aldarrikatzea, ideologia filosofiko baten parte izan daiteke (urkako beste ikuspegi bat: erlatibismoa, edo interesek zehaztutako sinesmen soziologiko batera murriztea zientzia).

Canguilhemen arabera, ideologia zientifikoa izango litzateke filosofoen ideologia bat, asmo zientifikoz egina, «ustezko edo balizko» zientzialarien ideologia, sarritan aitzindaritzat hartuak izan direnak. Adibide gisa jartzen ditu Maupertuis («atomo seminala»), Leclerc («molekula organikoa»), Charles Bonnet («izakien eskala») eta Diderot (Le Rêve d'Alembert, izaki bizidunen bilakaera), hau da, natura zientzien arloko ideologia zientifikoak.

Ideologia zientifikoa ez da kontzientzia faltsu bat (Marxek ideologia ulertzen zuen bezala), ezta zientzia faltsua ere, zientzia faltsuak ez baitu inoiz faltsua aurkitzen eta ez baitio ezeri uko egiten. Zientzia faltsuak ez du historiarik; aldiz, zientzia guztiak egoera «aurrezientifiko» batetik pasatzen dira. Beraz, ideologia zientifikoa zera da:^[1]

«

Zientziak ztertu nahi lituzkeen esperientziaren eremuan dituen eskakizun metodologikoak eta aukera operatiboak ez ezagutzea; baina ez da ezjakintasuna, mespretxua edo zientzia baztertzea.

»

Ideologia zientifikoa ez da sineskeria bat, jakintzaren eremuan usurpatutako leku bat hartzen badu ere, ez baitago sinesmen erlijiosoen esparruak. Ideologia zientifikoa goregi dago kokatuta, zientziaren aldean. Irismenetik kanpo ere badago, ideologiak esleitzen dion beste esparru batean kokatzen baita zientzia finkatua.^[1]

Canguilhemek bereizten ditu, alde batetik, benetako gertaeren segida baten arabera artikulatzen den zientzien historia bat, ideologia zientifikoarekin zerikusirik ez duena; eta, bestetik, «zientzia bat bere historian egiaztatze arauen arazketa landutzat hartzen duen» zientzien historia bat, eta, aitzitik, zientzia horretaz arduratu behar duena.^[1]

Canguilhemen arabera, ideologia zientifikoaren berezitasuna onartu egin behar da, «zientifikotasunaren maila desberdinetan» leku bat eginez; bestela, zientzien historia ideologia bat izan liteke, bere adiera gutxiesgarrian, alegia, kontzientzia faltsua. «Egiaren historia bakarrik egin nahi izatera, gezurrezko istorio bat egiten da».^[1]

Teoria zientifiko baten jatorria soziologikoa dela egiaztatzeak ez du esan nahi balio mugatua duenik. Adibidez, energia kontzeptuaren erlijio jatorriak ez dio ezer kentzen energia atomikoaren kontzeptuaren balio zientifikoari.^[20]

Ideologikoak izan daitezke teoria zientifikoak, eta horrek ez ditu nahitaez baliogabetzen. Balio duten teoria zientifikoak multzo ideologikoetan sar daitezke, eta ikuspegi ideologiko batek lurzorua presta dezake ikuspegi zientifikorako edo balio zientifikoa duten azterlanak sorrarazi (adibidez, ingurumen zientzien arloan).^[20]

Balio konparagarria duten beste teoria lehiakide batzuen artean hauta daiteke teoria bat, aukera ideologikoagatik, baina horrek ez du bermatzen aukeratutako teoriaren balioa, ezta izaera okerra ere.

Joseph Gabel filosofoaren arabera, «identifikazio zientifikoak errealitate konplexuak sinplifikatu nahi ditu, zientziaren eskura jartzeko». Identifikazio ideologikoak are eta gehiago sinplifikatzen ditu batzuetan sinpleak diren errealitateak, «horrela eskaintzen den erosotasun intelektualaren truke, jende oldeen atxikimendua lortzeko».^[20]

Analogia positibo bat egon daiteke zerbait ezagutu nahi duenak jada ezaguna den zerbaitekin parekatuz; eta analogia negatibo bat ideologia batek zerbait gorrotarazi nahi duenean lehendik gorrotatua den zerbaitekin parekatuz.^[20]

XX. mendea definitzeko ideologien mendea espresioa Jean Pierre Faye filosofoak asmatu zuen, 1998an.^[21] Ideologia terminoa, XIX. mendean eztabaida intelektualerako erreserbatua, XX. mendean gizarte eta pentsamendu mugimendu handien bide bihurtu zen, komunikabide berriek, propagandak, indarkeriak eta errepresioak doktrinatzen dituzten masa handien euskarrian.

Gerren arteko aldian, aurrez aurre dauden ideologia politikoak faxismoa eta komunismoa dira funtsean, nahiz eta . mendetik liberalismoak bere bertsio demokratikoan (bien artean definitzen dira), kontserbadorismoa, sozialismo demokratikoa, anarkismoa eta nazionalismoak iraun duten. Feminismoa, bakezaletasuna, ekologismoa eta arraza berdintasunaren aldeko mugimenduak eta sexu-identitatearen onarpena ideologia ez dira erabat politikoak, gizartea eraldatu nahi dutenak.^[22] Badirudi erlijio mundua ez dagoela munduko ikuspegi berri gehienetatik (alemanez Weltanschauung) XX. mendearen amaiera arte, André Malrauxek hil baino lehentxeago profetizatu zuenean (1976): XXI. mendea erlijiosoa izango da edo ez da izango.^[23] Hori berresteko goiz da, baina, harrezkero, kristautasun integrista, katolikoa nahiz protestantea, eta fundamentalismo islamiarra berritu egin dira, bai herrialde garatuetan (gerraosteko kristau-demokraziaren interklasismotik haratago doa), bai azpigaratuetan (deskolonizazioaren garaian nagusi zen hirugarren munduzaletasuna edo 1970eko hamarkadako askapenaren teologia ordezkatzen ditu). Gauza bera gertatzen da nazionalismo hinduarekin.^[24] Europeismoa edo Europako mugimendua krisi ideologiko argi batean sartu da, eta horren adierazgarri da Lisboako Tratatua Europar Batasunean inguratzen duten eztabaida erreformistetan balioak eta muga kontinentalak definitzeko ezintasuna.

Bestalde, 1980ko eta 1990eko hamarkadetatik aurrera, ideologia kontzeptua debaluatu egin zen, paradigma intelektual berrietara ez zelako egokitzen; esate baterako, dekonstruktibismoa (Jacques Derrida), edo, oro har, postmodernitatea deritzona, pentsamendu ahula proposatzen baitute (Gianni Vattimo), eta, neurri batean, ideologia malgua eta gertagarria. Testuinguru kultural horretan, «hirugarren bidearen» kontzeptua formulatzea (Anthony Giddens), globalizaziora eta liberalismo ekonomiko arrakastatsura egokitzea jarrera sozialdemokratetatik (Tony Blairren laborismo britainiarra edo Bill Clintonen lehendakaritza); praktikan, kontserbadurismoaren ikuspegi askotara hurbiltzea da.

Batzuetan, ideologia kontzeptua pentsamendu sistema bati, munduaren ikuskerari edo autoreari ospea kentzeko edo deskalifikatzeko erabiltzen da, ideologizatuta dagoela adieraziz. Printzipioz, ideologia egoera sozial baten aurrean ikuspegi handiagoa eta ekintza-programa propositiboa proposatzen dituen jarrera arrazoitua da. Hala ere, talde nagusi ustel baten eskuetan dagoen ideologia batek bere pribilegio-posizioa indartzen duen sineste eta arrazionalizazioen sistema gisa jarduten du. Terminoaren mespretxuzko erabilerak honela ulertzen du ideologia:^[25]

• Postulanteen interesei eta talde egoismoari erantzuten die, guztien ongiaren bilaketari erantzun beharrean,
• Gizarte arazoetarako aurrez ezarritako irtenbide finkoak ditu.
• Dogmatikoa da, arau-premisa ukaezinak planteatuz eta egiaztatu ezin direnak,
• Proselitismoa, propaganda eta, muturreko graduetan, doktrinamendua agertzen dira.
• Barne-justifikazioak eta kontroletik kanpoko arrazoiak ditu, bere porrotak azaltzeko.

Giza ondasunaz mintzatzean, Bernard Lonerganek ideologia ustelaren eta taldeko norberekeriaren arteko harremana zehazten du, eta hau dio: «Norbanakoen egoismoak bere jarduteko moduaren zentsura publikoa jasan behar duen bitartean, taldeko egoismoak, bere burua goraipatzera ez ezik, beste talde, doktrina eta teoriei ekiteko merkatua ere irekitzen du».^[26]

Hau da, ideologia bitarteko praktiko bihurtzen da, eta, aldi berean, gehiengoen onarpena, menderatzea, jokaeren autojustifikazioa eta aurkarien akatsa ahalbidetzen ditu, nahiz eta ideia multzoa ez den errealitatearekin, populazioaren berezko interesarekin eta ondasun komunarekin bat.

Erabilera gutxiesgarri horren arabera, ideologiek mundua zerbait estatikotzat hartzen dute. Horregatik, edozein ideologiak bere burua ikusten du gizartearen edozein arazori, orainari nahiz etorkizunari, irtenbidea eman diezaioketen ideien gordetzaile gisa. Horrek dogmatismo bihurtzen du ideologia, zeren eta besteen ideiei ixten baitzaie eguneroko bizitzan planteatzen diren arazoei konponbideak emateko iturri gisa, eta bera da azalpen osoa eta azkena; batzuek azalpen krudela deitzen dutena.

Muturreko kasuetan, ideologia batek iritzi kontrajarririk emateko aukera ukatzera eraman dezake, bere postulatuak gezurtaezintzat jota. Ideologia egia ukaezintzat hartu ondoren, totalitarismorako bidea irekitzen da, bai politikoa, bai erlijiosoa, teokrazia ere deitua. Disienta egiten duen oro arazo bihurtzen da talde nagusiarentzat, ideologia aldarrikatzen duen egia dogmatikoaren aurka baitoa. Hori da disidenteek, fakzioek eta sektek sortzen duten arazoa.^[27]

Euskal literaturak ideologia jakinen isla izan da luzaroan. Adibidez, erlijioaren ikuspegi tradizionalak Txomin Agirreren eleberri klasikoak zurkaiztu ditu XX. mendearen hasieran.^[28] Gaur egun ere, XX. mendeko euskal gatazka islatzeko egin diren literatur proposamenen artean ere nabaria da planteamendu ideologikoen pluraltasuna; ugaritasun eta pluraltasunaren emaitza badira zenbait idazlan: Bernardo Atxagaren Gizona bere bakardadean (1993) eta Zeru horiek (1995), Joseba Sarrionaindiaren Lagun izoztua (2001), Jokin Muñozen Bizia lo (2003), Iban Zalduaren Sekula kontatu behar ez nizkizun gauzak (2019) eta haren lan kritikoak...^[29] eta gaztelaniaz, aldiz, Fernando Aranbururen Patria (2016) eta gisakoak.

Horren ondorioz, literatura kritika ere arduratu izan da testuen ideologiaz. Philippe Hamon frantses semiologoak prozedura bat paratu zuen literatura lanen ideologia jasotzeko testutik bertatik. Berbaldian ageri diren zantzuetan erreparatzen zuen testuren ideologia jasotzeko.^[30] Batez ere Frantziako eleberri errealista aztertzeko baliatu bazuen ere berak, saioak egin izan dira baita bidaia kontakizunetan aztertzeko ikuspegi ideologikoaren aldetik, Euskal Herrian ere.^[31] Hamonek lau kokagune zehazten zituen berbalditik ideologia erauzteko:

• hitz seinalatuen ingurukoak, testuan konnotazio berezia hartzen dutenen artean aukeratuak;
• lanaren ingurukoak, laneko inguruabarrak nola ematen diren;
• etikaren ingurukoak; eta
• estetikaren ingurukoak.^[30]

Lau elementu horiek islatuta agertzen dira kontakizuneko pasarteetan, eta literatura lanaren ideologia borobiltzen laguntzen dute. Prozedura analitiko hori soziokritika delakoaren baitan kokatzen da, eta literatura ikasketen atal bat da.^[32]

• Nestor Capdevila (2008) «" Idéologie ". usages ordinaires et usages savants» in Actuel Marx, 43. zk.